پاريجدە جازىلعان مۇرا: شالياپينا «دۋدار-ايدى» امىرەنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن
استانا. KAZINFORM - بىرنەشە كۇن بۇرىن عالامتور كەڭىستىگىن اقتارىپ وتىرىپ، ءبىر قىزىق اۋديوجازباعا تاپ بولدىم.
دۋدار-ايىم، دۋدىم،
ءبىر سەن ءۇشىن تۋدىم…
…وسى ءماتىندى وقىپ-اق، بىردەن اندەتكىڭىز كەلگەر شىعار؟ ارينە، اتالمىش ءاندى بىلمەيتىن قازاق جوق. انشىلەردىڭ مىقتىسى دا، وسالى دا وسى ءاندى ايتقان شىعار. ءبىزدىڭ ۋاقىتتان دا بۇرىن بۇل ءان ايتىلعان ەكەن. داڭقتى امىرە قاشاۋبايەۆ پاريج، فرانكفۋرت، ماسكەۋ ساحناسىندا «ماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى» دەپ شىرقاعان.
بىرنەشە كۇن بۇرىن عالامتور كەڭىستىگىن پاراقتاپ وتىرىپ، ءبىر قىزىق اۋديوجازباعا تاپ بولدىم. ءماتىنى فرانتسۋزشا جازىلعان ەكەن. ورىنداۋشىسى شالياپين دەپ تۇر. ءاننىڭ اتاۋى - «دۋدار- اي» . مۇنىڭ ءبىزدىڭ ءان ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم. ونى كىم ايتپاي جاتىر قازىر؟! دەگەنمەن «شالياپين» فاميلياسى ەرەكشە قىزىعۋشىلىعىمدى تۋدىردى. بىلگەن ادامعا بۇل - قارابايىر ءانشى ەمەس، كادىمگى ورىستىڭ امىرەسى. ورىس تۇگىل، الەم مويىنداعان ءانشى. بۇنىڭ قىزىعى الدا بولار دەپ، اقپارات كەڭىستىگىن ءارى قاراي پاراقتاي كەتتىم. سويتسەم، عالامتوردا تۇرعان اۋديوجازبامىز گرامپلاستينكا ەكەن. تىڭداپ ءارى مۇنداعى جازۋدى جاقىنداتىپ وقىپ كوردىك. ءاندى ايتاتىن - فەدور شالياپين ەمەس، قىزى ليديا. ءان ورىس تىلىندە.
ءانشى جايلى ءسوز قوزعاماس بۇرىن، الدىمەن ءانشى جايلى از- كەم اقپارات بەرىپ، ونىڭ عۇمىر جولىنا توقتالىپ وتەيىك. ليديا شالياپينا (1901-1975) - اتاقتى وپەرا ءانشىسى فەدوردىڭ ورتانشى قىزى. تەك ءان ەمەس، اكتەرلىك ونەرگە دە كوپ قىزىعىپتى. شامامەن 1920 -جىلدارى رەسەيدەن كەتىپ، ەۋروپادا تۇراقتايدى. 1923 -جىلدان باستاپ، پاريجدە ورىس يمميگرانتتارىنا ءان ايتىپ جۇرگەن. 30-جىلدارى ءبىرجولا اقش- قا كوشىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول جاقتا تۇرىپتى.
ەندى نازارىمىزدى پلاستينكاعا اۋدارايىق.
ءاننىڭ اتاۋى «دۋدار-اي» دەپ تۇر. قازاقستانداعى ورىس حالىق ءانى دەيدى. (Chanson populaire russe du Kasackschtan)
ءاندى وڭدەگەن (نەمەسە وركەسترگە لايىقتاعان) - ماكسيميليان شتەينبەرگ (1883- 1946) (Maximilien Steinberg). ول وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تانىمال مۋزىكانت بولعان. لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىنىڭ پروفەسسورى، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. عۇمىرناماسىن وقىپ وتىرىپ، كوپتەگەن مۋزىكانى وڭدەپ، وركەسترگە لايىقتاعانىن بىلدىك.
كەيىن پلاستينكانىڭ تومەنگى جاعىنداعى جازۋدا ءان ورىس تىلىندە ايتىلاتىنى (chantée en russe par) جانە ءان ايتاتىن ليديا شالياپينا ەكەنى جازىلعان.
ال وركەسترگە ديريجەرلىك جاساعان يۋليۋس ەرليح (1894- 1976) (Julius Ehrlich) ەسىمدى ازامات ەكەن. تۇسىنىكتەمەدە «لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىنىڭ ديريجەرى» دەپ جازىلعان. بۇل ديريجەر نەگىزگى شىعارماشىلىق عۇمىرىن گەرمانيادا وتكىزىپ، بىرنەشە جىل لەنينگرادقا كەلىپ، قايتا ەۋروپاعا كەتىپ، اقىرىندا مۇحيت اسادى.
ەندى پلاستيكانىڭ جازىلۋى جايلى بىرەر ءسوز قوزعايىق. ءبىز تاپقان كاتالوگتە ونى 1935 -جىلى شىقتى دەپ تۇر. جازىلعان ۋاقىتى 1920-1935 -جىلدار اراسى دەيدى. پلاستينكانىڭ ءبىر جاعىندا «دۋدار- اي»، ەكىنشى جاعىندا «التاي» دەگەن ءان. وقىرماندارعا بىردەن ەسكەرتە كەتەيىن، بۇل بىزگە قاتىسى بار التاي ەمەس. تەكسەرىپ كوردىك. ءان ءماتىنىن ماياكوۆسكي 1923 -جىلى بارناۋىلعا بارعان ساپارىندا جازىپتى.
بۇل ءاننىڭ تاسپاعا جازىلعان ۋاقىتى 1930-1933 -جىلدار اراسى بولسا كەرەك. ويتكەنى ديريجەر يۋليۋس ەرليح ءدال وسى جىلدارى لەنينگراد كونسەرۆاتورياسىندا قىزمەت ەتكەن.
ەندى ەڭ قىزىعىنا كەلەيىك، شالياپيننىڭ قىزى بۇل ءاندى قايدان ەستىپ ءجۇر؟ ارينە، ءاندى ونى جاتقا بىلگەن زاتايەۆيچ بەرۋى مۇمكىن دەپ جورامالداۋعا بولادى. ءبىراق ەكەۋى تانىس بولدى دەگەن دەرەك جوق. ءتىپتى، ليديا فەدوروۆنا 1920 -جىلدارى رەسەيدەن ءبىرجولاتا كەتكەنىن ۇمىتپايىق. (جازۋشى ماكسيم گوركي بىرنەشە حات جازىپ، «قايتساڭشى» دەپ ۇگىتتەسە كەرەك).
ەندى ءبىزدىڭ جورامالىمىزدى تىڭداڭىز. جوعارىدا ليديا ءانشى 1923 -جىلدان باستاپ، پاريجدە ورىس بوسقىندارى جينالعان كلۋبتاردىڭ تۇراقتى قوناعى ءارى ءانشىسى بولعانىن جازدىق. ءدال وسى پاريجگە 1925 -جىلى امىرە بارادى. مۇستافا شوقايمەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەن امىرە ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىتتا پاريجدى قىزىقتاپ، ادام كوپ جينالاتىن جەرگە بارمادى دەيسىز بە؟! سول جەردە كىشىگىرىم ساحنادا ءانشى قىزدى كورىپ، ءوزى دە شابىتتانىپ ءان ايتۋى مۇمكىن عوي؟
قالا بەردى امىرە پاريجدە ءار اپتانىڭ جۇما مەن سەنبى كۇندەرى ساحنادا كونسەرت بەرگەنىن بىلەمىز. سول ءبىر كەشتە ليديا كەلىپ، تىڭداپ، انگە عاشىق بولۋى ابدەن مۇمكىن.
سودان كەيىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، پوشتامەن سول كەزدەگى مىقتى مامان شتەينبەرگكە «وركەسترگە ءتۇسىرىپ بەرشى» دەپ سالەمدەمە بەرىپ جىبەرگەن-اۋ دەپ ويلايمىز. ۋاقىت وتە لەنينگرادتا جۇمىس ىستەپ جۇرسە دە، شەتەلدىك وركەسترلەرمەن ۇنەمى كونسەرتكە شىعۋ ءۇشىن ساپارلاتقان ول ديريجەر ەرليحپەن بىرىگىپ، ءاندى تاسپاعا جازادى. ال جازىلعان جەرى پاريج ەكەنى ايدان انىق.
قايدان بىلەيىك، مۇمكىن ليديا شالياپينا پاريجبەن قوسا، لوندون مەن بەرلين، كەيىن ا ق ش ساحنالارىندا دا «دۋدارلاتىپ» جۇرگەن بولۋى دا مۇمكىن.
ەندى ءان ماتىنىنە زەر سالايىق. (قىزىعى سول، قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارىلعان ءان ءماتىنىن قايتا قازاقشاعا اۋدارىپ كورمەكپىز)
ءبىز مۇنى تەك قازاقشاعا تىكەلەي اۋدارىپ وقىدىق. ەشقانداي كوركەمدىك جوق. سوندا بىلاي بولىپ شىقتى:
قىر اسقان سوڭ، جولىمىز ەكى وزەننىڭ اراسىندا،
قۇندىز بورىگىڭ باسىڭا جاراسىپ تۇر.
دۋدار-اي، تەزىرەك كەلشى!
باسقا دا ۇمىتكەرلەر كەلىپ جاتىر، - دەيدى. ءيا، ءاننىڭ العاشقى شۋماعىن اۋدارىپ جاتىپ، ءبىراز ويلانىپ قالدىق. سول مەزەتتە بىردەن امىرەنىڭ ءوز داۋىسىن قويىپ، ءاندى تىڭداي جونەلدىم. بايقاپ قاراسام، ءدال سول ءماتىن ەكەن. تەك ورىسشاعا اۋدارىلعان ءماتىن.
امىرەنىڭ ورىنداۋىنداعى نۇسقا بىلاي ەدى عوي:
اشى كول، تۇشى كولدىڭ اراسى ءبىر،
باسىڭا كامشات بورىك جاراسىپ تۇر.
دۋدار-اي، كەلەر بولساڭ، تەزىرەك كەل!
ورنىڭا جاقسى، جامان تالاسىپ ءجۇر. كوردىڭىز بە؟ ماعىناسى دا ءدوپ ءتۇسىپ تۇر. ءاننىڭ ءبىرىنشى شۋماعى دا، ەكىنشى شۋماعى - سول. وسىدان كەيىن ليديا شالياپينا بۇل ءاندى امىرەنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىنە قالاي سەنبەسسىز؟ ارينە، پىكىرىمدى ەشكىمگە تاڭبايمىن. ءبىراق جەكە باسىم بۇعان تولىق سەندىم، ءتىپتى ەش كۇمانىم قالمادى.
رۇستەم نۇركەنوۆ،
ونەر زەرتتەۋشىسى