اسكەري كۇشتەن ديپلوماتيا باسىم - ساراپشى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتى تۋرالى
مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن تەك ىشكى تىنىشتىق ەمەس، سىرتتاعى ەلدەرمەن - الىس-جاقىن كورشىلەرمەن دە ىنتىماقتاستىق ماڭىزدى. بۇل تۇستا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ «بىزگە سىرتقى جاۋ دا، ىشكى داۋ دا قاجەت ەمەس» دەگەن بولاتىن. وسى پوزيتسيانى ۇستاعان باسشى حالىقارالىق ارەنادا قانداي مەسسەدجدەر ايتىپ، قانداي شارالاردا ماڭىزدى ماسەلەلەردى كوتەردى؟ توقايەۆتىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتاعى قىزمەتىنىڭ باسقا پرەزيدەنتتەردىڭ ارەكەتىنەن نەسىمەن ارتىق؟ تولىعىراق Kazinform ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىڭىز.
«بىزگە سىرتقى جاۋ دا، ىشكى داۋ دا قاجەت ەمەس»
مەملەكەت باسشىسى وسىدان 2 جىل بۇرىن شىمكەنت تۇرعىندارىمەن كەزدەسكەندە سىرتقى ساياساتتىڭ ماڭىزى مەن ىشكى تىنىشتىقتىڭ ارتىقشىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعاعان. سوندا پرەزيدەنت «سىرتقى ساياساتتا بەيتاراپ ۇستانىمدى ساقتاپ وتىرعانىمىزدى» ايتتى.
الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ سانكتسيالىق تەكەتىرەسى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرىپ تۇر. وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە حالىقتىڭ اۋىزبىرشىلىگى ايرىقشا ماڭىزدى. بەرەكەنىڭ كوزى - ىنتىماقتا. بۇل ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، بەرەكە دەگەنىمىز - ەكونوميكا، ال ىنتىماق دەگەنىمىز - ساياسات. ەل تىنىشتىعىن ساقتاي الساق قانا، ءوسىپ- وركەندەي الامىز. بىزگە سىرتقى جاۋ دا، ىشكى داۋ دا قاجەت ەمەس. سوندىقتان، سىرتقى ساياساتتا بەيتاراپ ۇستانىمدى ساقتاپ وتىرمىز. بۇل ۇستانىم حالىقارالىق قوعامداستىقتا جوعارى باعالانادى جانە ەلىمىزدىڭ تۇپكى مۇددەسىنە ساي كەلەدى. ال ىشكى ساياساتتا بىرلىك پەن تاتۋلىققا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
COVID-19، ەلدەگى ساياسي داعدارىس، كورشىلەردىڭ قارۋلى قاقتىعىسى قاتار كەلدى
جالپى كەيىنگى 5 جىلدا ەشكىمگە وڭاي بولعان جوق. COVID-19 پاندەمياسىنان باستاپ، كورشى ەلدەردىڭ اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىس تا اينالاداعى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن اۋىر سوققى بولدى. دەگەنمەن قازاقستان حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا كوپۆەكتورلى ساياساتىن جالعاستىرىپ جاتىر. وسى ورايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ باسشىسى داۋرەن ابەن ەلىمىزدىڭ ديپلوماتياسىنىڭ باستى باسىمدىعى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ بولعانىن اتاپ ءوتتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمى بۇكىل الەمدەگى كۇردەلى كەزەڭگە تاپ كەلدى - COVID-19 پاندەمياسى، ەل ىشىندەگى ساياسي داعدارىس، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس، جەتەكشى دەرجاۆالار اراسىنداعى تەكەتىرەس. حالىقارالىق ارەناداعى قۇبىلمالى احۋال قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋىنا قاۋىپ توندىرەتىن بۇرىن- سوڭدى بولماعان سىن-قاتەرلەر مەن تاۋەكەلدەردى تۋدىرىپ وتىر جانە بۇل جاعداي ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، - دەدى داۋرەن ابەن.
ءوزى باستاعان كوپۆەكتورلى ساياسات
وسىنداي جاعدايدا پرەزيدەنت توقايەۆ ءوزى باستاعان كوپۆەكتورلى ساياساتتى جالعاستىرىپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى، تەڭگەرىمدى جانە پراگماتيكالىق ديپلوماتياسىنىڭ باستى باسىمدىعى - ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، ال ول - قاۋىپسىزدىك، ەگەمەندىك، تاۋەلسىزدىك پەن اۋماقتىق تۇتاستىقتى، سونداي-اق ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋ.
توقايەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىندە سىرتقى ساياساتتىڭ بارلىق سالاسىندا ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى فورماتتاعى قارىم- قاتىناستاردى كەڭەيتۋگە جانە تەرەڭدەتۋگە تىرىستى، بۇل ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ حالىقارالىق سۋبەكتيۆتىلىگىن كۇشەيتۋگە، سونداي-اق ول مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ودان ءارى نىعايۋىنا ىقپال ەتەدى، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
ورتالىق ازيامەن ىنتىماقتاستىق
سپيكەردىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنت ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيتسيالىق، كولىك- كوممۋنيكاتسيا، سۋ-ەنەرگەتيكا جانە گۋمانيتارلىق سالالاردا باۋىرلاس ەلدەرمەن ءوزارا ءىس-قيمىل كەڭەيىپ كەلەدى.
مەملەكەت باسشىسى ايماقتىڭ ءوز ماسەلەلەرىن دەربەس شەشۋگە قابىلەتتى ەكەنىنە بىرنەشە رەت سەنىم ءبىلدىردى. جاقىندا سينگاپۋردە سويلەگەن سوزىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ادامي كاپيتالى، تابيعي رەسۋرستارى مەن ترانزيتتىك الەۋەتىن قوسا العاندا، ءوسىم ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەرى بارىن اتاپ وتكەنى كەزدەيسوق ەمەس. بۇل رەتتە ورتالىق ازيا بەستىگى بىرلەسكەن كۇش- جىگەردىڭ ارقاسىندا ايماقتان تىس سەرىكتەستەرمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ «و ا+» فورماتىن ايتارلىقتاي نىعايتتى، - دەپ اتاپ ءوتتى داۋرەن ابەن.
ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز
تامىزدا استانادا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ التىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋى وتەدى. وندا «ورتالىق ازيا - 2040» وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ستراتەگياسىن قابىلداۋ، سونداي-اق 21 عاسىرداعى ورتالىق ازيانىڭ دامۋى ءۇشىن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق شارتىنا قول قويۋ ءراسىمىن اياقتاۋ كۇتىلۋدە.
ساراپشى وسى سامميت كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەتىن بولسا، بۇل ءبىزدىڭ ءوڭىردى توپتاستىرۋداعى كۇش-جىگەرىمىزگە قوسىمشا سەرپىن بەرەتىنىن ايتتى.
پرەزيدەنت تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسياسى باعىتىن جالعاستىرۋعا، سونداي-اق ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز ەلدەرى اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى ءىس- قيمىلدى دامىتۋعا، سونىڭ ىشىندە ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى بەيبىت كەلىسسوزدەر الاڭىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلكەن كوڭىل بولەدى. پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ جاھاندىق ويىنشىلار اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ تاراپىنا اينالماۋى ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. ەلدىڭ جوعارى مۇددەلەرىنە ساي كەلەتىن الەمنىڭ جەتەكشى دەرجاۆالارىمەن پراگماتيكالىق قارىم-قاتىناستاردى ساقتاۋ - ونىڭ جۇمىسىنداعى ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى. قازىرگى اسا كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا رەسەي، قىتاي، ا ق ش جانە ە و ەلدەرىمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ساقتاۋىمىز توقايەۆتىڭ تالپىنىستارىنىڭ ناتيجە بەرىپ جاتقانىن كورسەتەدى، - دەپ تولىقتىردى سپيكەر.
توقايەۆتىڭ ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنداعى ۇسىنىستارى
سونىمەن قاتار پرەزيدەنتتىڭ ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ جىل سايىنعى سەسسيالارىنا قاتىسۋى ونىڭ سىرتقى ساياسي باستامالارىن، ەلىمىزدەگى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى ۇيىم باسشىلىعى قولدايتىنىن كورسەتەدى.
توقايەۆ قازاقستان اتىنان كوپجاقتى پلاتفورمالاردا بەلسەندى ديپلوماتيا جۇرگىزىپ كەلەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ 78-سەسسياسىندا ەلىمىز ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن (ق ك) جان-جاقتى رەفورمالاۋ جانە مەملەكەتتەردىڭ ءادىل پروپورتسيونالدى وكىلدىگى تۋرالى ايتتى. قازاقستاندىق ديپلوماتتاردىڭ كۇش-جىگەرى ە ق ى ۇ-داعى كۇردەلى جاعدايدان شىعۋعا جانە وسى ۇيىمنىڭ ءبىرقاتار قۇرىلىمى باسشىلارىنىڭ مانداتىن ۇزارتۋ بويىنشا كونسەنسۋسقا قول جەتكىزۋگە ىقپال ەتتى، - دەدى داۋرەن ابەن.
بۇعان قوسا، ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، دۇنيەجۇزىلىك كليمات سامميتىندە ەلىمىز ب ۇ ۇ اياسىندا 2026 -جىلى قازاقستاندا ايماقتىق كليمات سامميتىن شاقىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن جاريالادى. ال يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ ەكىنشى كونفەرەنتسياسىندا قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋ سىناقتارىنان زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتۋ جانە رادياتسيامەن لاستانعان اۋماقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى باستاماسى قولداۋ تاپتى. سونداي- اق، قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلى قازاقستان ب ۇ ۇ-عا يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى شارتىنىڭ ءۇشىنشى كونفەرەنتسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
حالىقارالىق ۇيىمدارعا ءتوراعالىق قازاقستانعا نە بەرەدى؟
ق س ز ي ساراپشىسى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناسىنداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى ءىستى اتادى. ونىڭ سوزىنشە، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى بەلسەندىلىگىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدارعا ءتوراعالىق ەتۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتى مەن سىرتقى ەكونوميكالىق باسىمدىقتارىن ىلگەرىلەتۋ بولدى.
2024 -جىلى قازاقستان ءبىرقاتار ۇيىمدارعا - ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنە، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا جانە ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنا ءتوراعالىق ەتەدى. ءتوراعالىق قازاقستانعا قاۋىپسىزدىك، ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ بويىنشا جاھاندىق جانە ايماقتىق كۇن تارتىبىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى، - دەپ تولىقتىردى ول.
بيىل 6 ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتەتىن قازاقستان حالىقارالىق ارەنادا نە ۇسىنا الادى
وسى ورايدا، ساراپشىدان مەملەكەت باسشىسىنىڭ الەمدىك پلاتفورمالارداعى قاي سوزدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك دەپ سۇرادىق. ول، ەڭ الدىمەن، توقايەۆتىڭ ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى سەسسيالارىنداعى ۇسىنىستارىن اتاپ ءوتتى.
ول ب ۇ ۇ رەفورماسى بويىنشا ۇسىنىستارمەن قاتار ادامزات الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا جان- جاقتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان يدەيالار مەن باستامالاردى العا تارتادى. قاسىم-جومارت توقايەۆ، پاندەميا شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە، 2020 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 75-سەسسياسىنىڭ جالپى ساياسي پىكىرتالاستارىندا بەينەۇندەۋ فورماتىندا سويلەگەن سوزىندە ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ەسەپ بەرەتىن ارنايى كوپجاقتى ورگان - بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىگىن قۇرۋدى ۇسىندى. 2023 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى 78-سەسسياسىنىڭ جالپى دەباتىندا مەملەكەت باسشىسى ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىن «ورتا دەرجاۆالار» مەن دامۋشى ەلدەردى قامتۋ ءۇشىن كەڭەيتۋگە شاقىردى، بۇل ولارعا جاھاندىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا ۇلكەن ءرول اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەدى داۋرەن ابەن.
سونىمەن بىرگە، توقايەۆ يادرولىق قارۋدى قولدانۋ قاۋپى ارتىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارا وتىرىپ، ب ۇ ۇ- نىڭ 100 -جىلدىعىنا وراي 2045 -جىلعا قاراي قارۋسىزدانۋ جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىندا يادرولىق قارۋدان تولىق باس تارتۋدىڭ جاڭا مەحانيزمى رەتىندە ستراتەگيالىق جوسپار قابىلداۋدى ۇسىندى.
ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋ
2019 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتكەن ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74-سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى الماتىداعى حالىقارالىق ۇيىمدار عيماراتىنىڭ بازاسىندا ب ۇ ۇ- نىڭ ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى وڭىرلىك ورتالىعىن قۇرۋ باستاماسىن كوتەردى. بۇل باستامانى ورتالىق ازيانىڭ بارلىق مەملەكەتى مەن اۋعانستان تولىعىمەن قولدايدى. ساراپشىدان بۇل باستامانىڭ ورتالىق ازيا جانە اۋعانستان ءۇشىن قانشالىق ماڭىزدى ەكەنىن سۇرادىق.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى كەزەڭدە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇرعان ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى - اۋعانستاندى ايماقتىق بايلانىستارعا بەلسەندى تۇردە تارتۋ جانە وسى ەلدەگى مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ كۇردەلى ۇدەرىسىنە قولداۋ كورسەتۋ. پرەزيدەنت بىرنەشە رەت اۋعانستاننىڭ بولاشاقتاعى تۇراقتىلىعى ونىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا بايلانىستى ەكەنىن ايتقان.
الماتىدا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ەلدەرىنە كومەك كورسەتۋ مانداتى بار ب ۇ ۇ-نىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى بويىنشا ايماقتىق ورتالىعىن قۇرۋ تەك ايماق ەلدەرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى.
بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كابۋلمەن قارىم-قاتىناسىن ساپالى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى، اۋعانستانعا گۋمانيتارلىق كومەك جەتكىزۋدى وڭتايلاندىرادى، كليماتتىڭ وزگەرۋى، ارال تەڭىزى، سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ، ايماقىشىلىك ساۋدانى كەڭەيتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە، تەرروريزمگە، ەكسترەميزمگە جانە ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى كۇرەسكە كومەكتەسەدى. مۇنداي ءوزارا ءىس-قيمىل اۋعانستاننىڭ «اشىلۋى» ءۇشىن جاعداي جاساۋعا جانە تاليبانمەن باسقا ماسەلەلەر بويىنشا، سونىڭ ىشىندە گەندەرلىك تەڭدىك پەن ايەلدەر قۇقىعىنا قاتىستى ديالوگتىڭ باستالۋىنا اكەلەدى، - دەدى ق س ز ي ساراپشىسى.
توقايەۆ اسكەري كۇشكە ەمەس، ديپلوماتياعا باسىمدىق بەرەدى
ساراپشى ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، «تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىز الەمدىك ارەنادا ءوزىن جاۋاپتى، بەيبىتسۇيگىش جانە سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە كورسەتە ءبىلدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ال، توقايەۆ تاجىريبەلى ديپلومات رەتىندە جاھاندىق تۋربۋلەنتتىلىك پەن گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىندا حالىقارالىق قوعامداستىق قازاقستان سياقتى تەڭگەرىمدى دە سىندارلى ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعان مەملەكەتتەر سۇرانىسقا يە ەكەنىن تۇسىنەدى. داۋرەن ابەننىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنتىمىز حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگىن جانە بارلىق مۇددەلى تاراپپەن ءوزارا ءتيىمدى بايلانىستاردى كەڭەيتۋدى ءارقاشان ءبىرىنشى ورىنعا قويادى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ جەتەكشى دەرجاۆالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك، قاقتىعىستار شەگىنە جەتىپ، الەمدى ءوزىن-ءوزى جويۋدىڭ قاۋىپتى نۇكتەسىنە اپارۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنەدى، سوندىقتان بارلىق كەزەڭدە ول اسكەري كۇشتەن ديپلوماتيانىڭ باسىمدىعىن، كونفرونتاتسيادان ديالوگتىڭ ارتىقشىلىعىن اتاپ كورسەتەدى. سوندىقتان دا قازاقستان يادرولىق قارۋسىزدانۋ جانە قارۋ-جاراقتى باقىلاۋ سالاسىنداعى بەلسەندى ساياساتتى ۇستاناتىن بولادى جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا، جانجالداردى رەتتەۋگە باعىتتالعان جاڭا باستامالارمەن شىعۋدى جالعاستىرادى، - دەپ تۇيىندەدى داۋرەن ابەن.
اۆتور
راحيلا تلەۋوۆا