قوسىلعان قۇن سالىعىنىڭ كوتەرىلۋى كىمگە زيان، كىمگە پايدا
ونىڭ پايىمىنشا، سونىڭ ارقاسىندا بيۋدجەتكە قوسىمشا 2,4 تريلليون تەڭگەگە دەيىن سالىق تۇسپەك. وسى ماسەلەگە وراي قازاقپارات ءبىرقاتار ساراپشىنىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدى.
«مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ تاياۋداعى جولداۋىندا پروتەكتسيونيزم، ۇلتتىق ەكونوميكانى كوتەرۋ دەگەن ماسەلەنى ايتتى. جالپاق تىلمەن ايتقاندا پروتەكسيونيزم شەتەلدىك تاۋارلارعا، وندىرۋشىلەرگە، بيزنەسكە تالاپتى بارىنشا كۇشەيتىپ، ونىڭ ەسەسىنە ۇلتتىق وندىرۋشىلەرگە، بيزنەسكە قولايلى جاعداي جاساۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنى ەكونوميكا تىلىندە پروتەكتسيونيزم دەيدى. ياعني، وتاندىق كاسىپكە كومەكتەسىپ، شەتەلدىك بيزنەستى الالاۋ، سالىق كوتەرۋ سىندى زاڭدى جولدار ارقىلى سىرتتان كەلەتىن تاۋارلاردى وتكىزبەۋگە تىرىسۋ. بۇل تاۋاردى وزىمىزدە دە وندىرە الامىز دەگەن ويدان شىعىپ تۇر. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋدا ايتقان پروتەكتسيونيزم، ۇلتتىق ەكونوميكانى كوتەرۋ دەگەنى وسى. ءبىراق، پروتەكتسيونيزم ەكونوميكاسى دامىعان، ءوزىن- ءوزى قامتي الاتىن ەلدەردىڭ ءتاسىلى. قىمبات ءلاززات دەسەك تە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ماسەلەن، ترامپ پروتەكتسيونيست بولدى. «قىتايدىڭ تاۋارىن، كولىگىن قاشانعا الامىز؟ ءوزىمىز دە شىعارا الامىز» دەگەن ويدا ەدى»، - دەيدى نارىق ساراپشىسى باۋىرجان مۇقانوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، پروتەكتسيونيزمنىڭ ءبىرىنشى ناتيجەسى - ىشكى ەكونوميكادا جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتۋ ىقتيمالدىعى.
«ءبىراق، ونىڭ تەرىس اسەرى دە بار. تاۋار قىمباتتايدى. نەگە؟ ويتكەنى، سالىق قىمباتتايدى. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ق ق س مولشەرلەمەسىن 12-دەن 16 پايىزعا كوتەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ازىرلەدى. سالىقتى كوتەرۋ سەبەبىن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى رەسەيدەن كەلەتىن يمپورتپەن ءتۇسىندىرىپ وتىر. مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، رەسەي ۇكىمەتى قازاقستانعا تاۋار ساتقان رەسەيلىك بيزنەسكە ەكسپورتتىڭ 20 پايىزىن قايتارىپ بەرەدى. وسى ورايدا مينيسترلىك بىزگە 12 پايىز سالىق تولەگەن رەسەي ەكسپورتتاۋشىسى 20 پايىزدى ءوز ۇكىمەتىنەن قايتارىپ الادى، ناتيجەسىندە 8 پايىز «پليۋستە» قالادى دەيدى. وسى ورايدا ماعان تۇسىنىكسىز بولىپ وتىرعانى - مينيسترلىكتىڭ ماسەلەگە رەسەيلىك بيزنەس تاراپىنان قاراپ وتىرعانى.
«ءبىز ق ق س كوتەرسەك تە، ولار شىعىندالمايدى» دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، رەسەيلىك بيزنەس «پليۋسكە» كەتە مە، «مينۋسقا» كەتە مە، ول ءبىزدى الاڭداتپاۋى كەرەك، ءبىز ءۇشىن باستى سۇراق - ق ق س كوتەرىلگەننەن كەيىن وتاندىق وندىرۋشىلەرگە قالاي اسەر ەتەدى جانە حالىققا قالاي اسەر ەتەدى؟ وسى ەكى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋىمىز كەرەك»، - دەدى ول.
باۋىرجان مۇقانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ق ق س-تى كوتەرسەك تە، شەتەلدىك يمپورت قىمباتتادى ەكەن دەپ ءبىزدىڭ بيزنەس كۇشەيىپ كەتپەيدى.
«مىسالى، نارىعىمىزدىڭ ءسال عانا بولىگىن سۇتپەن، ايرانمەن قامتىپ وتىرمىز. ق ق س كوتەرىلدى ەكەن دەپ بيزنەسىمىز وركەندەپ، اتالعان ءونىم ءتۇرى كوبەيمەيدى، سول قالپىندا قالادى. تەك ءبىر عانا سالدارى بار. تاۋار قىمباتتايدى. تاۋار قىمباتتاعاندا ينفلياتسيا كوتەرىلەدى. بىلتىردان بەرى سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا ينفلياتسيانى بىرتىندەپ، ياعني 20 دان 13 پايىزعا دەيىن اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ تۇسىرە الدىق. ال ق ق س كوتەرىلگەننەن كەيىن تاۋار تاعى قىمباتتايدى. بۇل ينفلياتسياعا قوسىمشا قىسىم. سالىقتى كوتەرۋ - جولداۋداعى ەكونوميكالىق يدەولوگيانىڭ ۇلكەن ءبىر تارماعى. وسى ورايدا بىزگە پروتەكتسيونيزم كەرەك پە دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ءبىز شەتەلدەن يمپورتتى قىسقارتىپ، وتاندىق كاسىپورىنداردى قولدايىق دەسەك، وعان ىشكى نارىقتى تاۋارمەن تولىقتىرۋعا بيزنەس دايىن تۇر ما؟ تاۋارلارعا كەدەندىك باج سالىعىن، ق ق س-تى كوتەرەيىك. ءبىراق، ودان وتاندىق كاسىپكەرلەر دامىپ، قوسىمشا زاۋىت- فابريكالار، قوسىمشا جۇمىس ورىندارى اشىلا ما؟ پروتەكتسيونيزمنىڭ باستى ماقساتى - جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، سول ارقىلى حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن ارتتىرۋ. ءدال وسى جولدى ۇستانساق، كاسىپورىندار اشىلادى دەگەنگە سەنبەيمىن. جالعىز عانا سالدارى - تاۋار قىمباتتايدى. قازىر اشىلماعان ءوندىرىس ورنى ول كەزدە دە اشىلمايدى»، - دەدى ول.
ونىڭ پايىمىنشا، تاۋار قىمباتتاپ، ينفلياتسيا كۇشەيگەن كەزدە حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى تومەندەيدى.
«ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ق ق س مولشەرلەمەسىن 12 دەن 16 پايىزعا كوتەرسەك، بيۋدجەتكە قوسىمشا 2-2,4 تريلليون تەڭگە تۇسەتىندىگىن العا تارتادى. ءبىراق، ينفلياتسيا بولعان كەزدە ءمۇعالىم، دارىگەردىڭ جالاقىسىن، الەۋمەتتىك كومەك، شاكىرتاقى، جاردەماقىلاردى كوتەرۋ قاجەت بولادى. سوندا بيۋدجەتكە قوسىمشا تۇسكەن 2,4 تريلليون تەڭگە سوعان جۇمسالادى. اينالىپ كەلگەندە ۇكىمەتتىڭ ق ق س-تى كوتەرىپ تاپقان تابىسى حالىققا قايتا تاراتىلادى. سوڭىندا قالاتىنى قىمبات باعا، ينفلياتسيا. ويتكەنى، ءبارىنىڭ بىردەي جالاقىسىن كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەدى نارىق ساراپشىسى.
ال بەلگىلى ەكونوميست- ساراپشى ساپارباي جۇبايەۆ قوسىمشا قۇن سالىعىن قاراپايىم مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
«قوسىمشا قۇن سالىعى دەگەنىمىز نە؟ ماسەلەن، دۇكەننەن قانت ساتىپ الامىز. بۇگىندە قانتتىڭ باعاسى 400-500 تەڭگە بولسا، ونىڭ 12 پايىزى - ق ق س. 16 پايىز بولعاننان كەيىن ءار 100 تەڭگەسىنە 4 تەڭگەدەن قوسىلادى. ەگەر ول 400 تەڭگەدەن 500 تەڭگەگە قىمباتتاسا، 20 تەڭگە قوسىلادى. ياعني، 16 پايىز قوسىلعان كەزدە ول قانت 520 تەڭگە بولادى. بۇعان دەيىن ق ق س ارقىلى 60 تەڭگە قوسىلسا، ەندى 80 تەڭگە قوسىلادى. بولدى. ايىرماشىلىعى جوق. بۇرىن 500 تەڭگەگە العاندار ەندى 520 تەڭگەگە ساتىپ الا بەرەدى. بۇل - ينفلياتسيا دەڭگەيىندە. سوندىقتان كاسىپكەرلەر ءۇشىن ايتارلىقتاي اۋىرتپالىق ەمەس. نەگىزىنەن تۇتىنۋشى حالىقتىڭ موينىنا تۇسەتىن ازعانتاي اۋىرتپالىق. ءبىراق، ءبىز ق ق س مولشەرلەمەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. نەگە؟ سەبەبى بيۋدجەتتىڭ تابىسىن كوتەرسەك، وسال، مۇقتاج جاندارعا بەرىلەتىن جاردەماقىلار كوبەيە بەرەدى»، - دەدى ول.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، سالىقتىڭ جوعارى بولۋى كاسىپكەرگە ىڭعايسىز. ءبىراق، ق ق س ەڭ سوڭعى تۇتىنۋشىعا سالىناتىن جاناما سالىق بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
ياعني، كاسىپكەر ءبىر نارسەنى ءوزى كاسىپكەرلىك وبەكت نە بولماسا سۋبەكت رەتىن تۇتىنسا، وندا وعان مولشەرلەمە اسەر ەتپەيدى.
ال ەگەر ول شيكىزاتتى الىپ، ودان ءونىم شىعارىپ، ساۋدالاسا، وندا ق ق س مولشەرلەمەسىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ اسەرى ۇلكەن بولمايدى.
«كاسىپكەر ق ق س-تى بۇرىن12 پايىز قوسىپ، مەملەكەتكە تولەپ كەلگەن بولسا، ەندى ول شيكىزاتتان ءونىم ءوندىرىپ، سوعان 16 پايىز قوسىپ ساۋدالايدى. ودان كەيىن 16 پايىزدى بيۋدجەتكە تولەيدى. سوندىقتان كاسىپكەر سوڭعى تۇتىناتىن وبەكت بولماسا، وندا جاناما سالىقتىڭ قيىنشىلىعى تومەن. نەگە بۇل ماسەلەنى قازىر كوتەرىپ وتىرمىز؟ سەبەبى بيۋدجەتىمىزدە تاپشىلىق بار. زاڭنامالىق نەگىزدە بيۋدجەت تاپشىلىعى 3 پايىزدان اسپاۋى ءتيىس. ال ءبىز 2005-2006 -جىلداردان، ۇلتتىق قور قۇرىلعاننان بەرى ودان جىل سايىن تريلليونداعان تەڭگە الىپ كەلەمىز. جوعارى بيلىك جىل سايىن ۇلتتىق قوردان قاراجات الماۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ءبىراق، وكىنىشتىسى بيۋدجەت تاپشىلىعى كوپ بولعاننان كەيىن قوردان 3-5 تريلليون تەڭگە قاراجات الۋعا ءماجبۇرمىز. مۇنىڭ ۇستىنە جىل سايىن بيۋدجەت تاپشىلىعى 3-4 پايىز بولادى. وعان قارىز الامىز. مەملەكەتتىك وبليگاتسيالار شىعارىپ، ونى قورلارعا، شەتەلگە ساتامىز. كەيىن پايىزىن تولەيمىز. وسى ماسەلە وتە كۇردەلى بولىپ بارا جاتقاننان كەيىن بيۋدجەتتىڭ تابىسىن كوبەيتۋ ماسەلەسى جەدەل قولعا الىنىپ جاتىر. تابىستى سالىقتاردى كوتەرۋ ارقىلى عانا كوبەيتە الامىز»، - دەدى ساپارباي جۇبايەۆ.
ەكونوميست باۋىرجان ىسقاقوۆ ق ق س-تى 4 پايىزعا كوتەرۋ باستاماسىن قولدايتىندىعىن ايتادى.
«ويتكەنى ول ءبىرىنشى كەزەكتە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ باسقا مەملەكەتتەر الدىنداعى باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سەبەبى قازىرگى ۋاقىتتا الىسقا بارماعاننىڭ وزىندە ەۋرازيا ەكونوميكا وداعىنا مۇشە ەلدەرگە، اتاپ ايتقاندا، رەسەي، بەلارۋس، ارمەنياعا قاراعاندا بىزدەگى ق ق س تومەن. ماسەلەن، ولاردا ق ق س مولشەرلەمەسى 20 پايىز بولسا، بىزدە 12-اق پايىز. ياعني، رەسەيدىڭ نە بەلارۋستىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تاۋار ساتۋ جانە ودان پايدا كورۋ مۇمكىندىگى وتە جوعارى. ايتالىق، رەسەيدە ق ق س - 20 پايىز. ولار قانداي دا ءبىر تاۋارلارىن قازاقستانعا ەكسپورتتاسا، وندا ولارعا سول 20 پايىز ق ق س مولشەرلەمەسىن مەملەكەتى قايتارىپ بەرەدى. رەسەيلىك ەكسپورتاۋشىلار بىزگە 12 پايىز ق ق س تولەگەنىمەن، ەلىندە 20 پايىز قايتارىپ الادى. 8 پايىزدىق ايىرماشىلىقتىڭ ءوزى رەسەيلىك كومپانيالار ءۇشىن وتە ءتيىمدى. سول 8 پايىزدىڭ ءوزى ساتاتىن تاۋارلارىنىڭ باعاسىن تۇسىرۋگە، ياعني باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وتاندىق كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تومەندەتەدى. ەگەر ءبىز ق ق س-تى كەمىندە 16 پايىزعا وسىرسەك، وندا سىرتتان كەلەتىن تاۋارلارعا سالىناتىن سالىق ءتۇسىمىن ارتتىرامىز. ەكىنشىدەن، قازىنامىزعا شامامەن 2,5 تريلليون تەڭگە كىرىس تۇسەدى. سوندىقتان دا مۇنى قولداۋ كەرەك»، - دەدى ەكونوميست.