اسقار التاي. كەنتاۆر- اڭگىمە
ف. دوستوەۆسكي «اعايىندى كارامازوۆتار» قارا سۋىقتى قاراشا. جالتاڭ قىرعا قارا كۇز كەلىپ، ىقتاسىن تاۋعا قوڭىر كۇز تۇسكەن.تارباعاتايداي تارلان تارتقان كارى كەرىنىڭ ادام اياعى جەتپەس، مال تۇياعى تيمەس ءبىر پۇشپاعى. تەرەڭ شاتقالدىڭ جازدا جەل سوقپاس، قىستا قار الماس كۇڭگەي قولتىعىندا جەتىمسىرەپ جالعىز ءۇي تۇر.
توبەسى شاتىرسىز، قارا تاستان قالانعان ەڭسەلى، توقال تام. ماڭايىندا بوز تالدان توقىلعان شارباقتى، تاسپەن شەگەندەلگەن قورا-قوپساسى بار. بۇل ۇرى قونىستى تاپ توبەسىنەن تۇسپەسەڭ، جابۋلاعان جىلقىداي تاني دا المايسىڭ، تابا دا المايسىڭ.
تاۋ ءىشى - تىمىق. كۇن كوزى - شۋاق. بار دۇنيە بالاۋىزداي بالبىرايدى. بيىك باۋىرىنا بۇققان تاس ۇيگە ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇسىپ، كۇن نۇرى قۇيىلعان.
تۇعىرلى كەلگەن تاس ۇيدە ەكى جان يەسى عانا بەبەۋ قاعۋلى ەدى. ءبىرى - قۇلجاداي ەركەك، ءبىرى - قۇرالايداي ايەل.
- ...
- ءيا، اللا! ءوزىڭ جار بولا گور! جانىن قالدىرا گور! جىلبىسقانى الساڭ دا، جارىمدى الما!.. وسى تىلەگىمدى بەرە گور، ءتاڭىرىم! ءاۋمين!
اققازى كوككە جايعان الاقانىمەن ءجۇزىن سيپاعاندا، قارا تەرگە ءجۇزىپ جاتقان مونشاق شىر ەتە قالدى.
- ولاي دەمەشى، اققازى! اللادان التى جىل تىلەگەنىمىز وسى ەمەس پە ەدى؟! قايتىپ ال ءسوزىڭدى... «قايتىپ الدىم!» دەشى؟!
- قايتىپ الدىم، قالقام! قايتىپ الدىم!
- ۋه، جانىم-اي! قينالدىڭ-اۋ! و، ءتاڭىرىم، قينادىڭ-اۋ!
- شىداشى، جانىم، شىداشى! باسى كورىندى... باسى... ءيا، اللا، قولداي گور! ءبيباتيما ءپىرىم قولداي گور!
اقشا ءجۇزى نارتتانىپ، قىزىل تەر جاۋىپ كەتكەن مونشاق ىشقىنا شيرىعىپ، ىڭىرانا بۋلىقتى. بار كۇشىن جيىپ، اۋزىن جابا، ۇرتىن بۇلتيتا بەردى.
- قينالدىڭ-اۋ، قالقام! ءسال عانا قالدى، جانىم! ءيا، ارۋاق، قولداي گور! قولى مەن كەۋدەسى دە شىقتى... ءيا، اللا!
اققازىنىڭ جارىنان شىعاردا جانى عانا باسقا ەدى. مىنە، قازىر دە مونشاقتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ تۇر.اتتەڭ، قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن بۇعان قۇرساق بىتسە، ءوزى-اق بوسانار ەدى... وعان ەندى امالى كامىل! وندا ەكەۋىن «ەڭلىك-كەبەك» اتاپ جۇرگەن ەلدى ەسىنەن تاندىرار ەدى.
- مونشاعىم! تاعى ءبىر تولقىشى... تولعاتشى! دەمىڭدى ىشىڭە تارت! مىنە، مىنە! كەلىپ قالدى... ا-ا-ا! اه!
داۋىسى وقىس ءارى ۇرەيلى شىقتى. ورنىنان شوشىنا تۇرىپ تا كەتتى.
مونشاق ءبىراق، ەرىنىڭ ءۇنىن ەستىگەن دە جوق. جانىمەن قايعى بولىپ، تۋىتتان السىرەپ، ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى بوپ جاتىر ەدى. جارىنىڭ جارداي قارنىن قوس قولداپ ساۋمالاعان اققازى ءبىر ءسات توقتاپ قالدى. تولعاق پەن تۋىت باستالعالى اۋزى «اۋپىرىمدەگەن» سوزدەن قۇرعاماعان ونىڭ كوزى شەكەسىنەن شىعىپ، ءۇنسىز تىندى. الدەن ۋاقتا عانا مونشاقتىڭ كۇشتى ىڭقىلىنان ەس جيدى. دەرەۋ سوستيىپ تۇرعان تۇلعاسىن ءيىپ، تىزەرلەي وتىرىپ، ايەلىنىڭ ءالى كوتەرىڭكى قۇرساعىن الاقانىمەن باسىپ، تاربيعان ساۋساقتارىمەن سالالاي ساۋۋعا كوشتى. تىكسىنگەن بويىن جيىپ تا الدى.
ول جارىنىڭ شاتىن جارىپ كەلە جاتقان قۇلىننىڭ قوس تۇياعىن كورىپ ەدى... سودان شوشىنا تۇرىپ كەتكەن. ەندى قايتىپ مونشاقتىڭ تومەن جاعىنا قاراماۋعا تىرىسىپ، كەڭ ءىش كويلەگىمەن ەتەگىن جابا سالدى. سول كۇيىندە السىرەپ قالعان ايەلدىڭ قۇرساعىن قۇرساۋلاي قىستى.
مونشاقتا قايىرا قۇرساعىن شيىرار قۋات قالماپتى. كىرپىكتەرى عانا قيمىلدايدى. اققازىعا ەرىكسىز ءبىر وي كەلدى. جابايىلاۋ وي... ءبىراق باسقا امال دا جوق. بۇلاي جاتا بەرسە، جارى كوز جۇمارى حاق.
ول جىلدام قيمىلداپ، مونشاقتىڭ ءىش كويلەگىنىڭ قان مەن شىرىشقا بىلعانعان ەتەگىن ءتۇردى. كوكىرەگى مەن بەلى كادىمگى جىلقى تۇرقىلى قۇلىننىڭ كەۋدەسىمەن تۇتاسا بىتكەن نارەستەگە قول سالدى. ءسابي ءتانى تۇكتى قۇلىن مۇشەمەن تۇتاسىپ كەتكەن جىلبىسقانىڭ الدىڭعى سيراقتارىنان سەسكەنبەي ۇستادى. ىشىنەن «ءبىسمىللا!» دەپ كۇبىرلەپ تە جىبەردى. ول ءجىپ-جىڭىشكە، تورى تۇكتى شىرىش-شىرىش سيراقتاردى بىرىكتىرە ۇستاپ، ەپپەن عانا ەپتەپ تارتا باستادى. تالىقسىپ كەتكەن مونشاق بولسا ءبىر بۇلك ەتتى دە، قيمىلسىز قالدى. «جارىمدى جۇتتى-اۋ!..» دەگەن سۋىق وي سۋماڭ ەتىپ وتكەن اققازىنى الدەبىر سالقىن سەزىم كەرنەپ، قۇلىن تۇرپاتتى ءسابيدى جۇلقا تارتقىزدى. مونشاق تۇلا بويى دا سەلك ەتتى.
سول ءسات جىلقى جارعاقتى قۇلىن-ءسابي جارق ەتە قالدى...
الدەقانداي ءبىر سەزىم ىرقىن بيلەگەن اققازى قۇلىن-ءسابيدىڭ كوزىن اشتىرماعان شىرىشتى جەڭىمەن سۇرتىپ، اۋزى-مۇرنىنان ۇشكىرە ۇرلەپ جىبەردى. سوندا قۇلىن-ءسابي دە كوزىن اشىپ، شىر ەتەءتۇستى.
اققازى ەندى كەرىسكەدەي ءسابيدى تاستاي بەرىپ، مونشاقتىڭ باس جاعىنا ۇمتىلدى. ول پەش قاسىندا تۇرعان شەلەكتەگى تۇمانىڭ مۇزداي سۋىنان وجاۋمەن الىپ، اۋزىنا تولتىرا ۇرتتاپ، جارىنىڭ جۇزىنە بۇركىپ-بۇركىپ جىبەردى.
قۇلىن-ءسابي بولسا، سيراعىن سەرمەپ، شاراناسىن جارىپ، شىرىلداپ جاتتى. اققازىنىڭ ءبىراق قۇلاعى ءبىتىپ قالعان.
ول:
- مونشاق! مونشاعىم! كوزىڭدى اششى، كوزىڭدى!.. سەن امان-ەسەن بوساندىڭ، - دەپ ايقايلاپ وتىر ەدى.
جانارىنان جاس پارلاپ، ەڭكىلدەدى-اي كەپ! ەركەكتىڭ ەڭكىلدەگەنى قانداي ەرسى ەدى؟! مۇنىڭ ءبىراق ونى ويلار شاماسى دا جوق. قۇلىن-ءسابيدى ءوزى بوسانعانداي قالجىراعان. ءسابيىنىڭ كىندىگىن دە ءوزى كەستى.
* *
قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلدى...
تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ تەرەڭ ءبىر تۇكپىرى - بورانباي شاتقالىنىڭ «قۋباس جۋساعان» اتتى ۇرى قولتىعىنا كوكتەم دە كەشىگىپ جەتتى. كەشىكپەي-اق مامىر بالاۋساسى جەلكىلدەپ، دۇنيە جاسارىپ شىعا كەلدى.
كوكتەممەن بىرگە قۇلىن-ءسابي دە كوكپەڭبەك الەمگە تۇياق تيگىزدى. قۇلىنداي ويناقتاپ، ءسابي كۇلكىسىمەن سىقىلىقتاپ، قوزى-لاق قۋالاپ اسىر سالدى. قۇلىن-تايمەن تەبىسىپ، جارىسا شاپقىلادى.
كوكتەممەن بىرگە مونشاق اناسى دا سىرقاتىنان ساۋىقتى. كيرەلەڭدەگەن بەلى بەكىپ، باستاۋدان سۋ تاسيتىن. قۇلىن-ءسابيى بولسا بىلدىر-بىلدىر سويلەپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەنىنە جارىم جىل وتپەي، كۇشى سۋداي تاسىپ ەدى. اناسىنىڭ سۋىن تاسىسىپ، اكەسىنىڭ وتىنىن جارىسىپ، وشاقتىڭ وتىن جاعىسقان.
جىلقى تۇرپاتتى، ادام تۇلعالى نارەستە دە شيرادى. ول جانۋارداي جىلدام اياقتاندى. ەرتەگىدەگىدەي ەرتە ءتىلى شىعىپ، ەرتە ەس كىردى. اكەسى بوتەنسىمەي باۋىرىنا باسىپ، اناسى جەرىنبەي جانىنا العان، كوكەسى جاتسىنباي يىعىنا شىعارعان. جۇرت كوزىنەن جىراقتا - كارى تاۋدىڭ قۋىسىندا، ءۇش بىردەي پەندەنىڭ ۋىسىندا ءوسىپ كەلە جاتقان. ەركىن ەدى، ەرىكتى ەدى.
بۇگىن دە اناسى:
- ارىستاي، - دەگەن قۇلىن-ءسابي باسارىسىنا، - اناۋ بيىككە شىعىپ قايتشى! الگى كوكەڭ كەرىم كورىنەر مە ەكەن؟ اكەڭ اققازى قويدى ۇيگە قاراي قاپتاتتى ما؟ كۇن دە كەشكىرىپ قالدى.
- جارايدى، اپا، - دەپ قۇلىن-بالا جەلىپ جونەلدى.
قۇلىن-ءسابيىنىڭ سوڭىنان سۇيسىنە قاراپ تۇرعان مونشاق بولسا، باسارىستىڭ كۇلتەلەنگەن قۇيرىعىن كوتەرىپ، بۇلعاڭ-داتىپ قويعانىنا كۇلىپ تە جىبەردى.
- قۇلىنىم! جانىم! - دەپ انالىق مەيىرىممەن ايتقان اينىماس لەبىزى دە اۋادا قالقي بەردى.
مونشاق: «ءتاۋبا! ءتاۋبا!» - دەپ كۇبىرلەدى. جالپاق جۇرتتان جىرىلىپ، ەل كوزىنەن تاساعا اققازى ەكەۋى بىلتىر تامىزدا كوشىپ كەلگەن. ودان بەرى دە جىلعا جۋىق ۋاقىت وزىپتى. تاڭىرگە ءتاۋبا، تىلەۋ تىلەگەن قۇلىن-ءسابيى دۇنيەگە كەلىپتى... وسى قۇلىن-ءسابيى ءۇشىن بار دۇنيەنى تارك ەتىپ، بارىنەن بەزىنىپ كەلىپ ەدى.
سەمەي مەن وسكەمەننىڭ قازاق-ورىسى ارالاس دارىگەرلەرى اياعى اۋىر مۇنى تەكسەرە كەلىپ، «قۇرساعىڭدا بالا ەمەس، اڭ مەن قۇسقا ۇقساس قۇبىجىق جاتىر» دەپ شوشىتىپ ەدى. ۋلترا دىبىستىق زەرتتەۋ دەگەنگە قايتا-قايتا ءتۇسىرىپ، «باقىلاۋعا الامىز، بوسانعانشا ءتىرى پەندەگە ءتىس جارمايسىڭ! ءىشىڭ ۇلكەن... جارىپ الۋىمىز مۇمكىن» دەپ كۇشەيگەن-دى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە، مونشاق: «جارىلىپ ولگەنشە، جارىمنىڭ قولىندا ولەيىن» دەپ، وسكەمەن ەمحاناسىنان قاشىپ كەتكەن.
سول بويى اۋىلىنان ءبىر-اق شىققان. بۇرىندا سەمەي قالاسى مەن دەگەلەڭدەگى پەرزەنتحانادا ەكى رەت نارەستەسىنەن ايىرىلعان انا بايعۇس بويىنا ءۇشىنشى رەت بىتكەن سابيدەن ولىدەي دە، تىرىدەي دە دە ايىرىلماسقا بەكىدى... اي-شايعا قاراماستان اياگوزگە كوشتى. تۋعان قاينىسى كەرىمعازى ۇيىنە كەلىپ توقتادى. «ەل قۇلاعى - ەلۋ، مال قۇلاعى - ساڭىراۋ» دەپ، اياگوزدە دە ايال قۇرمادى. اڭشى كەرىمعازىنىڭ اقىلىمەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ ىشىنە ورتا جولعا دەيىن كولىكپەن، ارى قاراي ات كۇلىكپەن ساپارلادى.
اقىرى جاپ-جاس ەرلى-زايىپتىلار: «قۇبىجىق بولسا دا، ىشتەن شىققان شۇبار جىلان بولسا دا، ءوز پەرزەنتىمىز!» دەگەن ارمانمەن كەلىپ، تۇكپىرلى تاۋ ىشىنە جاسىرىنعان. قاينىسى كەرىمنىڭ ارقاسىندا ءۇيىن دە كوتەرىپ، مال-جانىن دا جەتكىزىپ العان-دى.
اللادان مويىندارىنا بۇرشاق سالىپ، نارەستەلى بولۋدى سۇرادى.اۋليە ىرعىزباي اتانىڭ باسىنا تۇنەدى. ۇلى مۇرىن اپاسى مەن بايىس بابالارىنىڭ، قابانباي باتىر، بورانباي بي، قىرىقباي قاجى مەن ءوز اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇربان شالدىرىپ، قۇران وقىتتى.
اللا القادى، ارۋاق قولدادى!
قۇبىجىق ەمەس، قۇلىن-ءسابي دۇنيەگە كەلدى. ءوزىنىڭ دە كەڭ قۇرساعى جيىلىپ، تاس ەمشەگى ءجىبىدى. قۇرساعىن كەرنەگەن قۇلىن-سابيىنە دە شۇكىر! ايتپەسە، اتاڭا نالەت اتوم سىناعىنان نەبىر سۇمدىق ماقۇلىقتار تۋىپ جاتىر عوي. ادامنان دا، مالدان دا... اڭنان دا، قۇستان دا... ءيا، ءبىر اللا ساقتاسىن! كوك ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇزۋ ءتۇسسىن! ال پەندەنىڭ تىلەگى وڭ بولسىن!
وسى كەزدە بيىك باسىنان قۇلىن-بالا باسارىستىڭ دا ايقايلاعان زور داۋىسى ەستىلدى.
- ا-ا-پا! كوكەم كەلەدى، كەرىم كوكەم... الدىنان شىعايىن با؟
- جوق، قۇلىنىم! ۇيگە قايت. كوكەڭ ءوزى كەلەدى.
كەشىكپەي كەرىم قاينىسى دا سالت اتپەن كەلىپ قالدى. موينىندا - «وتىز ەكى» مىلتىعى. قۇلىن باۋىرىمەن ات ءۇستى قۇشاقتاسا امانداستى. بىرەر اپتا جىلقى تۇرقىلى باسارىستى كورمەگەن كوكەسىنىڭ كەر اتى دا ۇركەكتەپ ەدى، يەسى زەكىپ تاستادى.
- ءتايت، ءپاتشاعار! و نەسى-اي! جون تەرىڭدى ۇگەرمىن...
- كوكە، قالاي جەتتىڭىز؟ كوپ كەشىكتىڭىز عوي... مەن ابدەن ساعىندىم! اڭعا شىعامىز دەپ ەدىڭىز، اڭشىلىق قۇرامىز با؟
- ارينە، ارىستاي. ەرتەڭ اتتانامىز، - دەدى كەرىم.
باسارىسقا تەسىلە كوز تىكپەسە دە، قۇلىن باۋىرىن كوز قيىعىمەن ءسۇزىپ ءوتتى. قۇلىن-بالانىڭ بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋلەنىپ، قارا تۇياقتارى دا سومدانىپ، كوك جەلكەسىنەن كوتەرىلگەن جالى دا كۇلتەلەنىپ، قۇيىمشاعىنىڭ دۇم تۇبىنەن سالالانعان قىل قۇيرىعى دا توگىلە ءتۇسىپتى. كەرىم كوزى تويىپ، جانى ءسۇيسىنىپ، ىشتەي ءبىر ماقتانىش كەرنەدى. «باۋىرىم! قانىم!..» - دەدى ار جاعىنان جاسىرىن، ءبىراق جالتاقسىز ءبىر ءۇن.
مۇنىڭ مىنا باۋىرىنداي بۇل وڭىردە، ءتىپتى، بۇل دۇنيەدە بىردە-ءبىر جان جوق. ول - قارت تارباعاتايدىڭ تارعىل-تارلان تاسىنداي اقيقات. ەرتەڭ-اق ەر جەتىپ شىعا كەلگەندە، تاڭدانبايتىن جۇرت، تاڭداي قاقپاس دۇنيە بولماس. بار الەم باۋىرىنىڭ تۇلعا-تۇرپاتىنا باس ءيىپ، ماڭايىنان ءۇيىرىلىپ شىعا الماس. سوندا تانىر بۇلاردى... مۇنىڭ اققازى مەن مونشاقتاي اعا-جەڭگەسىنىڭ جۇرت كوزىنەن جاسىرىن جاساعان ەرلىگىن. سوندا مويىندار ولار... وعان دا جەتەر بۇل. ول كۇندى دە كورەر ەل-جۇرت. تەك جىلقى تۇرپاتتى جىنىسى امان بولسىن!
كەر اتىن تاس قورا قاسىنداعى اتاعاشقا بايلاپ، ۇيگە ەنگەندە، جەڭگەسى اس مازىرىن دە دايارلاپ ۇلگەرىپتى. بىلتىر قىركۇيەكتەن بەرى وسى «قۋباس جۋساعان» جىراق قۋىس-قولتىقتان ەشقايدا شىقپاعان جەڭگەسىنىڭ جۇرتپەن جۇزدەسپەي، ەل جاققا ەلەڭدەپ وتىراتىن جايى بار. قۇلىن-ءسابيى قۇمارپاز ادامداردىڭ تاڭدانار «تالكەگىنە» ۇشىراماسىن، اشقاراق كوزىنە تۇسپەسىن، دارىگەرلەر سەكىلدى «سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەۋشى» سىنشىل ادامدارعا «قولدى» بولماسىن دەپ، قاتتى قاۋىپتەنگەننەن دە، اققازى ەكەۋى الىسقا ۇزاعىسى جوق. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورىپ، قۇربان بولۋعا ءازىر!.. سودان دا سىر شاشپاس قاينىسى كەرىمعازىعا عانا سەنەدى. سول عانا ەل-جۇرتتان ەسەن-ساۋلىق جەتكىزىپ تۇرادى. كەرىمعازى اياگوزدەگى ايەلىنە دە اعاسىنىڭ ۇلى تۋرالى اشىپ ايتقان ەمەس، تەك «قول-اياعى كەمىس ءسابي تۋدى» دەپ قويعان. تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىندا جاتىر دەگەن.
مونشاق:
- سىرلىم، - دەدى كەرىم قاينىسىنا جەڭگەلىك قويعان اتىمەن، - ەل قالاي؟ الگى سىرلاس نە ىستەپ ءجۇر؟
- ەلىڭ امان، جەڭگە! ءبارى دە جەكەشەلەنىپ، جەكە مەنشىككە ءوتىپ جاتىر. سىرلاسىڭ دا قىسقارتۋعا ۇشىراپ، مەنىڭ «جەكە مەنشىگىمە» ءوتتى.
- ە-ە، ءجون ەكەن! ازامات سەن امان بول! قيىق قاتىندار نە بىتىرەدى دەيسىڭ؟! بىزدىكى بالا تابۋ مەن ءبورىنىڭ «ءبىر جەرىنشە» شۋلاۋ ەمەس پە! ءوزىڭ قايتتىڭ؟ ويعا العان ءىسىڭ وڭعا باساتىن با؟
- تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ ستانسىسىن اشۋىن اشتىم عوي، تاپ سەرگيوپولدىڭ وزىنەن... ءبىراق ماشيناسىن جوندەتۋشىلەر از. اقشالارى جوق، قويمەن، مالمەن ەسەپتەسەيىك دەيدى.
- ە-ە، سىرلىم-اۋ، قايتا سەنىڭ ەرنىڭ ەپسەك، قولىڭ بەساسپاپ قوي! تەمىردەن دە ءتۇيىن ءتۇيىپ، تيىن جاسايسىڭ. اعاڭدى ايتساڭشى، ەل ايتقانداي، «اق سۇيەك - اققازى» عوي. ءبىز اۋىلدا وتىرساق، ناعىز اشتان ولەتىننىڭ ءبىرىمىز. قايتا ارىستايدىڭ ريزىعى بار ەكەن، ول دا سەنىڭ ارقاڭ - وسى جەرگە جەتىپ، مال-جاندى بولىپ، جۇرت ىشىنەن جىراقتا بولساق تا، ءوز كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورىپ وتىرعان.
- ويباي، جەڭگەم-اۋ! «اق سۇيەك - اققازى، اق ساۋساق - اقمونشاق» تەگىن اتاندىڭىزدار ما؟! جو-وق! ناعىز باي - ەكەۋىڭىز... جۇزدەن استام قوي، جەتى-سەگىز سيىر، ءبىر ءۇيىر جىلقى قاشان ءبىتىپ ەدى؟ ارىستاي دا ءوسىپ كەلەدى، ەرتەڭ-اق ءوزى يە بولادى.الدەن قولىڭىزدى ۇزارتىپ ءجۇر عوي. سىزدەردەي ادامدى قازىر «فەرمەر» دەيدى.
- «مال دەگەن ءبىر جۇتتىق» ەمەس پە؟!
- ولاي دەمەڭىز، جەڭەشە!
- ە-ە، مەنىكى - ەل-جۇرت پەن تۋىس-تۋعاننىڭ ساعىنىشى... قىس بويى بەلىمدى كوتەرە المادىم. اققازىعا اۋىر بولدى. وزىڭنەن باسقا كومەكتەسەر جان تابىلمادى. بىرەۋدى كومەكشىلىككە الايىن دەسە، مەنىڭ كوڭىلىمە قارايدى... ارىستايدىڭ جايىنان قورقادى! ەل كوزىنە ءتۇسىپ، ياكي ەستىپ قالسا، ۇلىمىزدىڭ تاعدىرى نە بولماق؟! وندا مەنىڭ تالايىم تالقان بولادى عوي دەپ، ماعان ەشتەڭە دەي الماي - بارىنە دە ءبىر ءوزى شىداپ شىقتى عوي... قايتەيىن! قۇداي قاناما وسىنداي ءسابيدى جازىپتى! - دەپ كەمسەڭدەپ جىبەردى.
- قوي، جەڭگە! مۇنىڭ نە؟ مۇنداي ەمەس ەدىڭ عوي... مىقتى ەمەس پە ەدىڭ؟ ءتاۋبا دە، ءتاۋبا! - دەدى كەرىمعازى.
- ءتاۋبا، ءتاڭىرىم! ءتاۋبا! بەرگەنىڭە شۇكىر، اللام!.. ءوزىڭدى كوپتەن كورمەي، بوساپ جاتقانىم عوي.
بۇلاردىڭ بۇلاۋلى كوڭىل-كۇيىن كەسىپ، ەسىكتى سالدىرلاتا اشىپ باسارىس كىردى. تورى تۇكتى، تۇلعالى قۇلىن-بالانىڭ بويى ۇلكەن كىسىدەي ەڭسەلى ەدى، ەكى اۋىز ءۇيدىڭ كىرە بەرىسى تارىلىپ-اق قالدى. ول كەر اتتى وتقا جىبەرىپ، ۇن مەن تۇز، شاي سەكىلدى ونى-پۇنى لىق تولا سالىنعان قوس قورجىندى الا كىرىپتى.
قۇلىن-بالا كىرگەن سوڭ، اڭگىمە اۋانى وزگەشە ءوربىدى.
* *
بيىل قار قالىڭ، قىس جىلى بولدى.اسىرەسە، ءتۇزدىڭ جان-جانۋارىنا جايلى ءتيدى، قىستان كۇيلى شىقتى. كوكتەم كەشىگىپ جەتسە دە، قاسات قار كوزدى اشىپ-جۇمعانشا استىنان ەرىپ، از كۇننىڭ ىشىندە ايىز قاندىرا عايىپ بولعان. قالعان-قۇتقانىن جىلى جاڭبىر سەبەلەپ، جىلى جەل ەسكەكتەپ الىپ كەتتى.
مۇڭسىز مامىر تۋىپ، مۇڭلى قۇستار شۋلادى. بوزتورعايدىڭ بوزداي شىرىلداعان ۇنىمەن اققازى مەن كەرىمعازى دا اتقا قوندى. كۇن كوكجيەكتەن كوتەرىلە قويماعان. باسارىس تا بۇلاڭ قاعا ەردى. قۇلىن-بالا كىندىگى كەسىلگەن قىستاۋدان تۇڭعىش رەت قيانعا تۇياق سەرمەدى. قۇلدىراڭداي جەلە جورتتى.
- ۇلىم، - دەدى اققازى، - شاپقىلاي بەرمە، شارشاپ قالاسىڭ.
- اكە، - دەدى باسارىس، - مەن شارشامايمىن! شاشامدى جەل كوتەرىپ كەلەدى.
- ارىستاي، - دەدى كوكەسى كەرىم، - ءالى بۇلان قۋامىز. سوندا شاپقان اتپەن جارىساسىڭ.
- جارايدى، كوكە! سىزدەر مىنگەن كوك ات پەن كەر اتتان قالىسپاسپىن. تەك، الگى بۇلان دەگەن بالەنى كورسەتىڭىزشى!
- كورەسىڭ، ۇلىم، اسىقپا! - دەدى اكەسى سالماقتى داۋىسپەن.
- اناۋ كوگەرگەن وكپەتىنىڭ تاۋى، - دەدى كوكەسى دە.
- كوكە، الاباجاق قار جاتقان با؟
- ءداپ ءوزى. مىنە، سونىڭ قويناۋىنان بۇلان قارايمىز. كوكتەم شىعا ولار ەتەكتەن وكپەتىنىڭ ورىنە ورلەگەن... جول ۇزاق، سوندىقتان اسىقپاي جۇرەمىز.
- قار بيىل قالىڭ تۇسكەنى جاقسى بولدى، ءبورى اتاۋلى ەتەكتەگى قىستاۋلار مەن اۋىل ماڭىن تورىدى. نەسىبەسىن سول ماڭنان تاپتى.
- ءيا، اعا، - دەدى كەرىمعازى دا اققازىعا، - سىزدەن دە شىعىن شىققان جوق. ەڭ جاقسىسى قالىڭ قار تەپكەن دالانىڭ بۇلانىنا ازۋى جەتپەدى...
- ءلايىم، شىعىن شىقپاي-اق قويسىن! ءبورى - ءتۇزدىڭ سەرىسى... وعان ءتىس قايراۋعا بولمايدى، سوندىقتان بابالارىمىز: «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن عوي. قوراداعى مالعا ەمەس، ورىستەگى مالعا تيسە، ول - ءتاڭىرىنىڭ تىلەگى... ءبىرلى-جارىم مالدى العانى دا ارتىق ەمەس، ءتاڭىرىنىڭ جاراتقان اڭ-قۇسىنا ساۋاپ قوي.
- اكە، كوكە! - دەدى قۇلىن-بالا باسارىس تا: - وتكەندە قىستاۋدىڭ جوعارعى جاعىنداعى بيىككە ۇيدەگى ۇشار سەكىلدى كوك يت كەلگەن... مەن ءبىراق ونى تاسپەن اتىپ، قۋىپ جىبەردىم. اپاما ايتقان جوقپىن.
- وي، اينالايىن! ازامات بولعان دەگەن وسى. ول - ءيت ەمەس قوي، ارىستاي، - دەدى كەرىمعازى كوكەسى. - ول ءبورى... بورىدەن ءبىراق ساق بول! ول جالعىز-جارىم ادامدى دا جازاتايىم قىلادى.
- كوكە-اۋ، ول مەنەن قورقىپ كەتتى... مەن قورىقپايمىن!
- قورىقپاعانىڭ - دۇرىس! - دەدى اكەسى دە. - ول دا ءتاڭىرىنىڭ جاراتقانى... سەنى دە ءتاڭىرى جاراتقان.
- ءتاڭىرى كىم؟
- ءتاڭىرى دەگەن اللا! ءبارىمىزدى دە ءبىر اللا جاراتقان. قورىقساق - سول اللادان قورقايىق... وزگەدەن قورىقپا، ۇلىم!
...اعالى-ءىنىلى، اكەلى-بالالى ۇشەۋى وسىلايشا اڭگىمەلەسىپ، جەلە شوقىتىپ كەلە جاتتى.
كوكتە كۇن كوتەرىلىپ، تاڭعى تاۋ اراسى شىقتان بۋسانىپ، كوك شەگىرتكە شىرىلىن ۇدەتتى. تۇياق استى كەيدە تاستاقتى، كەيدە جاسىل جازاڭدى. تاعالى تۇياقتاردان جارق-جۇرق وت شىعادى. قۇلىن-بالا دا تاسىرقار ەمەس. ۇزاق سونار سار جەلىس جايلى تيگەن. بارلىعار دا ەمەس.
اسپاندا الا بۇلت بار. كوگەرگەن دۇنيە مارعاۋ. كوز ۇشى مۇنارلى. باسارىس ءۇشىن بۇل ءجۇرىس سونى، سوندىقتان دا ءسابي ساناسىنا تاڭ. تۇزدىك تەك-تاعايىنا ءبىراق جاقىن. كوكتەممەن جاسارعان تاۋلى، دالالى تابيعات جانىنا جۇعىستى. قۇلىن-بالانى قىمسىنباستان وزىنە شاقىرادى. ەتەنە جان يەسى دە ەلىگە تۇسەدى.
تۇسكە تارتا بۇلار وگىزدىڭ بۇيرەگىندەي كەسەك ءبىتىمدى وكپەتىگە دە ىلىكتى. جەڭىل-جەلپى سۇر قازىمەن تۇستەنىپ الىسىمەن، بۇلاق باسىنان اتتانىستى. بيىك جونداردى جالداي ءجۇردى. كەرىم بيىكتەن ءدۇربى سالدى. كەشىكپەي-اق بۇلان دا كوزگە شالىندى.
- ارىستاي، - دەدى كەرىم كوكەسى، - مىنا سەلەبەنى بەلىڭە بايلا. ءبىز بۇلاندى اتىپ جىعىسىمەن، سەن سەلەبەمەن باۋىزدايسىڭ.
- قوي باۋىزداعانداي، - دەپ قويدى اكەسى اققازى دا.
- ادال باۋىزداپ الام، - دەدى باسارىس تا، بەلىنە جەڭدى بىلەكتەي كەلگەن، ارانىڭ اسىل تەمىرىنەن جاسالعان، تەرى قىندى سەلەبەنى بەلبەۋىمەن بايلاپ جاتىپ.
- ال اباي بولايىق!
كوكەسى الدىعا ءتۇستى.
بۇلانعا اڭشىلىق قۇرعان ۇشەۋ بيىكتى قيالاي كەسىپ، جىلعامەن تەرەڭ ساي تابانىنا تەز ءىلىندى. بوز تال مەن اق قايىڭ ارالاس وسكەن وزەن بويىمەن جوعارى ورلەدى. باسارىس بۇلاندى كورسەم دەپ، تاعاتى تاۋسىلىپ-اق كەلەدى، ءبىراق اكەسىنىڭ ايدىنىنان قايمىعىپ، كوكەسىمەن قاتارلاسا قويمادى. اكەسىمەن قۇيرىق تىستەسە اياڭدايدى.
اۋدەم جەر جۇرگەن سوڭ، كوكەسى قولىن كوتەرىپ، بۇلار توقتاسىپ قالدى دا، كەرىمعازى وزىپ كەتتى. اكەسى ەكەۋى ىلبىستەي ىلبي ءجۇردى. شوقتانعان بوز تالدى اينالا بەرگەندە، باسارىستىڭ وتكىر جانارى الدەقانداي جانۋاردى شالىپ قالدى. ول دا ۇدىرەيە قاراپ تۇر ەكەن.
اكەسى دە قالت توقتادى. باسارىس تا جالپاق كەلگەن قىسقا ءمۇيىزدى جانۋاردىڭ بۇلان ەكەنىن انىق سەزىندى. بۇلان دا ءبىراق كوك شالعىندى جاپىرا شاۋىپ جونەلدى. وسى ءبىر ءسات مىلتىق داۋىسى دا گۇرس ەتىپ، تاۋلى ءوڭىردى جاڭعىرىقتىرىپ اكەتتى.
سەرپىلە جونەلگەن بۇلان وقىس وماقاسا جىعىلىپ، بۇلاردىڭ كوز الدىندا قايتا تۇرىپ، قالىڭ بوز تال مەن بالاپان شىبىق بالالاعان قالىڭعا اقساڭداي ۇمتىلىپ، قويدى دا كەتتى. ەندى باسارىس تا شىداي المادى بىلەم، بۇلان سوڭىنان ول دا «ا-اه!..» دەپ، ايعايلاي ۇمتىلدى.
اققازى قۇلىن-ۇلىنىڭ جۇرەكسىنبەستەن ۇمتىلعانىنا ىشتەي ءسۇيسىنىپ، ءوزى دە تەبىنە بەردى. بۇيىردەگى بوز تال ىشىنەن شىعا بەرگەن كەرىم ءىنىسى دە:
- اعا، باسارىس ءوزى السىن! مەن بۇلاندى ادەيى الدىڭعى اياعىنان جارالاپ جىبەردىم، - دەدى ايقايلاپ. ەكەۋى دە جەلدىرتە جونەلدى.
بۇل شاقتا باسارىس تا قولىمەن سۋسوقتى بوز تال اراسىن اشا، بالاپان شىبىقتاردى كەۋدەسىمەن قاعا كەتىپ، جەلىپ بارا جاتقان. ول سول بويدا قالىڭدى جاپىرا بۇلاندى باستىرمالاتا قۋدى. اقساق بۇلان قۋاتى تاسىعان قۇلىن-بالادان قۇتىلا المادى. قانشا بۇلتارسا دا، جارادار جانۋار بۇرىن ءوزى كورمەگەن جۇمباق جانعا تۇتىلدى.
بۇلاندى تۇرە تيگەن باسارىس قاپتالداسا بەرىپ جانۋاردى جالپاق مۇيىزدەن الىپ، الدىڭعى ساۋ سيراعىنان شالدى. بەيشارا جانۋار وڭباي قۇلادى. قۇلىن-بالا دا موينىنان تىزەلەي باسىپ، قارا تاناۋىنان سىرگەلەي ساۋساق سالا باسىن كوتەرە بەرىپ، شالت قيمىلدادى. سەلەبەنى سۋىرعان كۇيدە ساعاقتان ورىپ-ورىپ جىبەردى. قىزىل-كۇرەڭ قان اتقىپ-اتقىپ كەتتى دە، قۇلىن ءمۇسىن بالانىڭ تىزەسى استىندا تىپىرلاعان بۇلان قورقىراي قىسىلدى.
قولى جەڭىل باسارىستىڭ قاسابىنان بۇلا بۇلان جايلاپ قانا جان تاپسىردى...
اكەسى مەن كوكەسى كەلگەندە قۇلىن-بالا دا كوك شوپكە سۇرتكەن سەلەبەسىن تەرى قىنىنا سالىپ جاتتى.
* *
ارادا ايلار اۋىپ، جىلدار جىلجىدى...
تۇزدە تاعى وسكەن قۇلىن-بالا قۇنان-جىگىت شىقتى. تۇرقى زورايىپ، قۋاتى تولىستى. بۇلا كوركى كوز تارتىپ، بۇعاناسى بەكىدى. تارلان تارباعاتايدىڭ تاعى ايۋىن دا الدى، بۇلا ءبورىسىنىڭ بەلىن دە ءۇزدى.
تۇنىق تابيعاتتا باسارىستىڭ ساناسى سارالاندى... ءوزىنىڭ ءتىرى پەندەگە ۇقسامايتىن جالعىز ەكەنىن ءتۇسىندى. جات ەكەنىن سەزىندى. اكەسى مەن كوكەسى ەسكەرتكەن، شەشەسى كوز جاسىن توگىپ ايتقان: «ءتىرى پەندەگە جولاما! كوزدەرىنە تۇسپە!» دەگەن ءسوزدى بەرىك ۇستاندى.
قۇلا تۇزدە ەركىن وسكەن قۇلانداي قۇنان شىعار جاسقا كەلدى.
* *
جەلسىز جەلتوقسان ەدى. تاۋ مەن دالانى شىڭىلتىر اياز قىسقان. قار بەكىگەن.
ءتورت سيراقتى وزىندەي تۇياقتى ەمەس، ەكى اياقتى پەندەنىڭ تابانى تيە بەرمەس تاۋلى وڭىرگە الدەبىرەۋلەر قاراڭ-قۇراڭ پايدا بولدى. جاي پايدا بولمادى، قالىڭ تۇسكەن قاسات بەتىندە جورعالاعان شاناعا ءمىنىپتى. شانالارى دا شارقايراقتاي زىر-زىر قاعادى. يەن تاۋ ءىشىن باسىنا كوتەرە دۇرىلدەيدى، دۇنيەنى توڭكەرەردەي دارىلدايدى. ونىڭ داۋسىنان تاۋدىڭ شاعىل تاسى قۇلايتىنداي، ۇلپا قارى سىرعانايتىنداي.
باسارىس كۇن ۇزاق بيىك-بيىكتەن باقىلادى. كۇن ۇزاق ساي-سالانى تىنتكىلەپ، اڭعار-قۇلامانى ارىلتقان الگى شانالىلار دا شارلاپ باقتى. ولار الىستاعى اڭعار اۋزىنا قي دومالاتاتىن قارا قوڭىزداي دوڭكيگەن-دوڭكيگەن قوس قارا كولىكتەرىن («دجيپ» ماشيناسى ەدى) قاڭتارىپ، وسى ءبىر تۋشاشا باقىرعان موتورلى شانالارعا ءمىنىپ الىسقان-دى.
ەكى اياقتى پەندەلەردىڭ ارەكەتىنە العاشقىدا الىستان تاڭدانسا دا، ەتى ۇيرەنە كەلە قۇنان-جىگىت تە جاقىن كەلىسكەن. قاۋىپتى دە ۇمىتقان... ادامدارعا دەگەن اق سەزىمى سابىر ساقتاتپادى.
قارا جارتاستى، قالىڭ ۇشقاتتى قابىرعالارى زاڭعار بيىك بوپ بىتكەن تار شاتقالدىڭ تۇپكىرىنە دەندەگەن سايىن، باسارىس تا جاۋىن باققان جىرتقىشتاي، تاسادان بوي جاسىرىپ، قىلتا-قىلىدان قىديا قارادى. كوز جەتەر جەر عانا ەمەس، ءتىل جەتەر تۇستان قۇلاعىن تىگىپ، جانارىن تىكتەدى.
و، جاساعان! قۇنان-جىگىت وزىنە-ءوزى سەنبەدى...
ءۇش شاناعا مىنگەسىپ-ۇشقاسىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا كەرىم كوكەسى دە ءجۇر. بەس ادامنىڭ ۇشەۋىنىڭ موينىندا مىلتىعى بار. قالعان ەكەۋ - قۇر قول. كيىمدەرى - كىلەڭ تون، ايازدى ەلەر ەمەس.
- ءاي، جەزدە، - دەدى ىشىندەگى ەڭسەلى كەلگەن، بالۋان تۇلعالى جىگىت، - ءبىزدى ابدەن شارشاتتىڭ. سەنىڭ اڭشىلىعىڭ اپايىمنىڭ قاسىندا عانا ما دەيمىن، بىلاي شىقساڭ باسىڭ اۋىپ قالادى-اۋ!
- ە-ە، ايتاسىڭ-اۋ، دۋلات بالدىز! - دەپ كەرىم كوكەسى دە كۇلدى. - مەن اپايىڭا تۇندە اڭشىلىق قۇرسام، كۇندىز تۇزدە اڭشىلىق قۇرام... ودان دا الگى مىڭ «باكسىڭدى» دايىنداي بەر... تاپ وسى ارادان تارباعاتايدىڭ تايداي ايۋى شىقپاسا، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن!
- سەنىڭ ءتامپىش تاناۋىڭ كىمگە ءدارى؟ مۇرىن دەپ مىنا بىزدىكىن ايت!
- مۇرنىڭ مۇرىن عوي، شىركىن! قۇلاقتى ءبىراق قايتەمىز؟ ۇيدەگى الگى جيەندەرىڭ «تۇشپارا دەپۋتات» دەپ تاعى كۇلەتىن بولدى عوي.
- ءاپ، بالەم، ساعان ەرەگەسكەندە، قوڭ ەتىمدى كەسىپ بەرسەم دە، قۇلاق جاساتارمىن، - دەپ دۋلات سوزدەن جەڭىلگەنىن مويىندادى. - ال، جەزدە، تەزدەت! كۇن اۋىپ بارادى... جىگىتتەرگە ايتساڭشى!
- جىگىتتەرىڭ سەنىڭ نە بىلەت؟ قولدارىن ءوزىڭ سەكىلدى جىلى سۋعا مالىپ جۇرگەندەر. سەنىڭ استانادا دەپۋتات بولعانىڭنان، الماتىدا بالۋان بولعانىڭ ارتىق ەدى...
- ءجا-ءجا، جەزدەكە، قوزداتا بەرمە! ءوزىڭ قاتىن وسەككە ءۇيىرسىڭ عوي، انا ماگنيتوفوندى جوعارىراق قوي. ايتپەسە مايماق تاپتاپ كەتىپ جۇرەر... ايتپاقشى، سەنىڭ ايتا بەرەتىن ۇڭگىر اۋزىنداعى جىلىمىڭ قايدا؟
- داۋكەسى، - دەدى كەرىم جەزدەسى، - بۇل - تاس ۇڭگىردى پانا قىلعان ايۋدىڭ اپانى، سوندىقتان دا ايۋدىڭ دەمى ۇڭگىر تاستىڭ جىقپىل-جىقپىل جارىعىنان شىعىپ جاتىر. «جىلىم» دەگەن، ايۋ جەردەن ويىپ ۇڭگىر قازسا عانا اۋزىنىڭ جوعارعى ەرنەۋى تۇسىنان ىستىق دەمى تەسىپ، بۋلانىپ جاتادى. التاي جاعى مەن ءسىبىر جاعىنىڭ ايۋلارىنىڭ اپانىنىڭ اۋزىندا كەزدەسەدى. بىلتىر مەن كۇرشىم-مارقاكول جاعىنا اڭعا بارعاندا، سوندا سول جاقتىڭ اڭشى جىگىتتەرى كورسەتتى. ولار جىلىمدى «ايۋدىڭ كوزى» دەپ تە ايتادى ەكەن. پاتشاعار، سودان سىرتتاعى بارلىق جاعدايدى سەزىپ، ءتىپتى «كورىپ» جاتادى دەيدى.
- ە، وندا جاقسى بولدى، وزدەرى دە ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى ءبىلىپ جاتىر ەكەن عوي، - دەدى دۋلات.
وزگەلەر ات شالدىرىم جەرگە قالدىرعان شانالار قاسىندا ءجۇر ەدى. باعانا-اق كەرىم كوكەسى مەن دۋلات دەگەن ولاردى شانا قاسىندا قالدىرىپ كەتكەن. شاماسى، ۇڭگىردەگى ايۋدى دابىرلاپ وياتىپ جىبەرەدى دەسە كەرەك.
قۇنان-جىگىت باسارىس بار جايدى ەندى ءتۇسىندى. بۇلار ايۋ اۋلاۋعا كەلىپتى... ايۋدى باسارىس تا اۋلاعان.
ول وقيعا وسى جازدا عانا بولىپ ەدى. تامىز ايىندا قاراقاتقا ابدەن تويىپ، جۇرەگى قاراقاتتىڭ قىشقىل سۋىنان قارايعان الدەبىر سارى ايۋ ىڭىردە سيىرعا كەپ شاپقان.
جىلقى تۇرقى مەن ادام تۇلعاسى تولىسىپ، الىپتانا تۇسكەن باسارىس بۇل كەزدە ۇيگە سىيماي قالعان ەدى. جىلقىداي جۇلدىزدى تۇندە جۋساپ، ءۇي ماڭىنداعى كوگالدا اۋناپ-قۋناپ جاتاتىن. قىزىل ىڭىردە سارى ايۋ كەلىپ قىزىل سيىردى سوققاندا، بۇل دا «مال اشۋى - جان اشۋى» دەپ ۇمتىلىپ، جىرتقىشپەن جەكپە-جەك قالىپ ەدى. ۇيدەن قوساۋىز «ون التىمەن» جۇگىرە شىققان اكەسى دە ۇلىما وق تيگىزىپ الارمىن دەپ، مىلتىق كەزەنە المادى.
باسارىس وزىنە جەتەقابىل جىرىندىنى ءبىراق وپ-وڭاي جەر جاستاندىردى. كەرىم كوكەسى قۇلىن-بالا كۇنىندە بەلىنە بايلاعان سوم سەلەبە ايۋدىڭ كوكىرەگىنە قولتىعى استىنان قارش-قارش قادالعان. سارى ايۋ ادامشا وكىرە بارىپ جىعىلعان.
ال ەندى مىنالار قالاي الماق؟
- ۆاسيليي، - دەپ شاقىردى دۋلات: - مۇندا كەل!
جيرەن مۇرتتى جىگىت اعاسى جىلدام جەتتى. قولىندا - ورىس بەساتارى.
- ۆاسيا، - دەدى دۋلات وعان بۇرىلا قاراپ، - قازىر اناۋ امەريكادان الىپ كەلگەن الياسكالىق ايۋدىڭ داۋىسىن قوسامىز... سەن دە ساق بول!
- مەن دايىنمىن، - دەدى ۆاسيليي دە قازاقشا قايىرىپ.
- ءوي، مىناۋىڭنىڭ توبەسى تەسىك قوي، - دەدى كەرىم كوكەسى.
- ارينە، سەمەيدىڭ ورىسى ەمەس پە... وسكەمەندىكتەر عوي وگىز سەكىلدى «ءولدىم» دەمەيتىن!
- كوكە، مەن كازاك ەمەس، قازاق بوپ كەتتىم عوي... داۋكە، مەن بۇيىر جاقتا تۇرايىن.
- التايلىقتار ايۋدى قۇرىقتاي ۇزىن، باسىندا ىلمەك تەمىرلى سىرىقپەن ءتۇرتىپ وياتىپ، ۇڭگىرىنەن شىعارادى ەكەن. بالدىز، ايۋدى الياسكالىق ايۋدىڭ داۋسىمەن شىعارام دەگەندى قايدان تاپقانسىڭ؟ تارباعاتايدىڭ تاعىسى كونە قويار ما؟
- جەزدە، امەريكالىق ءۇندىس اڭشىلاردىڭ ءادىسى بۇل... ولار بۇرىن داڭعىرا سوعىپ شىعارىپتى. ادەيى الدىرتتىم... ونى قايتەسىڭ، ودان دا ۇڭگىردىڭ اۋزىن كۇرەي ءتۇس، كەڭىرەك اشىلسىن! كۇن ەڭكەيىپ بارادى.
كۇن تۇستەن اۋىپ كەتكەن ەدى. ىزعار كۇشەيە تۇسكەن.
- ە-ە-ەه، بالدىز! قولىڭ ۇزىن عوي...ايتپەسە ءسىبىر ايۋىنىڭ داۋىسىن الياسكادان ىزدەتپەي-اق، ءوزىم-اق تاپتىرىپ بەرەر ەدىم، - دەپ كەرىم كوكەسى تاس ۇڭگىردىڭ قاردان ارشىلا تۇسكەن اۋزىن كەڭىتە، تەرەڭدەتە بەردى. قولىندا - اليۋمينيي قاڭىلتىردان جاسالعان جالپاق كۇرەك. - اقىسىن بەرسەڭ، بوقىسىن شىعارامىز عوي...اتتەڭ!
- جەزدە، بوسقا نالي بەرمەشى! سەن رەنجيتىن ءجونىڭ جوق. جازدا عانا سۇڭقار باسىن بەس ءجۇز دوللاردان باعالاپ الماپ پا ەدىم...
- ولار قالاي بولدى؟
- تيۋ-تيۋ!.. ولار - ساۋد ارابياسىنىڭ «قىمبات قوناقتارى»، - دەپ، ۆاسيليي دۋلات جاۋابىن وراپ كەتتى.
دۋلات جاقتىرماي قالدى بىلەم، ۆاسيليدى وقتى كوزىمەن اتا قارادى. ول جىم بولدى. ەندى كەرىم كوكەسى دە ۇندەمەدى، دەپۋتات بالدىزىنىڭ شامىنا ءتيىپ الارمىن دەسە كەرەك.
- ءدىلمارسىما! - دەدى دۋلات باياعى ءبىر بالۋاندىق مىنەزىنە باسىپ.
تۇيە جارتاستىڭ يىعىنان كوز سالىپ، قۇلاعىن تىككەن قۇنان-جىگىت باسارىس تا دۋلات وڭىنەن تىكسىنىپ، سوزىنە ءسۇيسىنىپ قالدى. تومەنىرەكتە تۇقجىڭداعان ولار مۇنى ءبىراق بايقار دا، سەزىنەر دە ەمەس. ءوزدى-ءوزى اۋرە.
ويدا-جوقتا وقىس ءۇن شىقتى. اقىرعان ايۋ داۋىسى ەستىلدى...
داۋىس جاڭا عانا تاس ۇڭگىر جەلكەسىنەن جىلىستاي بەرگەن كەرىم كوكەسىنىڭ قويىپ كەتكەن ماگنيتوفونىنان شىعىپ جاتىر ەكەن. ماگنيتوفوننىڭ قۇدىرەتىن باسارىس ءسابي كۇنىنەن بىلەتىن، مونشاق اپاسى تاسپاعا جازىلعان «بەسىك جىرىمەن» الديلەۋشى ەدى... قازىر ءبىراق جانعا جۇعىستى «ءالدي» ءۇنى ەمەس، اشىنعان ايقاي داۋىس.
الياسكالىق ايۋدىڭ زوراپات ءۇنى ماگنيتوفوننان اسا توگىلىپ، ارشاتى شاتىنىڭ ءىشىن دە كەرنەي جونەلدى. قار كوشكىنىن تۋدىرارداي ىشقىنعان داۋىس قۇلاقتى تۇندىردى. باسارىستىڭ دا بويى شىمىرلادى. ول قۇلاعىن جاپتى.
ايۋ ءۇنى ارقىراي ازىناپ، كەيدە قينالا زارلاپ، كەيدە شىڭعىرا شوشىنىپ، ايتەۋىر ازان-قازان قىلا وكىرىپ جاتتى. بۇل سۇمدىق داۋىس اپانداعى ۇيقىلى-وياۋ ايۋدى ەمەس، اقىمداعى ءولى ارۋاقتى دا اتىپ تۇرعىزارداي ەدى... ىلە ۇڭگىر اۋزىنداعى كۇرتىك قاساتتى قوپارا قوڭىر قورباڭباي دا كورىندى. ول دا وگىزدەي وكىرۋلى ەدى.
قۇنان-جىگىت باسارىس بۇل ايۋدى بىردەن-اق تانىدى. وسى ارشاتى شاتقالىنا تامىزدىڭ ىشىندە قاراقات تەرۋگە بىرنەشە مارتە كەلگەندە، قوڭىر ءتۇستى انا ايۋدى قوس قونجىعىمەن قايتا-قايتا ۇشىراتقان. كۇيلى قونجىقتارى دوڭنەن دومالاپ، ال كىرەكەي اناسى كۇنگە قىزدىرىنىپ، قاراقات تەرىپ جەپ جۇرگەن. مۇنى كورە-سالا بوي دا جاسىرىسقان. باسارىسقا ويىن قۋا ويناق سالعان سۇيكىمدى مامالاقتارى قاتتى ۇناپ ەدى... ءوزى دە بىرگە ويناعىسى كەلگەن.
قوڭىر كىرەكەي الاسۇرا شىققاندا، انانداي جەردە قاسقايىپ قارسى تۇرعان دۋلات ساسىپ تا قالدى، ءبىراق ابدىراعان جوق. ول وزىنە قاراي ادامشا تىك تۇرەگەپ، ايقايلاي ادىمداعان ايۋدى امەريكاندىق شولاق بەساتارمەن تاپ كەۋدەدەن باسىپ-باسىپ قالدى. بەيشارا حايۋان ەكى اتتاماي ەتپەتىنەن سۇلادى.
سويتكەنشە بولماي، ارقىراپ تۇرعان ماگنيتوفون داۋىسىن باسا ۇڭگىر اۋزىنان تاعى ءبىر باي-بايلاعان كىشىرەك ايۋ كورىندى. بۇل - قوس قونجىقتىڭ ءبىرى بولاتىن. ارتىنشا ەكىنشىسى دە اتىپ شىقتى. ولاردىڭ مىناۋ اق كىرەۋكە الەمگە كوزدەرى قارىقتى ما، الدە الدارىندا سوزىلا جاتقان انالارىنان سەكەم الدى ما، بولماسا، ورە تۇرەگەلىپ تۇرعان ۇشەۋدەن سەسكەندى مە، بورىدەي عانا بويلارىن كۇجىرەيتە اقىردى. اقىرعان بويى ەكەۋى دە ەسىك پەن توردەي تۇرعان دۋلاتقا قاراي اتىلدى.
دۋلات قانا ەمەس، دەپۋتات «شەفىنە» سىرتتاي قالقان بوپ تۇرعان ۆاسيليي دە ەندى قاراپ قالمادى. قوس قونجىققا ەكەۋى دە قاتارلاتا وق شىعىندادى. بويلارى ارلان بورىدەي ايۋلار «اه» ۇرا بارىپ مەرت بولدى.
تاپ وسى ءبىر مەزەتتى كۇتكەندەي، بۇل زور زوبالاڭعا شىداي الماعان، ەكى قۇلاعى تاس ءبىتىپ، تەك قوس شىراعى شىراداي جانعان، دولى اشۋ كەرنەگەن باسارىس اقىرا شاپقان. ول تۇيەتايلى بيىكتەگى تۇيە جارتاس يىنىنەن قاردى ومبىلاي ۇمتىلدى.
العاش ايقايلاعان باياعى قىراعى ۆاسيليي بولدى.
- كەنتاۆر!.. و-و-و!.. كەنتاۆر!
قۇنان-جىگىت باسارىس ءبىراق ەشتەڭە ەستىگەن جوق. قۇلاعى كەرەڭ تارتىپ، كوزىنە قان تولىپ كەتىپ ەدى. ول قاسات قاردى جەبەلەي جەتە بەرە، بۇيىرلەي تۇرعان ۆاسيليگە ۇمتىلدى.
تاقىس ۆاسيليي وق شىعارىپ ۇلگەرسە دە، جىلقى ءبىتىمدى جىگىتتەن تايقىپ كەتىپ، الداپ سوعا المادى. باسارىستىڭ الاپات كۇشتى قارۋلى قولىنا ىلىكتى. دولىلىق پەن الدەقانداي كەك قىسقان ول، جيرەن ورىستى مىلتىعىمەن كوتەرىپ الىپ، ايۋ ۇڭگىرىنىڭ تاس جەلكەسىنە تومارشا سوقتى.
ول ەت قىزۋىمەن جاراسىن دا ەلەمەگەن. قايىرا بۇرىلىپ، دۋلاتقا قاراي جونەگەن. ءوڭى قۇپ-قۋ دۋلات تا كوزدەمەستەن باسىپ قالدى. وق ۇلى كەۋدەدەن ءتيىپ، جىلقى-جىگىت جەتە الماي جىعىلدى. ءبىر ءسات قۇنان-جىگىت سۇلق قالدى.
ماگنيتوفون تاسپاسى دا تاۋسىلسا كەرەك، تىنىشتالا قالىپتى. مىلتىقتىڭ گۇرسىلى مەن ايۋدىڭ اقىرىسىنان جارىلا جاڭعىرعان ارشاتى شاتقالى دا تىنىم تاپقان. قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تىنىشتىق ورنادى.
تومەنىرەكتەگى شانا باسىندا تۇككە تۇسىنبەگەن ەكى جىگىت تە مەلشيۋلى، كەرىمعازى دا قاتىپ قالعان. كەنەت اڭىراي جىلاعان ايەل داۋىسى ەستىلدى. بيىك باسىنان بەلۋاردان قار كەشىپ، ەبىل-سەبىل جىلاپ، ەتەگىن قاسات استىنان قىلتيعان قاراعان مەن بۇرگەن سىدىرعان جەڭگەسى دە كورىندى. ول دا ءاپ-ساتتە جەتتى.
مونشاق جەتكەن بويدا قۇنان-ۇلىنىڭ باسىن قۇشىپ جىعىلدى. ول تالىپ تا كەتتى...
اڭىراعان اناسىن سەزىندى مە، قيمىلسىز جاتقان جىلقى-جىگىت تىزەسىن بۇگىپ، كەسەدەي تۇياقتارىمەن قاردى سيىرا قيمىلدادى. اق قار مەن قارا تاس جانىعان تاعالارى بەسىن اۋعان كۇننىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىپ، جارق-جۇرق قاقتى. سوندا عانا ەسىن جيىپ العان دۋلات مىلتىعىن كوتەرىپ، بەلىندەگى وقشانتايىنان وق الىپ، وقتاي باستادى.
شانشىعان قاراقشىداي قاڭقيىپ تۇرعان كەرىمعازىعا دا وسى ءسات جان ءبىتتى. ول ادىمداي كەلىپ، دۋلات بالدىزىنىڭ ءامىرقان بەساتارىنا جارماستى.
- اتپايسىڭ! بۇل - مەنىڭ باۋىرىم... اق... اققازىنىڭ ۇلى... - دەدى اسىعا-اپتىعا، ءتىلى كۇرمەلە تۇتىعىپ.
دۋلاتتا ءۇن جوق. ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي جۇتىنا دا المايدى.
ءداپ وسى شاق باسارىس تا باس كوتەردى. ول تالىپ جاتقان اناسىن اقىرىن عانا سىرىپ تاستاپ، قان ۇيىعان تۇكتى كەۋدەسىن قوس قولداي باسىپ، ءتورت اياقتاي ورنىنان تۇردى. ۇرەيدەن ۇڭىرەيە ءۇڭىلىپ، ەستەرى اۋىپ تۇرعان دۋلات پەن كەرىم كوكەسىنە تەسىلە قارادى، ءبىراق ءتىل قاتقان جوق. قارا كوزىنە قان تولىپ كەتكەن ەدى.
مۇنداي مال تەكتى ماقۇلىقتى ەستىمەسە، ەشقاشان دا كورمەگەن تومەنىرەكتەگى ەكەۋ جەمتىك اڭدىعان قارعا-قۇزعىنداي جان-جاققا دالباقتاي قاشتى. كوكەسى مەن دۋلات قانا ەسىك پەن توردەي جەردە سوستيىپ تۇر.
ءبىر ءسات جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى.
اناسى اجال قۇشقان دەپ شەشكەن قۇنان-جىگىت بويىن قالشىلداعان قاسىرەتتى ىزا-كەك بيلەي جونەلدى.
- ا-ا-اه!... - دەگەن اقىرا ىشقىنعان دۇلەي داۋىس پەن الاپات قيمىل قات-قابات ۇلاستى.
قارسى قاراپ قاسقايىپ تۇرعان دۋلاتقا اتىلعان جەبەدەي جارق ەتىپ كەلىپ-اق قالعانى. جانۋار تاندى، ادام ويلى جۇمباق قۇبىلىس قوس اياقتاي كوككە شانشىلا قارعىدى. دۋلات سىلەيگەن كۇيى سەلت ەتە المادى.
وسى ءبىر اسىل ساتتە جانۇشىرا قيمىلداعان كەرىمعازى قولىنداعى بەساتاردىڭ شۇرىپپەسىن قالاي عانا باسىپ-باسىپ قالعانىن ءوزى دە بىلمەدى. قۇنان-جىگىت قانداسى قارعي شاپشىپ، سوم تۇياقتارى دۋلاتتىڭ توبەسىندە نايزاعايداي ويناپ، ادام جاندى، حايۋان ءتاندى ۇلى دەنەسى قيالاي قۇلادى. قار-مۇزدى قارشىلداتا وياتىن، تاس-تاستاقتى كۇتىرلەتە قياتىن الماس تۇياقتارى قيىس كەتتى. قاراقشىداي قاتىپ قالعان دۋلات امان قالدى.
بەساتاردىڭ ەگىز دار وعى باستان تيگەن باسارىستىڭ ميى شاشىلىپ كەتتى. ول قايتىپ تۇياق سەرىپپەدى. شاتقال ءىشى وقىس كۇن كۇركىرەگەندەي جاڭعىرىپ كەتتى. قيادان قار كوشكىنى سۋسىپ، تاس قيىرشىعى قۇلادى.
ال شەر تولى جۇرەگى تۋلاعان، قان تولى كوكىرەگى قيناعان قۇنان-ادام قىل شاشاقتى قۇيرىعى مەن شاشاسىن جەل كوتەرىپ، قاسات قاردىڭ ۇستىندە تىنىش تاپتى.
اسقار التاي