ماعجان جۇمابايەۆ. «شولپاننىڭ كۇناسى» - اڭگىمە
مال ورنىنا ساتىلىپ، جانى سۇيمەگەن جانعا جار بولاتىن قازاقتىڭ سانسىز قىزدارىنىڭ ىشىنەن الدەقالاي ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە تيگەن شولپان شىنىندا باستاپقى جىلى بالا كەرەك قىلمادى.
اق وتاۋدىڭ ىشىندە وڭاشا جاتسا دا، ياكي كۇيەۋىن قۇشاقتاپ جاتسا دا، ول ىلعي ىشىنەن: «جاساعان-اۋ، بالا بەرە كورمە؟!» - دەپ تىلەيتىن ەدى. «بالالى بولسام، ادەمى ءومىرىم بۇزىلادى-اۋ»، - دەپ ويلايتىن ەدى شولپان... بالا تۋسا، كۇيەۋىمەن ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ءبىر تىكەنەك وسەتىندەي بولۋشى ەدى... قيۋلاسىپ قوسىلعان ەكى جاننىڭ اراسىنا جات ءبىر ءۇشىنشى جان تۇسكەن سوڭ، ەكەۋىنىڭ دە جالىندى، ەكپىندى ماحابباتى بۇلىنەر، باسەڭدەر، سۋىنار دەپ قورقۋشى ەدى شولپان.
وسى ويلارمەن تالاي تۇندەردە، تالاي تاڭ مەزگىلىندە تاڭىردەن: «بالا بەرمە!» - دەپ تىلەپ ەدى. كۇنشىعىستان اق جىبەكتەي تاڭ اتىپ كەلە جاتقان مەزگىلدە، وزگە ادام ساجدەگە قۇلاپ، ماڭدايىن توپىراققا بىلعاپ، تاسقا ۇرىپ، تاڭىردەن باقىتتى تۇرمىس، وشپەس باقىت، كەتپەس بايلىق، اسىرەسە بالا سۇرايتىن كەزىندە، شولپان كۇرسىنە-كۇرسىنە، جاساعانعا: «بالا بەرە كورمە!» - دەپ جالىنىپ ەدى.
زاتىندا بالانى جەك كورگەندىكتەن ەمەس، ەرىمەن ەكى ورتاسىنداعى جىبەكتەن نازىك ماحاببات ءجىبى ۇزىلمەۋ ءۇشىن، ەكى جاندى ءبىر-بىرىنە قوسا بىلگەن يماننان دا ىزگى ماحابباتقا باسقا ءبىر جان كەلىپ تاپ سالماۋ ءۇشىن، بالا بولماۋىن تىلەپ ەدى شولپان. جاس جۇرەكتىڭ ۇيتقىعان ونداي ەسالاڭ تىلەگى قابىل بولدى ما، كىم ءبىلسىن، تۇسكەنىنە ءۇش جىل تولدى، شولپان قۇرساق كوتەرگەن جوق، قۇرساق كوتەرمەگەنىنە شولپان شىن رازى ەدى.
ەرى مەن ەكى ورتاداعى ماحاببات وتى كۇن سايىن دۇرىلدەمەگەنىمەن، باسەڭدەمەي، ءبىر قالىپتا تۇرعانى سول بالانىڭ جوقتىعىنان عوي دەپ ويلادى شولپان. ءۇش جىل بويى ەرى دە ەشبىر ۋاقىت بالا جوقتاماعان سىقىلدى ەدى، ءۇش جىل بويى شولپاننان باسقا، شولپاننىڭ وتتاي ىستىق، جەلدەي جىبەك قۇشاعىنان باسقا ەشتەڭە تىلەمەگەن ەدى. ونىڭ ءومىرىنىڭ باسى دا، اياعى دا، «اعۋزيسى» دا، «ءسۇبىحانىسى» دا شولپان عانا سىقىلدى ەدى. دۇنيەدە تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ادامنىڭ جانى تەرەڭ، شولپاننىڭ ەرىنىڭ جانىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە قانداي وي، قانداي تىلەك جاتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شولپانعا وسىلاي كورىنۋشى ەدى. قىسقاسى، شولپان ءۇش جىل بويىنا ونى وسى ويدان قايتاراتىن ەشبىر ءسوز دە ەستىگەن جوق، ەشبىر ءىس تە كورگەن جوق. دۇرىسى، بالاسىز ءومىر - بوس ءومىر دەگەن ءسوزدى باسقا تالاي ادامداردان ەستىدى، ءبىراق جانى سۇيگەن جارىنان ەستىگەن جوق.
عاشىق ادامعا قۇراننىڭ اياتى قاسيەتتى ەمەس، جارىنىڭ ءسوزى قاسيەتتى، جارىنان باسقا ادامنىڭ ءسوزىن نە قىلسىن شولپان! ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ اي سوڭىنان اي وزدى، ءبىرىن-ءبىرى جەتەلەپ جىل سوڭىنان جىل وزدى، نە كەرەك، شولپاننىڭ «بالا بولماسىن» دەگەن ويى بەكىگەننەن بەكىدى.
ءبىراق... جالپى جاراتىلىستا دا، ادامنىڭ ومىرىندە دە، ادامنىڭ ويىندا دا، وزگەرىستىڭ دايارلىعى بولماسا، ءدال ءوزى ۇزاق سوزىلىپ بارىپ بولماق ەمەس. وزگەرىس قاشاندا بولسا كەنەت بولماق. ەكى اي، ءۇش اي، كۇز دەيمىز. سوندا كۇزدىڭ كەلگەنىن ادام ەكى-ءۇش اي بويىنا سەزىپ جۇرمەيدى. ءبىر-اق ۋاقىتتا، ايتالىق، ءبىر-اق تۇندە ءاجىمدى ءجۇزى جىلاۋىق كۇزدىڭ كەلگەنىن سەزىپ قالادى. شولپاننىڭ «بالا بولماسىن» دەگەن ويى دا ءبىر-اق تۇندە وزگەرىپ شىقتى. ۇرشىققا ورالعان جىپتەي باسى-اياعى جوق قىستىڭ ۇزىن كەشى ەدى. ىڭىردە مال جايلاپ بولعان سوڭ، شولپاننىڭ ەرى اڭگىمەلەسىپ وتىرۋ ءۇشىن قۇربىسى نۇرجاننىڭ ۇيىنە كەتكەن. نۇرجاننىڭ ۇيلەنگەنىنە بەس جىل بولىپ ەدى.
بەس جىلدىڭ ىشىندە ءۇش بالاسى بار ەدى: ەكەۋى ۇل، بىرەۋى قىز. شولپاننىڭ ەرى سارسەنباي نۇرجاننىڭ ۇيىندە ۇزاق وتىرىپ قالدى. سارسەنبايدى ۇزاق وتىرعىزعان نۇرجاننىڭ ۇزاق اڭگىمەسى ەمەس، ونىڭ ءۇش بالاسى ەدى. اڭگىمە دەيتىن اڭگىمە دە بولعان جوق، تەك ءبارى ءۇش بالانىڭ قىزىعىنا قاراسىپ، ءماز-مەيرام بولىستى دا وتىردى. نۇرجاننىڭ ەكى ۇلى بىلدىرلاسىپ ولەڭ ايتقان بولىسادى.
بىلەكتەرىن سىبانىپ، الاقاندارىنا تۇكىرىپ، تۇشتالاڭداپ، ءبىر-بىرىمەن كۇرەسەمىز دەپ ۇستاسا بەرگەندە، اياقتارى ءبىر-بىرىنە شالىنىسىپ قالىپ، بىرەۋى جىعىلادى، ەكىنشىسى ونىڭ ۇستىنە جىعىلادى. ۇيدە وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى قارق-قارق كۇلىسەدى، بالالاردى كەزەك-كەزەك شاقىرىپ الىپ سۇيىسەدى. نۇرجاننىڭ اكەسى نەمەرەسىن شاقىرىپ الىپ، استى-ءۇستى، الدى-ارتىنان، ءتىپتى سۇيمەگەن جەرىن قالدىرمايدى.
اسىرەسە، نۇرجاننىڭ كىشكەنە قىزىنىڭ قىلىعى، تاتتىلىگى بالدان دا ءتاتتى ەدى. سارسەنباي نۇرجاننىڭ ۇيىندە وسى بالالاردىڭ ۋ-شۋى-مەن ۇزاق وتىرىپ قالدى. جۇرتپەن بىرگە ول دا قارق-قارق كۇلدى. ول دا بالالاردى كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. نۇرجاننىڭ ۇيىندە سارسەنباي ۇزاق وتىرىپ، قايتۋعا شىققاندا، اۋىلدىڭ ءبارى-اق جاتىپ قالعان ەدى. قايتىپ ۇيگە كىرسە، شولپان دا جاتقان ەكەن، ءبىراق ۇيىقتاعان جوق ەكەن. شەشىنىپ، شولپاننىڭ قاسىنا جاتتى دا، نۇرجاننىڭ بالالارىنىڭ ءىسىن، ولاردىڭ ءتاتتى قىلىقتارىن اڭگىمەلەپ ايتا باستادى.
ۋھىلەمەي، كۇرسىنبەي، «ءبىزدىڭ بالامىز جوق-اۋ» دەگەن ۋايىم دا ايتپاي، قايتا كۇلە-كۇلە سويلەدى. سارسەنباي اڭگىمەسىنىڭ اراسىندا جاي ءسوزدىڭ ەكپىنىمەن: «بالالى ءۇي - بازار، بالاسىز ءۇي - مازار» دەگەن ءسوز ىپ-راس-اۋ دەگەندە، شولپاننىڭ باسىندا جاڭا ءبىر وي جارق ەتە ءتۇستى: ءۇش جىلدان بەرى بالام بولماسىن دەگەن تىلەگىنىڭ، قاتە بولعاندا دا، ەسالاڭ ەكەندىگى، بالا بولماسا، ەكەۋىنىڭ ءومىرىنىڭ قۋ مازارعا اينالاتىندىعى ەدى.
ارالارىنداعى جالىندى ماحابباتتىڭ زاماننىڭ وزۋىمەن بىرگە بىرتە-بىرتە ماي شامداي ەرىپ سونەتىندىگى، قۇشاقتىڭ ىستىعى ءومىر بويى ءبىر قالىپتا تۇرمايتىندىعى، ەكى جۇيرىك جۇرەكتىڭ ەكپىنى باياۋلاعان كەزدە ءبىر-بىرىنەن جيرەندىرمەي، ءبىر-بىرىنە بەرىك بايلايتىن بالا ەكەندىگى، بالانىڭ ەر مەن ايەل اراسىنداعى دانەكەر ەكەندىگى-مىنە، وسى ويلاردىڭ ءبارى سول ساعاتتا اپ-ايقىن بوپ شولپاننىڭ كوز الدىنا كەلدى. سارسەنباي بالالاردىڭ ءتاتتى قىلىقتارىن كۇلە سويلەپ، ۇزاق اڭگىمە ەتىپ ايتتى. توسەكتە جاتىپ ول شىن ىنتاسىمەن قارق-قارق كۇلگەندە، شولپان دا بىرگە كۇلدى.
ءبىراق بۇل كۇلگەن شولپاننىڭ جانى ەمەس، بەت تەرىسى عانا ەدى. سارسەنباي ماناعى ماقالدى ايتقاننان كەيىن شولپاننىڭ سۇڭقارداي ۇشقىر جانىن، جەلدەي ەسلاڭ جۇرەگىن قارا جىلانداي قاپ-قارا ويلار وراپ الىپ، ۋلاي باستاپ ەدى. ءتۇپسىز تەڭىزدىڭ قارا كوك تولقىندارىنداي قاپ-قارا ويلار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەلدى... ءۇش جىل بويىنا سوزىلعان ەسالاڭ تىلەك. الدەقايدا الىستا بۇلدىرلاپ كەلە جاتقان كارىلىك. كوزىنىڭ وتى ءسونىپ، سۇپ-سۇر كۇلگە اينالعان، كۇزدەي كوڭىلسىز كارىلىك.
جاننىڭ قاناتىن قىرقاتىن، جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرەتىن كارىلىك. بالا بولماسا، سول كەزدە ءسونىپ بارا جاتقان ومىرگە كىم ساۋلە بەرەر، كىم ونى جىلىتار؟.. بالا بولماسا، سول كەزدە ىشىندەگى ءدانى ءشىرىپ، كەۋىپ قالعان ءشوپتىڭ قاۋىزىنداي بوس ءومىردىڭ كەمتىگىن كىم تولتىرار؟.. جوق-اۋ! الدەقايدا الىستاعى كارىلىكتى قويا تۇرشى. وعان ءومىر نە جەتەر، نە جەتپەس، سول كارىلىك جەتپەي-اق، وسى كۇننىڭ وزىندە-اق، ءومىر بوساپ قالايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟ جاھاندا ونان كۇشتى نارسە جوق دەپ يمان كەلتىرگەن ماحابباتتىڭ كۇشى ەرىمەن ەكەۋىن ءبىر-بىرىنە بەرىك بايلاۋعا ءۇش-اق جىلعا عانا جەتىپ، ەندى ءوز-وزىنەن سونەيىن دەپ تۇرعان جوق پا؟
ەسسىز شولپان ءۇش جىل بويىنا بالا بولماسىن دەپ تىلەدى. ەندى سول بالا بولماعاندىقتان ەرتەگىدەي، ادەمى ءومىر قۋ مازارعا اينالايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟ مىنە، شولپاننىڭ جانىندا قارا كوك تەڭىزدىڭ تولقىندارىنداي ۇيتقىعان ويلاردىڭ قورىتىندىسى وسى ەدى. سارسەنباي الدەقاشان ۇيقىعا كەتتى. ءبىراق شولپان اناۋ ويلارمەن ۋلانىپ، كىرپىك قاققىسى جوق. قىستىڭ ۇزىن ءتۇنى شايتاننىڭ شاشىنداي ۇزايعاننان ۇزايدى. شولپاننىڭ ويلارى دا تەرەڭدەگەننەن تەرەڭدەپ، قارايعاننان قارايدى...
كۇنشىعىستان اعارىپ التىن تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا، شولپان بولار-بولماس كۇبىرلەپ: «جاساعان-اۋ، بالا بەرە گور!»-دەپ، جاس بالاشا وكسىگىن باسا الماي، جاساعاننان بالا سۇراپ جاتىر ەدى.
II
وسى تۇننەن بىلاي قاراي شولپاننىڭ بار تىلەگى بالا بولدى. جاتسا دا، تۇرسا دا، وياۋ بولسا دا، ۇيىقتاسا دا: «جاساعان-اۋ، بالا بەرە گور!» دەگەن تىلەكتى شولپاننىڭ نە اۋزى، نە جۇرەگى ايتۋشى ەدى. ءبىراق ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ اي سوڭىنان اي وزدى، تىلەي-تىلەي تىلەك توزدى. سوعا-سوعا جۇرەك توزدى، تىلەك توزدى، جۇرەك توزدى: ءومىر توزدى. تالاي تۇندەردە كوزدەن ەمەس، جۇرەكتەن ىستىق جاس توكتى. سوپى بولدى، ىلعي دارەت الىپ، تازا ءجۇردى، ناماز وقىدى. كۇن سايىن تاڭ سىبىرلەپ كەلە جاتقاندا-اق تۇرىپ، ساجدەگە قۇلادى، تاسپيعىن ساناپ، «سۇبحاناللا» ايتتى. ءبىراق بالا بولمادى.
شولپان ءوزىنىڭ سوپىلىق جولعا ءتۇسۋ سەبەبى «بالا» ەكەندىگىن ەشكىمگە ايتقان جوق. جانىنان جاقىن ەرى سارسەنبايعا دا ايتقان جوق. سوندىقتان شولپاننىڭ مىناۋ مىنەزى سارسەنبايعا دا، باسقالارعا دا جات، وعاش كورىندى. جاقىنى دا، جاتى دا كۇلىستى، كەلەمەج قىلىستى. «وي، سەن ءپىرادار بولايىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟» - دەپ كۇلەتىن بولدى سارسەنباي.
اۋىل-ايماق شولپانعا: «پىرادەر كەلىن»، «پىرادەر جەڭگە»، «پىرادەر ابىسىنىمىز» دەپ ات قويدى. ۇلكەن دە، قۇربى دا، بالا-شاعا دا كۇلدى. ءبىراق شولپان جۇرەگىندەگى جارانى ەشكىمگە اشقان جوق. اشقانمەن، ولار ۇعار ما ەدى؟ تەگىندە ادامنىڭ جۇرەك سىرىن شەتتىڭ ۇعۋى مۇمكىن نارسە ەمەس قوي. تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ادامنىڭ جانى تەرەڭ.
سۋ تۇبىندە جاتقان زات جەل تولقىتسا عانا شىقپاق. وي تۇبىندە جاتقان سىر شەر تولقىتسا دا شىقپاق ەمەس. شىقسا، شەر مەن سىردىڭ كولەڭكەسى، ساۋلەسى عانا شىقپاق. دۇنيەدە ادامنان قيىن جۇمباق جوق. ادام-شەشۋى جوق جۇمباق. شەشۋى دەپ اتاۋعا بولاتىن بولسا، ادامنىڭ شەشۋى جالعىز ءولىم. وسى ويلار شولپاننىڭ جانىندا تاسپيقتاي تىزىلگەن رەتتى بولماسا دا، ونىڭ جانى سوقىر سەزىممەن وسى ويلارعا ءوزى بارىپ تىرەلگەن ەدى ءام شولپاننىڭ جۇرەك جاراسىن ەشكىمگە سەزدىرمەسكە تىرىسۋىنىڭ سەبەبى وسى ەدى. نە كەرەك، جاقىن، جاتتىڭ ورتاسىندا جالعىز بولدى. بىتەۋ جارا بولدى، جالعىز ورتەندى، جالعىز جىلادى، دۇنيەدەن بەزدى، سوپى بولدى. بالا سۇرادى، قالايدا بالا بولمادى. بالا...
سول بالا ءۇشىن قانداي ەسسىزدىك ىستەمەدى ەستى شولپان! ۇشىراعان مولدادان دۇعا الىپ باقتى. اتى ەستىلگەن قوجادان ىشىرتكى جازدىرىپ ءىشتى. كورىنگەن سالدەگە ۇشكىرتتى. شيقانداي قىپ-قىزىل بەتتى قوجا بەستى بۇقاداي سۋعا قاراپ: «ءتىپۋ-ءتىپۋ!» - دەپ ۇشكىرگەندە، قوجانىڭ «قاسيەتتى» لەبى شەتكە بىتىراماي، تۋرا تۇگەل ىشىمە بارسىن دەپ، جۇرەگى ويناپ، ءجۇزى ءبىر قىزارىپ، ءبىر اعارىپ، بەتىن قوجانىڭ اۋزىنا تاقاپ، توسىپ وتىرۋشى ەدى شولپان. ىلعي: «كوزىم قارايىپ، باسىم اينالادى»،-دەگەن سىلتاۋ تاۋىپ، ءوزىن باقسىعا دا قاراتتى. تاعى... تاعى... نە ىستەمەدى شولپان؟! ورتكە ۇشىراپ الاسۇرعان جان نە ىستەيتىن بولسا، شولپان دا سونىڭ ءبارىن ىستەدى. ءبىراق ءبىرىن-ءبىرى جەتەلەپ جىل سوڭىنان جىل وزدى. بالادان بەلگى بولمادى. شولپان تىلەۋدەن تالمادى. كوزىندە جاس قالمادى. دۇنيەدەن بەزدى. ءپىرادار بولدى، اۋليەگە ات ايتتى، قوراسانعا قوي ايتتى: «جاساعان-اۋ، بالا بەرە گور!» - دەدى. ءبىراق تىلەك ىسكە اسپاي، اياعى جوق جىر بولدى.
كول بولىپ توگىلگەن كوزدىڭ جاسى جەرگە ءسىڭدى، تىلەك توزدى، ءومىر وزدى، شولپان بالا كوتەرمەدى. قانشا جالىنسا دا، قانشا جىلاسا دا جاساعان وعان بالا بەرمەدى. كىم بىلەدى، ءتاڭىرىنىڭ شولپانعا بالا بەرمەۋى وزىنشە دۇرىس شىعار، وزىنشە ءجون شىعار. باستاپقى جىلدارداعى شولپاننىڭ «بالا بەرە گورمە!» دەگەن تىلەگىن قابىل قىلىپ، توزبايتىن، قايتا تۇزەلمەيتىن تاقتايىنا جازىپ قويعان شىعار. شولپاننىڭ ەندىگى تىلەگى-بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن، سوڭعى پايداسىز بوس تىلەك شىعار.
ءىرى ساۋداگەرلەردىڭ ءبىر ايتار: «ساۋدا جوق!» دەيتىن مىنەزى، كىم بىلەدى، تاڭىردە دە بار شىعار. تەگىندە، ءتاڭىرى دە اۋىزدىقسىز، ارسىز ساۋداگەر. تىزگىنسىز، مەنمەن اكىم مىنەزدەرى دە بار سەكىلدى. مۇنداي مىنەزى بولماسا، بۇيرىعىمدى بۇزدىڭ دەپ، اتامىز ادامدى جۇماقتان تىرداي جالاڭاش ايداپ شىعار ما ەدى؟ توپىراعىما تابىنبادىڭ دەپ، ءازازىلدى ىبىلىسكە اينالدىرار ما ەدى؟..
كىم بىلەدى، ءتاڭىرى ەجەلگى وسى بەلگىلى بەلدىگىنە سالدى ما؟ قالايدا شولپانعا بالا بەرمەدى. دۇعالىق ناعىز، ىشىرتكى ءىشۋ، ۇشكىرتۋ، تۇكىرتۋ، قاقتىرۋ-سوقتىرۋ، ناماز، ورازا، ساداقا، ءنازىر ءھام باسقا باسى-اياعى جوق قۇلشىلدىقتان اقىرىندا شولپان شارشادى. بۇل قۇلشىلدىقتاردان ەشبىر پايدا بولمايتىندىعىنا كوزى جەتتى. تىلەگى قابىل بولمادى - تاڭىردەن تاۋەلى قايتتى، ءومىر شىركىن ەسكەن جەلدەي وزىپ بارادى. ءومىر - ءبىر قۇرۋلى ماشينا. توقتاۋ بىلمەيتىن، شارشاۋ بىلمەيتىن جانسىز ماشينا.
الدەكىمنىڭ جاس ورنىنا قان جىلاعانىن، الدەكىمنىڭ ءۇمىتى ءوشىپ، گۇلى سولىپ جاتقانىن، دوڭگەلەكتىڭ اراسىندا الدەكىمنىڭ قولى، اياعى، باسى - بارلىق دەنەسى كەتكەنىن، دەنەسى عانا ەمەس، جانى، جۇرەگى كەتكەنىن نە قىلسىن؟! قايرىلىپ قاراۋ بىلمەيتىن، اياۋ بىلمەيتىن ءومىر شولپاننىڭ دا جۇرەگىنەن ساۋلاپ اققان قانىنا، قاناتى سىنىپ ءولىپ جاتقان جانىنا كىدىرىپ، بۇرىلىپ قاراعان جوق. جالعىز اۋزىنان ەمەس، بار دەنەسىنەن كوبىگى بۇرقىراپ، تاۋدان قۇلاعان ەسالاڭ وزەندەي ەسالاڭ ءومىر وزىپ بارا جاتتى. ءومىردىڭ ءاربىر مينۋتى سايىن شولپان ويىنىڭ، شولپان جانىنىڭ ءاربىر ۇشقىنى ءولىپ جاتتى. ءومىر وزادى، تىلەك توزادى - بالا جوق. ەندى نە قىلماق كەرەك؟ جوق، دۇعالىعى، مولداسى، قوجاسى قۇرىسىن! قۇلشىلىعى قۇرىسىن! ايتقانىنان قايتپايتىن قاسارعان تاكاپپار ءتاڭىرىسى بار بولسىن!
جوق، بالا بولۋدىڭ كىلتى كوكتە ەمەس، ادامنىڭ وزىندە شىعار. بالا بولۋ ەر مەن ايەلدىڭ وزىنە بايلاۋلى شىعار. شولپاننىڭ بۇل كۇنگە شەيىن بالا كوتەرمەۋى، كىم بىلەدى، ونىڭ شىن ايەل بولا الماعاندىعىنان شىعار. ەرمەن جاتقاندا، بارلىق قازاق ايەلىندەي قاننەن-قاپەرسىز جاي ءبىر جۇمىس ىستەگەندەي سالقىن جاتۋىنان شىعار. ەرمەن قوسىلعاندا، سول قوسىلۋ ىسىنە جان-دەنەسىمەن بەرىلە بىلمەۋىنەن، ونىڭ قۇشاعىنىڭ جالىنى ءالسىز بولعاندىقتان، ءسۇيۋىنىڭ وتى كەم بولعاندىقتان شىعار...
وسى ءارى ءتاتتى، ءارى ۋلى ويلاردىڭ بيلەپ ايداۋىمەن سارسەنبايعا جاتقاندا، ءتىپتى ەكىنشى ءتۇرلى جاتا باستا-دى. دەنەسى ورتكە، قۇشاعى جالىنعا، اۋزى وتقا اينالدى. سارسەنبايدىڭ قوينىنا جاتا باستاعاندا، موينىنا بۇعالىق تۇسكەن كيىكتىڭ اساۋ لاعىنداي، ومىرىنە ەر زاتىن ءبىرىنشى رەت كورەتىن ون ءۇش جاسار جاس قىزداي دىرىلدەپ، كۇيىپ-جاناتىن بولدى. قۇشاقتاعاندا، سارسەنبايدىڭ قابىرعالارىن ءبىر-بىرىنە قابىستىرعانداي قىسىپ-قىسىپ قۇشاقتايتىن بولدى. اۋزىنان سارسەنبايدىڭ بەتىنە وت جىبەرگەندەي قۇشىرلا-نىپ، جالىنداپ سۇيەتىن بولدى. شولپاننىڭ ۋلى قۇشاعىندا سەڭ سوققان بالىقتاي سوقتىعىپ، ۋ ءىشىپ اينىعان ادامداي ەلجىرەپ جاتىپ سارسەنباي: «وي، سەن كارى بوز، قارتايعاندا جورعا شىعارايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ!» - دەپ ىرس-مىرس كۇلەتىن ەدى. سارسەنبايدىڭ مىناۋ كۇلكىسى شولپاننىڭ جۇرەك جاراسىنا بۇرىش سەبەتىن ەدى.
سول كەزدەردە ونىڭ كوزدەرىنە مەرۋەرتتەي مولدىرەپ جاس كەلەتىن ەدى. جانىنان جاقىن كورگەن سارسەنبايدىڭ ونىڭ جان سىرىن، جۇرەك جىرىن ۇقپاعانىنا زىعىردانى قايناۋشى ەدى، جۇرەگى ۋعا تولۋشى ەدى. بالا ءۇشىن دۇنيەدەن بەزىپ، سوپى بولىپ جۇرگەن كەزىندە «ءپىرادار» دەپ كەلەمەج قىلعانىنا، سول بالا ءۇشىن جان-تانىمەن بەرىلىپ، ادەيى ەسالاڭدانعان شاقتارىندا وعان «جورعا» دەپ ات قويعانىنا-شولپان سارسەنبايعا شىن-شىن رەنجۋشى ەدى.
بالا... بالا ەكەۋىنىڭ دە جوعى ەمەس پە؟ ەكەۋىنە بىردەي كەرەك بايلام ەمەس پە؟ سارسەنباي سول ورتاق جوقتى نەگە ءبىر-گە ىزدەسپەيدى؟ بالاسىز ءومىردىڭ بوس ەكەنىن نەگە سەزبەيدى ول؟ ول نەگە سول ىزدەۋ وتىنا شولپانمەن بىرگە تۇسپەيدى، بىرگە جانبايدى؟ ەركەك اتاۋلى بالا دەگەندە، ىشكەن اسىن جەرگە قويعاندا، سارسەنباي نەگە بالا دەپ اۋزىنا المايدى؟ الدە... الدە... جوق... بولماس... بولماس... كىم بىلەدى... جوق... ەندەشە، ول نەگە بالا ىزدەمەيدى؟ نەگە... نەگە... شىنىندا ول، الدە بەدەۋ ەركەك پە ەكەن؟ ءتاڭىرىم، ءتاڭىرىم... ەگەر ول شىنىندا، ول بەدەۋ بولسا...
قۇلشىلىقتىڭ كەمدىگىنەن، قۇشاقتىڭ سالقىندىعىنان بولماي، سارسەنبايدىڭ بەدەۋلىگىنەن بولسا! بەس جىلدان بەرى شولپاننىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن جارا ماڭگى جازىلمايتىن جارا بولعانى ما؟
جايناماز ۇستىندە توگىلگەن ىستىق جاستار، جالىندى قۇشاقتار، وتتى سۇيۋلەر-ءبارى اسەرسىز، جەلگە كەتكەنى مە؟ بالا دەگەن قۇر ءسوز بولىپ، ساعىم قيال بولىپ قالعانى ما؟ ەندى قالعان ءومىردىڭ جاپىراعىنان ايرىلعان قايىڭداي جاپ-جالاڭاش بولىپ وزعانى ما؟ جالىندى ماحابباتپەن قوسىلعان ءومىر قيۋى كەتكەن ەكى اعاشتاي ءبىر-بىرىنەن بىرتە-بىرتە ايرىلماقشى ما؟ زاۋلاپ جانعان ماحاببات بىرتە-بىرتە باسەڭدەپ، بىقسىپ سونبەكشى مە؟.. ماحاببات سونسە، ومىردە نە قىزىق قالادى؟! ءسوز جوق، سارسەنباي - بەدەۋ. سوندىقتان بالا جوق. بالا جوق بولعان سوڭ، مەن باقىتسىز... مەن باقىتسىز بولعاندا، سارسەنباي باقىتتى ما؟ ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ ءوزىنىڭ ەكى ءومىردى ۋلاۋشى ەكەنىن ويلاپ، ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ قارتايعان كۇندە ءومىردى جىلىتاتىن وت-بالا وعان كەرەگى جوق پا؟
ءسوز جوق، مەن باقىتسىز بولسام، سارسەنباي دا باقىتسىز. ەندەشە، وسى باتىپ بارا جاتقان ءومىر كەمەسىن باقىت جارىنا كىم سۇيرەپ شىعارا الادى؟ - شولپان! جالعىز شولپان. ءبىر ءومىر ءۇشىن ەمەس، ەكى ءومىر ءۇشىن شولپان وسىنى ىستەۋگە مىندەتتى. شولپان بالا تابۋعا مىندەتتى. تەڭىزدەن تەرەڭ، تاۋدان زور كۇنا قىلىپ بولسا دا، ول بالا تابۋعا مىندەتتى.
ىزگى تىلەك ءۇشىن ىستەلگەن كۇنانى جاساعان كەشپەس پە ەكەن؟ جوق، قۇدانىڭ راقمەتى مول، ول كەشەدى. ءتاڭىر كەشەر-اۋ، ءبىراق ادام كەشەر مە؟ ۇرلىق قىل دا مال تاپ، ويناس قىل دا بالا تاپ. وسى ماقالدى شىعارعان كىسىگە لاعىنەت جاۋسىن! لاعىنەت!.. جاساعان-اۋ، ءوزىڭ كەشە گور، ءبىر ءوزىڭ... شولپاننىڭ وسى كۇنالى ويلارمەن ۋلانىپ، ىستىق جاسقا شومىلىپ جاتقانى سارسەنبايعا تيگەنىنىڭ سەگىزىنشى جىلى ەدى...
III
ماي ايى. اۋىل قىستاۋدىڭ جانىنا جىلجىپ قانا قونعان. شارشى ءتۇس مەزگىلى. كىشكەنە جەل بار. ماسا جوق ەسەبىندە. كوكتە كوك الا تورعىن بۇلتتار ماۋجىراپ قالعىپ، ەرىنىپ قانا الدەقايدا جىلجىپ بارا جاتىر. اۋادا تورعىن ورالىپ جۇرگەن سىقىلدى... جەلىدە ەركەلىكپەن تارتىلىپ، موينىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي قياستانىپ اساۋ قۇلىندار تۇر. ولاردىڭ جانىندا قۇيرىعى مەن ارقاسىن اندا-ساندا سالماقپەن سيپاپ تۇرعان ساقا بيەلەر. «قۇلىنىم-اۋ، قۇر موينىڭ اۋىرادى، قياستىقتان پايدا جوق» دەپ اقىل ۇيرەتكەن سىقىلدى. قۇلىننىڭ الدى-ارتىنا ءتۇسىپ: «بۇ نە بولدى ساعان؟ نە بولدى ساعان، قۇلىنىم؟» - دەپ ابىرجىپ قۋلىقتار ءجۇر. قۋلىقتاردىڭ بۇل مىنەزىن ۇناتپاي، «ءوي، ەلپەڭدەگەن سورلى، سابىر قىلسايشى، ەشبىر بالە جوق!» دەگەندەي، كارى ايعىر قۇلاعىن ءالسىن-ءالسىن جى-ميتىپ قويادى. قوي ءالى ورىستەن كەلگەن جوق.
ۇيشىكتەگى قارنى اشقان قوشاقايلار «ءما-ءما» دەپ زارلاپ تۇر...
سول ۋاقىتتا اق وتاۋىنىڭ الدىندا كۇنگە جىلىنعان مىسىقتاي كەرىلىپ شولپان وتىر ەدى. ول ءبىر نارسە تىگىپ وتىرعان سىقىلدى. ءبىراق شىنىندا ول تىگىپ وتىرعان جوق. ءۇش ايدان بەرى ارۋاقتاي ارتىنان قالماي جۇرگەن كۇنالى ويلارىن ويلاپ وتىر ەدى. ءبىر اي بولادى، شولپان كۇناعا بەلىن بەرىك بايلاعان. ىزگى تىلەك ءۇشىن ىزگى كۇنا ىستەۋگە، ءبىر بالا ءۇشىن جان جارى سارسەنبايعا قيانات قىلۋعا ول ويىن بەكىتكەن. سارسەنباي بۇگىن قوناعا قالاعا شىعادى.
ايتەۋىر ىستەيتىن بولعان سوڭ، ۇزاققا سوزىپ، ۋمەن قۇر ۋلانا بەرۋدە نە قاسيەت؟ جارايدى، سوزا بەرۋدە قاسيەت جوق، ءبىراق لايىق كىم بار؟ بولاشاق بالاعا اتا بولۋعا لايىق كىم بار؟ جىلقىشى ادامقۇل... دۇرىس، قۇلمەن جۇرسە، سىر شەتكە پاش بولماس ەدى، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىنشە قالار ەدى. ءبىراق... ادامقۇلدان قانداي بالا تۋماق؟ كۇڭنەن كۇڭ، قۇلدان قۇل تۋماق ەمەس پە؟ بولسا، بالا قۇل بولماسىن، ۇل بولسىن. بالا بولسا، ءمۇت بولسىن، ءمۇت بولماسا، جوق بولسىن. ىنجىق، جاسىق قۇل بالانىڭ بولعانىنان بولماعانى يگى... جوق، جوق، ادامق ۇلى ادىرا قالسىن! ءجا، ەندى كىم بار؟ ەشكىم جوق.
ماحابباتتىڭ اق قاناتىن كىرلەتۋگە تۇراتىن، اسىرەسە بولاشاق بالاعا اتا بولۋعا لايىق ەشكىم جوق. شىنىمەن ەش-كىم جوق پا؟ شويباي... جوق... جۇماعالي... جوق... ءازىمباي... ءازىمباي... ءازىمباي قالاي بولار؟ تەكتى اتانىڭ بالاسى، ءوزى جاس، دەنى ساۋ، سىمباتتى جىگىت. جاسى 18-19 دان ارتىق جوق شىعار. ۇزىن بويلى. ەكى جاۋىرىنىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. ىلعي كۇلىپ قانا تۇراتىن قوي كوزدى. جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان قارا مۇرتى قارا جىبەك سىقىلدى. ويباي-اۋ، سول ءازىمبايدىڭ ءوزى ءۇش جىلدان بەرى شولپانعا «جەڭگە» دەپ كۇڭكىلدەپ جۇرگەن جوق پا ەدى؟
ءالى ىسىلماعان جاس قوي: شولپانعا ءسوز ايتقاندا، ساقا بوزبالالاردان ەستىگەن ءسوزدى جاتتاپ كەلىپ قانا ايتۋشى ەدى. «جاس جاستىڭ تىلەگى ءبىر، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر...». ۇرشىققا ورالعان جىپتەي باس-اياعى جوق ويلاردىڭ ءدال وسى جەرىنە كەلگەندە، شولپاننىڭ ەرنى كۇلگەندەي بولدى... ءدال سول مەزگىلدە ءۇي ارتىنان ءازىمباي شىعىپ: «جەڭگە، ىسكە ءسات!»-دەپ، شولپاننىڭ جانىنا جانتايا كەتتى.
اقىن ايتقانداي، «بەتكە شىقپاي قالا ما جۇرەك ءىزى»، ءازىمبايدى كورگەندە شولپان جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ كەتتى. شولپانعا كۇنا قىلىپ جاتقاندا، بىرەۋ ۇستىنەن شىعىپ قالعانداي، كۇنالى ويلارىن ءازىمباي ءبىلىپ قويعانداي كورىندى.
-ەرتە-كەش قولىڭنان ءبىر ءىس تۇسپەيدى-اۋ، جەڭگە. تىگىپ وتىرعانىڭ نە؟-دەپ، ءازىمباي شولپاننىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىندەگى كويلەكتى ۇستاعان بولىپ، شولپاننىڭ سانىن شىمشىڭقىراپ الدى.
- قويشى، سال جىگىت! ءبىرتۇرلىسىڭ-اۋ!..
جاقسى اعاڭ بۇگىن قوناعا قالاعا شىقپاقشى ەدى. سونىڭ ءبىر كويلەگىنىڭ جەڭىن ۇشتاپ وتىرمىن. سەنى دە قالاعا جۇرەدى دەپ ەدى عوي.
- جاقسى اعام بۇگىن قالاعا جۇرە مە؟.. ءجا، جەڭگە ءۇش جىلدان بەرى ايتىپ جۇرگەن ءسوزىم ءومىر بويى اياقسىز قالا ما؟ جۇرەگىڭ ءبىر ەلجىرەۋدى، اياۋدى بىلمەيتىن تاس ەكەن!..
- تاعى باستادىڭ با! سال جىگىت، مەنى اۋرە قىلىپ نە قىلاسىڭ؟ اناۋ ءپىسىپ تۇرعان قىزدارعا ءسوز ايتسايشى.
- مەن سەنەن قىز سۇرادىم با؟ سانى كوپ، ساپاسى جوق قىزدارى قۇرىسىن. «ورامال تاستايدى عوي تەڭدەسىنە» دەگەندى بىلمەيسىڭ بە؟
- جيىرماعا جەتپەي الجىسايشى. سەگىز جىل بىرەۋگە قاتىن بولعان سەنىڭ تەڭىڭ مەن بە؟ وسى ءسوزدى ايتىپ كۇلىڭكىرەپ، كوزىن ەركە مىسىقتاي سىعىرايتىڭقىراپ سىناپ، شولپان ءازىمبايعا قارادى. شولپاننىڭ مىناۋ سوزىنەن، مىناۋ كوزقاراسىنان ساسىڭقىراپ، تىعىلىڭقىراپ قالعان ءازىمباي:
- جوق. جاقسى كورگەن دەگەنىم عوي. ءتاڭىرى، نەشە جىل قاتىن بولسا دا، بالا تابا الماعان ايەل كارى بولا ما؟ ءوزىنىڭ مىناۋ سوزىنەن ءازىمباي ءتىپتى تىعىلىپ قالدى. «بالا» دەگەن سوزبەن شولپاننىڭ جۇرەك جاراسىنا ءتيىپ، ونى وزىنەن الىستاتىپ العانىن سەزىپ، ءازىمباي ۇزىلگەن ءسوزدى ەندى جالعاپ الىپ كەتۋگە شاماسى كەلمەي، ءسوز ورنىنا قولىمەن شولپاننىڭ سول جاق سانىن قىسىپ-قىسىپ قويدى.
شولپان سانىنان ءازىمبايدىڭ قولىن الدى دا، كويلەككە قاراپ ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ: -جاقسى كورگەنىڭ راس شىعار... ءبىراق جاقسى اعاڭنىڭ كوزىنە قالاي ءشوپ سال دەيسىڭ؟ بالالاردىڭ: «ۇرلىق قىلا-يىق، قىلساق، قىلايىق، قۇدايدى قايتەمىز؟» دەگەنىندەي، قۇدايدى قايتەمىز؟..
جانە سەن جاسسىڭ. اۋزىڭا دا يە بولا المايسىڭ عوي... مىناۋ سوزدەردى ايتقاندا، شولپاننىڭ قارا كوزدەرى تۇڭعيىق ءتۇپسىز تەڭىزگە اينالا باستادى. ءازىمبايدىڭ كوزدەرىندە ەسالاڭ وت ويناي باستادى... ءازىمباي كۇنا، قۇداي دەگەن جاققا اياق باسپاي، بار ءتۇيىن سونىڭ سوزىندە تۇرعانداي-اق، اسىعىپ-ساسىپ ءوزىن بەكىتۋگە كىرىستى:
- سىر شاشىپ مەن بالا ما؟ جوق، ساعان قاسپىن با؟ ءاي، جەڭگە-اي، مەنىڭ جاقسى كورگەنىمدى بىلمەيسىڭ عوي... ءجا، ءۇش جىل بويى سۇيرەگەنىڭ دە جەتەر. بۇگىن تۇندە كەلەيىن بە؟. . كەلەم... ءازىمبايدىڭ قولى جەڭى ۇشتالىپ جاتقان سارسەنبايدىڭ كويلەگىنىڭ عانا ۇستىنە ەمەس، شولپاننىڭ ءوز كويلەگىنىڭ ۇستىنە بارىپ قالىپ ەدى.
-جارايدى... ءبىراق... جارايدى...
-ءبىر سۇيگىزشى!..
-سابىر قىلسايشى. انە، بىرەۋ كەلەدى...
- سال جىگىت، ۇيگە كىرىپ، اس اۋىز تي...
جىبەك مايدىڭ سۇلۋ ءتۇنى. كوكتە ءبىر بۇلت جوق. قارا كوك بارقىت كەڭ كوكتە ويمەنەن، مۇڭمەنەن، سالماقپەن اق التىن اي ءجۇزىپ بارادى. نە ىزدەيدى ەكەن ول؟ جارىنان ايىرىلعان ايەل مە ەكەن؟ بالاسىنان ايىرىلعان انا مە ەكەن؟.. قىستاۋدىڭ سىرتىنداعى سۋلى شىلىكتەگى كولباقالار شۋلاپ جاتىر. باق-باق-باق. نە دەيدى ەكەن ولار؟ جان كەرەك، جار كەرەك، بالا كەرەك دەي مە ەكەن؟ كول بويىنان دامىلسىز «قۇدىرەت-اۋ، قۇدىرەت-اۋ» دەگەن داۋىس ەستىلەدى. ءومىر بويى قۇدىرەتتى اۋزىنان تاستامايتىن قانداي اۋىر كۇنا ىستەدى ەكەن ول قۇس؟..
توسەك اعاش ۇستىندە شولپان جاتىر. جاتار الدىندا ءيىستى سابىنمەن جۋىنعان، ساندىقتان جاڭا كويلەك الىپ كيگەن. ول كىم ءۇشىن جۋىنعان؟ كىم ءۇشىن كيىنگەن؟ كىمدى كۇتەدى ول؟ ءازىمبايدى كۇتەدى. سەگىز جىل بال الىسىپ تۇرعان، ەش شاي دەسپەگەن جان جارى سارسەنبايدىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ ءۇشىن ءازىمبايدى كۇتەدى. نە ءۇشىن؟ بالا ءۇشىن! جاساعان-اۋ، ءوزىڭ كەشە گور، كەشە گور... اياق داۋسى... ەسىكتى اشىپ، ۇيگە كىردى...
ءازىمباي تۋرا توسەك اعاشقا كەلە جاتىر... شولپاندا ءۇن جوق. موينىنا قۇرىق تۇسكەن قۇلانداي دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتەدى. جۇرەگى ءدال اۋزىندا تۇر. ءبىر ءۇن شىعارسا-اق جۇرەگى اۋزىنان اتىپ شىعاتىنداي. دەنەسىنىڭ ءبىر جەرى مۇز. تۇلكى العان جاس تازىداي ەكى يىنىنەن دەمىن الىپ، جالما-جان شەشىنىپ، ءازىمباي كورپەگە كىرىپ كەلە جاتىر.
تاپ سول مينۋتتە تازىنىڭ كوزدەرىندەي ءازىمبايدىڭ كوزدەرى دە قىپ-قىزىل شىعار. شولپان «وي، كەت!» دەپ ايقاي سالىپ جىبەرۋگە ويلادى. جوق، ءۇنى شىقپايدى. ءازىمباي كورپەگە كىردى دە، «جەڭگە» دەپ جۇلمالاي باستادى. شولپان سوققى جەگەن ادامداي سىبىرلاپ: «سال جىگىت، كىشكەنە جاي جاتا تۇرسايشى...» - دەدى. ول كۇنا ەسىگىنەن كىرەر الدىندا جۇرەك جاراسىن ءازىمبايعا اشپاقشى ەدى. جانىن جەگەن جەگىنى سۋىرىپ الىپ، ءازىمبايعا كورسەتپەكشى ەدى. تۋعاننان بەرى قيانات جولىنا باسپاي، تاس بولىپ كەلگەن جۇرەكتىڭ نە ءۇشىن بۇگىن جىبىگەنىن ايتپاقشى ەدى.
ونىڭ ىزدەگەنى وتتى، جىندى قۇشاق ەمەس، بالا ەكەنىن بىلدىرمەكشى ەدى. ءازىمبايدى ءوز قاسىرەتىنە ورتاق قىلماقشى ەدى... ءبىراق ءازىمباي ونى تىڭداعان جوق. قويان قۋعان توبەتتەي كورپەگە كىرگەننەن-اق الاسۇرا باستادى. ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن، شولپاننىڭ دەنەسىن ۋمالاي باستادى. ويىن ءبىتتى... شولپان سۇلاپ جاتقان ولىك سىقىلدى جاتىر ەدى. ەسالاڭ، ماس ءازىمباي ماس ويىنمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا، شولپاننىڭ بوتا كوزدەرىنەن مامىق جاستىققا ىستىق ءمولدىر جاس سورعالاپ جاتىر ەدى.
ءازىمبايدىڭ شولپاننىڭ جانىمەن، كوزىنەن اققان جاسىمەن ءىسى بولعان جوق. وزىمەن-ءوزى اۋرە، شولپاننىڭ دەنەسىمەن اۋرە... شولپاننىڭ باسى استىنداعى مامىق جاستىق شىلقىلداعان سۋ بولدى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋعان كەزدە سۋ جاستىققا بەتى ءتيىپ، ءازىمباي: «ءوي، سەن نەگە جىلايسىڭ؟ ءبىرادار دەسە، ءبىرادارسىڭ-اۋ»، - دەدى. ەسالاڭ ءازىمبايدىڭ شولپاندى ۇققانى وسى بولدى... تاڭ اعارىپ كەلەدى... شولپاننىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە: «ەندى مەن قايتام، ەرتەڭ ەرتەرەك كەلەم»، - دەدى ءازىمباي.
جىلاپ-جىلاپ شارشاپ-تالىپ جاتقان جاس بالاداي سۇلىق جاتقان شولپان: «جوق، ەندى ءتىپتى كەلمە!» -دەپ ايتۋعا وڭتايلانىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ ىزدەگەنى نە ەدى؟ بالا. وسى ءبىر تۇننەن بالا بولسا جاقسى، بولماسا... مىناۋ ءتۇن ءومىر بويى شولپاننىڭ موينىندا لاعىنەت قامىتى بولماي ما؟
مىناۋ كۇنا ءومىر بويى كۇنا بولىپ قالماي ما؟.. بوتا كوزىنەن ءمولدىر جاسىن جەڭىمەنەن ءسۇرتىپ، شولپان
كۇبىرلەپ قانا: «كەل، سال جىگىت... كەل... كەل...» - دەدى.
ІV
شولپان ەكىقابات. بەس جىل بويى سانادان سارعايىپ كۇتكەن تىلەگى بولدى. ۋلانعان ءومىر گۇلدەندى. كۇنا كۇنا بولىپ قالعان جوق، كۇنا ساۋاپقا اينالدى. بالا بىتكەنىن بىلگەن كەزدە قانداي قۋانىپ ءجۇردى شولپان، ءبىر مينۋت قاباعى جابىلدى ما؟ كۇن-ءتۇن كۇلكىدەن اۋزى تىيىلدى ما؟ كىشكەنە عانا اۋلاق قالسا، الاقانىمەن قارنىن سيپاپ-سيپاپ، سول الاقانىن ءسۇيۋشى ەدى، ەسسىز شولپان ىشىندەگى جانى جوق ءبىر كەسەك ەتتى، ەرنى كۇبىر-كۇبىر ەتىپ، اينالىپ-تولعانۋشى ەدى. ەسسىز شولپان! ءجا، ىزدەگەن جوعى تابىلدى. باستى بايلاپ، ەستەن ايىرىلىپ، كۇناعا ايداعان كەسەل جويىلدى. ەندى شولپاننىڭ ازىمبايمەن اراسىن ۇزبەۋى قالاي؟ شىنىمەن-اق ونىڭ سۋىق جولعا ءتۇسىپ كەتكەنى مە؟
شولپانعا دا ويناستىڭ ادەتكە اينالعانى ما؟ جوق، ويناستى ونەگە كورەتىن، سۋىق جولدى ادەت قىلاتىن ايەل شولپان با-اي؟ ەندەشە! بۇل ەندەشەگە جاۋاپ جوق. تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ايەلدىڭ جانى تەرەڭ. جەتى قابات جەر استىنداعى نارسەنى بىلۋگە مۇمكىن، ءبىراق ايەل جانىنىڭ مىنەزىن بىلۋگە مۇمكىن ەمەس.
ءبىر قاراساڭ، ايەل - بالا، كۇيەرىن بىلمەي وتپەن وينايدى. ايەل - ەردىڭ ءتاڭىرىسى، جاراتا دا الادى، جوق قىلا دا الادى، سۇيدىرە دە الادى، كۇيدىرە دە الادى. ايەل - ەردىڭ قۇلى تابانىنىڭ استىندا توپىراق بولادى، ەردىڭ كولەڭكەسىنە اينالادى، ءوزى جوق بولادى. ايەلدىڭ ارۋاعى باسسا، ەر كۇيەدى، جانادى. ءبىراق ءوزىنىڭ جەكە ءبىر ادام ەكەندىگىن ۇمىتپايدى، جويمايدى. ەردىڭ ارۋاعى باسسا، ايەل ادامدىقتان شىعىپ، جوققا اينالادى. ەسىنەن ايىرىلادى. ءتىلى بايلانادى.
اسىرەسە ايەل بۇزىق جاندى بولماسا. ول ۋاقىتتا مۇنداي ايەلدىڭ ەردىڭ كونگىش كۇڭى بولۋىندا ەش داۋ جوق. شولپان وسىنداي ايەلدىڭ ءبىرى ەدى. جانىنان دەنەسى، دەنەسىنەن جانى ايىرىلمايتىن. كىمگە بەرىلسە دە، جان-دەنەسىمەن تۇگەل بەرىلەتىن ايەل ەدى. ءازىمبايعا دەنەسىن ۋاقىتشا عانا بەرىپ، جانىن امان الىپ قالامىن دەپ ويلادى شولپان. ءبىراق وي مەن ءىسى بىرىنە-ءبىرى قابىسپادى. ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە شولپاننىڭ جانى دا ءازىمبايعا قۇل بولىپ، بەرىك بايلانىپ قالىپ ەدى. دۇرىس، شولپاننىڭ جانى ءازىمبايدان ايىرىلا الماعانعا بالا ىزدەگەننەن از ازاپ شەككەن جوق.
ەجەلدەن كوز جاسىنا ساراڭدىق قىلىپ ۇيرەنبەگەن شولپان بۇل تۋرالى دا تالاي تۇندەردە جىلادى. ءبىراق كوز جاسىمەن جاندى تۇزەتىپ بولا ما؟ شولپان دا بولدىرا المادى. ءازىمبايدى كورگەندە باسى اينالعان بولىپ، دەنەسى دىرىلدەپ، ءتىلى كۇرمەلۋشى ەدى. دەنەسىندە ىستىق قان ويناعان ماس ءازىمبايدىڭ جانسىز نارسەدەي جۇلمالاپ، ۋمالاۋىنا قالاي كونەتىنىن شولپان ءوزى دە بىلمەۋشى ەدى. شىنىن ايتقاندا، ەسالاڭ ءازىمباي تىلگە كەلۋگە، ويلاۋعا مۇرشا دا بەرمەۋشى ەدى-اۋ.
جارايدى، نە بولسا دا جاساعاننىڭ جازۋى شىعار، ىشتەگى بالانىڭ اتاسى بولعاندىقتان، ازىمبايمەن ارانى ۇزۋگە ءتيىس ەمەس تە شىعار. كۇنا دا ەمەس شىعار. سارسەنباي نەكەلى ەرى بولسا، ءازىمباي-بالاسىنىڭ اتاسى: جاساعان ءوزى كەشىرەر. ءبىراق مىناۋ جەگىدەي جايىلىپ بارا جاتقان وسەكپەن قالاي كۇرەسەدى شولپان؟ جاس ءازىمباي. ماس ءازىمباي. ەسالاڭ ءازىمباي! مىناۋ سىردى تىرناقتاي جاسىرۋدى بىلمەيدى. كىسى بار-اۋ دەپ ايىلىن جيۋدى بىلمەيدى. كورىنگەن جەردە كۇشىكتەي ارسالاڭداپ جاتقانى.
جولىققان جەردە جۇلمالاپ جاتقانى... وسەگى قۇرعىر جايىلعاننان جايىلىپ بارادى. ءپىرادار كەلىن قار كەلىن دەپ اتالسا، شولپان جۇرتقا نە بەتىمەن قارار؟ اناۋ كۇنى ەنەسى: «وسى، كەلىن، ءازىمباي سەنىڭ وتاۋىڭا نەگە قالجىڭداپ كەلە بەرەدى؟» - دەگەندە، شولپان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى-اۋ! جۇرتى قۇرىسىن. ەنەسى قۇرىسىن. ءومىرى قۇرىسىن. سارسەنباي... جانىنان جاقسى كورگەن سارسەنباي...
سول سارسەنباي شولپانعا باياعىداي ما؟ نەگە ول بۇرىنعىداي جادىراپ جۇرمەيدى؟ نەگە ول ىلعي ويلى؟ ەكى جاندى بايلاعان جىبەكتەي نازىك ماحاببات ءجىبى ۇزىلگەن سىقىلدى ەمەس پە؟ بالاسى قۇرىسىن! سۇتتەي اق ماحابباتتى، بالدان ءتاتتى ءومىردى ۋلاعان بالاسى قۇرىسىن! سەگىز جىل بويى «سەن» دەمەگەن سارسەنباي ءبىر جىلى ءسوز ايتۋدان قالدى. قيت ەتسە، سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ، بالاعاتتاپ تاستايتىن بولدى. بالاعاتتىڭ اياعى جەكۋگە، قامشىعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ كۇنى كەشە سارسەنباي شولپاندى نەگە ۇردى؟ بۇرىن بارلىق دۇنيەسى سۋعا اعىپ بارا جاتسا ءلام دەمەيتىن سارسەنباي شولپاندى نەگە سىلەيتىپ سالدى؟
نە ءۇشىن؟ ءبىر شىنى اياق شوعىرى قولدان ءتۇسىپ كەتىپ سىنعان ءۇشىن، سول ءۇشىن بە؟ جوق. ازىمبايمەن ويناس قىلعانى ءۇشىن! ۇرام دەپ ايتىپ ۇرمايدى. نەگە ول اۋزىنا تاس سالعانداي ۇندەمەيدى؟ ول بىردەڭە دەسە، شولپان دا ايتار ەدى. ءوزىنىڭ نە ءۇشىن كۇنا قىلعانىن، بالا ءۇشىن ويناس قىلعانىن ايتار ەدى. جوق، ءۇن جوق، بالاعاتتاۋ بار، تەپكىلەۋ بار. ماحاببات ءجىبى ءۇزىلدى. ءومىر بۇزىلدى. بارىنە لاعىنەت جاۋسىن! ءومىردى ۋلاعان سول ىشتەگى بالاعا لاعىنەت جاۋسىن!..
تالاي تۇندەردە مىناۋ ءتۇيىندى شەشۋ ءۇشىن قاسىرەتپەن سارعايعان شولپان تالاي وي تەڭىزىنە كىرسە دە، وي تۇبىنە جەتە المادى.
مىناۋ جاندى جەگەن جۇمباققا «ورتاسىندا ەكى وتتىڭ-مەنى، ءتاڭىرىم، قور ەتتىڭ» دەپ زارلاۋدان باسقا جاۋاپ تابا المادى. سارسەنبايمەن ەكى ارا شيەلەنىسكەننەن شيەلەنىسە بەردى. ەكى جاننىڭ اراسى الىستاعاننان الىستاي بەردى. ءبىراق دۇنيەدە ادام تاپپاعان جۇمباقتى زامان تاپپاق. ادام قۇرىعىنان قۇتىلعانمەن، زامان قۇرىعىنان قۇتىلىپ كەتەتىن ەش نارسە جوق. سارسەنباي مەن شولپان اراسىنداعى مىناۋ ءتۇيىندى دە ۇزاتپاي زامان ءوزى شەشىپ بەردى.
سەنتيابر جۇلدىزىنىڭ سوڭعى كۇندەرى. اۋىل قىستاۋدىڭ عانا الدىندا وتىر. سالقىن ءتۇن. ءتۇسى سۋىق سۇر بۇلتتار اسپاندا ءبىر-بىرىمەن جارىسىپ بارا جاتىر. جەردىڭ بەتىن اپپاق كەبىندەي بولىپ بوز قىراۋ جاپقان. اربا استىندا بايلاۋلى جاتقان بۇزاۋلار توڭىپ، اندا-ساندا «ءمو-ءمو» دەيدى. ولاردىڭ جاندارىندا قارنى كەبەجەدەي بولىپ جاتقان سيىرلار ەش نارسەنى ەلەڭ قىلماي «پىس-پىس» ەتەدى.
سارسەنباي بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا قالاعا مال ايداپ كەتكەن. وتاۋدا، توسەك اعاش ۇستىندە شىت كورپەگە ورانىپ شولپان جاتىر. ونىڭ قوينىندا ەركە بالاداي كولدەنەڭدەپ جاتقان ءازىمباي قور-قور ەتەدى. شولپان دا ۇيقىدا... اربانىڭ تىسىرلاعانىنداي ءبىر داۋىس. شولپان سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتى. سۇيكەنىپ جاتقان سيىر ما ەكەن!. . جوق، اربا. اربالى.
«ءازىمباي!..» «ىم-م-م-م-ە-ە»،-دەدى ءازىمباي. شولپان تاعى: «ءازىمباي! ءازىمباي!»-دەپ ءبىر رەت ايتتى دا، ءسوزدىڭ پايداسىز ەكەنىن ءبىلىپ، ءازىمبايدىڭ سانىن شىمشىپ كەلىپ الدى. -وي، سەنى جىن سوعىپ كەتتى مە؟ -ويباي، ماسقارا بولدىق، ءبىر اربا كەلە جاتىر، تۇرشى. كەتشى. جاقسى اعاڭ بولماسا يگى ەدى...
-مىناۋ ەسىنەن اداسقان شىعار! ول ۇشىپ كەلە مە؟
-ويباي، تۇر دەيمىن، تۇر. انە، كەلىپ قالدى!.. ءازىمباي جىلجىپ شىعىپ، ءۇيدىڭ ارتىنا قاراي جۇرە بەرگەندە، ەسىك ارتىندا سارسەنباي اربادان ءتۇسىپ جاتىر ەدى.
- بۇل كىم، ءاي!-دەدى سارسەنباي. «مەن» دەگەن جاۋاپ ورنىنا قىستاۋ جەلكەسىندەگى شىلىككە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان ءازىمبايدى كوردى. سارسەنباي اتتى دوعارماستان ۇيگە كىرىپ، ۇستىندەگى قاپتال كۇپىنى جۇلىپ تاستاي بەرىپ، قولىنداعى قۇنتپەن توسەك اعاش ۇستىندە جاتقان شولپاندى شىقپىرتا باستادى. كوزىن قان جاۋىپ كەتتى. ەش نارسەنى كورمەدى، ەش نارسەنى ويلاي المادى. اقىلىن اشۋ بيلەدى، قولىن قۇنت بيلەدى. شىپ-شىپ-شىپ... شىپ. كورپەنىڭ استىندا جاتقان شولپاندا تىرلىك بەلگىسى جوق. ولگەن ادامداي سۇلىق جاتىر. شولپاننىڭ بۇلاي جاتۋى سارسەنبايدىڭ زىعىردانىن ءتىپتى قايناتتى.
-اح-ە-ە، ءيتتىڭ بالاسى! - دەپ، سارسەنباي قولىنداعى قۇنتتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، شىت كورپەنى جۇلىپ تاستاپ، كوزىنەن جاسى بۇرشاقتاپ جاتقان شولپاندى قولىنان سۇيرەپ، توسەك اعاشتان جەرگە ءتۇسىردى دە، تەپكىلەي باستادى. شولپاندا ءلام-ميم دەگەن ءبىر ءسوز جوق. جەڭىمەنەن كوزىن سۇرتە بەرەدى.
باسى تەپكىلەندى، قابىرعاسى تەپكىلەندى. ءۇن جوق. ەتىكتىڭ وكشەسى وكپەگە تيگەن كەزدە «اح-اح!» دەيدى شولپان. تاعى ءۇن جوق. وكشە ىشكە ءتيدى. شولپان الاقانىمەن ءىشىن باسىپ: «بالا!..» - دەدى. مىناۋ ءسوز سارسەنبايدى قۇتىرعان قاسقىردان بەتەر قۇتىرتتى.
-ءيتتىڭ عانا بالاسى، مەن سەنەن بالا سۇرادىم با؟.. مەن ساعان ويناس جاساپ، بالا تاۋىپ بەر دەدىم بە؟ سەن ءيتتىڭ ادال ءىسىمدى ارامداپ جۇرگەنىڭە جارتى جىل بولدى عوي!.. شىعارما دىبىسىڭدى!.. ولتىرەم مەن سەن ءيتتى! ولتىرەم! كۇندە كۇيگەنشە، ءبىر-اق كۇيەيىن!.. ءول، ءيت، ءول!.. سارسەنباي مىناۋ سوزدەردى ايقايلاپ ايتقاندىقتان، اۋىلدىڭ ءبارى-اق ويانىپ قالىپ ەدى. الدىمەن ۇلكەن ۇيدەن جامان كۇپىسىن جامىلىپ سۇيرەتىلىپ سارسەنبايدىڭ كارى شەشەسى كەلدى.
ونىڭ ارتىنان ىلە-شالا، جالاڭاش ەتىنە بايىنىڭ ەسكى جەڭسىزىن كيگەن، جىرتىق ىشكى كيىمىنەن تىزەسى جىلتىراپ، كورشى بادىراقتىڭ قاتىنى كەلدى. ەكەۋى دە ەسىكتەن ويباي سالا كىردى.
- ويباي-اۋ، كىسى ولتىرەسىڭ بە، ويباي؟.. بالام-اۋ، اقىلمەن ءىس قىلسايشى...
-اقىلدارىڭ وزىڭە، جۇمىستارىڭ بولماسىن. ولتىرەم بۇل ءيتتى، ولتىرەم!. . كەمپىر مەن قاتىن اراشالاماقشى بولدى. ويبايلاستى، ەلبەلەڭدەستى، بىرەۋى قولمەن قاعىلىپ كەتتى، بىرەۋى اياقپەن سوعىلىپ كەتتى. بولمادى. بەتى قۇپ-قۋ، كوزى قىپ-قىزىل بولعان سارسەنباي تەپكىلەۋدەن توقتاعان جوق. شولپاندا تىرلىك بەلگىسى جوق. ءبىر كاليما ءسوز جوق، دەم دە المايتىن سىقىلدى. الدە تالىپ جاتىر، الدە ءبىرجولا ءولىپ قالدى؟ ەكى قاتىن وزدەرىنەن ەش قايرات بولمايتىنىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، اۋىلدى جيماقشى بولدى. بادىراقتىڭ قاتىنى ەسىك الدىنا شىعىپ:
-ويباي-اۋ، ويباي! ءولىپ قالدىڭدار ما؟ كەلسەڭدەرشى! مۇندا كىسى ءولىپ جاتىر!-دەپ ويباي سالدى. وزدەرى ءۇرپيىسىپ وتىرعان اۋىل مىناۋ ويبايدى ەستىگەن سوڭ ۇيلەرىنەن جۇگىرە شىقتى. كيمەشەگىن قيسىق كيىپ، اياعىنا كەبىس ىلە سالىپ شىققان قاتىن، قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ، ەلدى باسىنا كوتەرگەن وتاعاسىلار، ءماسىسىن قوڭىلتاياق كيگەن، وزىنەن-ءوزى ۇيالاتىن كەلىنشەكتەر، كەڭ قونىش ەتىك، كەڭ قولتىق قاپتال كيىپ، دامبالىنىڭ اۋى سالاقتاپ، سەمىز بولماسا دا سەمىز ادامداي تالتاڭ-تالتاڭ باساتىن جاڭا اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقان كىسىمشىكتەر...
سىرىعان اقسۇر بەشپەتىن كيىپ، قولىنا اساسىن الىپ، زەكەت جيىپ ءجۇرىپ، ءبىر ۇيدە قونىپ جاتقان تەمىر قوجا دا كەلىپ قالدى. اۋىلدىڭ جيىلۋىن كۇتپەي-اق، بادىراقتىڭ قاتىنىنىڭ ويبايى شىققان سوڭ، سارسەنباي ۇرۋدان ءوزى-اق توقتاپ ەدى. شولپاندا تىرلىك اسەرى جوق، سۇلىق جاتىر. ۇستىندەگى كويلەك پارا-پارا. دەنەسى، بەتى، باسى ءبارى قان. اۋزىنان دا، مۇرنىنان دا قان كەتىپ جاتىر. سارسەنباي توسەك اعاشتىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىردى... وي جوق، ەس جوق، ءسوز جوق، ءتىل جوق.
ونىڭ ءوزى دە تالىقسىعان سىقىلدى ەدى. ەسىكتەن حالىق اعىلىپ كىرىپ جاتىر. -مىنا شىركىن ەسىنەن اداسقان شىعار،-دەدى بىرەۋى. -ويباي، بەتىم-اۋ، ءولىپ قالعان جوق پا؟-دەدى ەكىنشىسى.
-ولسە، ءولسىن، قار نەمە!-دەدى ءۇشىنشىسى. ازان-قازان، ابىر-سابىر. تەمىر قوجا شولپاننىڭ بىلەگىن ۇستادى دا: «سۋ بۇركىڭدەر!»-دەدى. بىرەۋى الىپ كەلىپ سۋ بۇرىكتى. الدەنە ۋاقىتتا شولپان دەم الىپ، بولار بولماس: «اللا...» دەدى.
- اللادان ساداعا كەت، ءيتتىڭ بالاسى!-دەدى سارسەنباي.
- سارسەنجان، شىراعىم، سابىر قىل. ايەل ۇرمايتىن ەر بولمايدى، ءبىراق...
-تاقسىر، ءسىز بۇل اراعا كىرمەڭىز. ءولسىن ول ءيت، ءولسىن!..
- سارسەنجان، اقىلىڭا قايت، كىسى ءولتىرۋ...
- ايتەۋىر، ول ماعان قاتىن بولمايدى. تالاق بولسىن، تالاق! تالاق!
- سارسەن، اشۋ دۇشپان، اقىل دوس، سابىر قىل. پالەن جىل ەش شاي دەسپەگەن قوساقتان ايىرىلۋ وڭاي ەمەس. زاتى ادال اس ارامعا اينالسا، قايتادان ادالداپ الۋ شاريعاتتا دا بار نارسە... مىسالى، ايەلدىڭ ولاي-بۇلاي وعاش مىنەزى بىلىنسە، ونى شەشىندىرىپ، توبەسىنەن قىرىق شەلەك سۋىق سۋ قۇيۋ كەرەك دەيدى شاريعات... قوجانىڭ اۋزىنان مىناۋ ءسوز شىعار-شىقپاستا-اق، بەس-التى قاتىن جاڭا ەسىن جيناپ كەلە جاتقان شولپاندى سۇيرەلەپ الا دا جونەلدى...
سەنتيابردىڭ سالقىن تۇنىندە قاراڭعى شورام ۇيدە بەس-التى قاتىن تىرداي جالاڭاش شەشىندىرىپ، سۇيەمەلەپ ۇستاپ تۇرعاندا شولپاننىڭ شالا-شارپى ەسى بار ەدى. ءبىر قاتىن تىستەنىپ كەلىپ، ۇلكەن تەمىر شەلەكپەن مۇزداي سۋىق سۋدى شولپاننىڭ باسىنا قۇيا سالدى. ءۇن شىعارمادى، ءبىراق سەلك ەتە ءتۇستى شولپان. تاپ سول سەكۋندتا شولپاننىڭ ميىندا بۇكىل ءومىرى ناجاعايدىڭ وتىنداي جارق ەتىپ ءوتتى...
...جاڭا شولپى تاعىپ، سول شولپىنى ادەيى سىلدىراتۋ ءۇشىن جۇكتى ادەيى قايتا-قايتا بۇزىپ جيعانى... اپاسىنان جالىنىپ سۇراپ قىز ويناققا بارۋلارى... سارسەنبايدىڭ بوساعا اتتاعالى كەلگەنى...
ءبىرىنشى ءتۇن... ۇشكىرگەن قوجانىڭ بۇقا كوزى... ءازىمبايدىڭ قارا مۇرتى... تىستەنگەن قاتىن كۇبىرلەي-كۇبىرلەي ەكىنشى شەلەك سۋدى قۇيىپ جىبەردى. شولپان بولار-بولماس: «اللا...» دەدى...
- قار بەتپاق، ساعان اللا نە كەرەك؟!-دەدى ءبىر قاتىن. -ەشتەڭە ەتپەس، قاراعىم، جاستىق تا... قۇداي تاۋپىق بەرسىن،-دەدى ەكىنشى بىرەۋى. شولپاندا باسقا ءسوز بولعان جوق، وي دا جوق ەدى. دەنەدەگى قاننىڭ مۇزعا اينالۋىمەن وي دا كۇڭگىرت تارتتى، ءسوندى. شولپان كوزىن جۇما بەردى.
ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى... شەلەك. ءبىرازعا دەيىن سۋىق سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندە، دەنە سەلك ەتىپ كەتكەندەي بولىپ تۇردى. ءبىرازدان سوڭ ول دا ءبىتتى... ەرتەڭىنە ءتۇس كەزىندە شولپان كۇشپەنەن كوزىن اشىپ، سىبىرلاپ:
- بالام قايدا؟ الگى نەگە كەلىپ ءبىر كورىپ شىقپايدى؟ - دەدى دە، كورپەنىڭ بۇرىشىن قۇشاقتاعانداي بولىپ، ەرنى بەۋ-بەۋ دەگەندەي قيمىلداپ، سۇلىق بولىپ تاعى تالىپ كەتتى...
... ... ... ... ... ... ... ...
كۇنمەن تالاسا شولپان دا ومىرىمەن قوشتاستى.