قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسى قالاي قۇرىلماي قالدى؟
قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس تاريحىنىڭ اقتاڭداق تۇستارىنىڭ ءبىرى - 1979- جىلى سەلينوگراد وبلىسىنىڭ ورتالىعىندا بولعان «اقمولا كوتەرىلىسى» بولاتىن. بۇل، ءسوزسىز، «تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان» توتاليتارلىق يمپەريانىڭ ساياسي شەشىمىنە قارسى شىققان حالىقتىق ءىرى قوزعالىستاردىڭ ءبىرى.
قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇراتىنداي ولاردىڭ قازاققا نە قاتىسى بار دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاسايىق. رەسەي يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنا نەمىستەردىڭ العاش قونىستانۋ كەزەڭى ХІІ عاسىردىڭ سوڭىنان باستالعان. ال، 1924- جىلدىڭ 20- اقپانىندا كەڭەستىك حالىق كوميسسارلارىنىڭ دەكرەتى بويىنشا ەدىل جاعالاۋىندا نەمىس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. وسى ءبىر ورتالىقتا شوعىرلانىپ وتىرعان نەمىستەردى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1941- جىلعى 28- تامىزداعى جارلىعىمەن 24 ساعاتتا تۋ-تالاقايىن شىعارىپ تاراتتى. ەدىل جاعالاۋىنان كۇشتەپ كوشىرىلگەن 497841 نەمىس ازاماتتارىنىڭ 420 مىڭنان استامى قازاقستانعا ايدالدى.
1920-1932- جىلدارداعى اقسيراق اشتىقتان جالپى سانىنىڭ 75 پايىزىن جوعالتىپ، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننەن تۇرالاي سەلدىرەگەن قازاق ءوز جاعدايىنىڭ مۇشكىلدىگىنە قاراماستان، تابيعي كەڭقولتىق، ادالدىعىنىڭ ارقاسىندا جالاڭاش-جالپى اشىق اسپان استىندا قالعان ولاردى (تەك ولاردى عانا ەمەس، دەپورتاسيالانعان باسقا حالىقتاردى دا) باسپاناسىنىڭ ءبىر بۇرىشىنا پانالاتىپ، جارتى نانىن ءبولىستى. قازاقتىڭ سول ءبىر سۇراپىل دا اۋىر جىلدارداعى زور ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن، اسقان باۋىرمالدىلىعىن نەمىس حالقى بارىنشا سەزىنىپ، شەكسىز قۇرمەتپەن ەسكە الىپ، ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس.
«قازاق حالقىنىڭ سول ءبىر اۋىر تاريحي كەزەڭدەردەگى اسقان ادامي باۋىرمالدىلىعىنا دەگەن شىنايى قۇرمەت سەزىمى 1979- جىلعى «اقمولا كوتەرىلىسى» كەزىندە نەمىستەر تاراپىنان ايرىقشا سەزىلدى. ك و ك پ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ قازاق ك س ر-نىڭ قۇرامىندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمىن بىرەن-ساران بولماسا، نەگىزىنەن قازاقستاندىق نەمىستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداعان جوق.
سول كەزدە سەلينوگراد قالاسىنداعى كەڭەستەر ءۇيىنىڭ جەتىنشى قاباتىندا «فروينشافت» گازەتىنىڭ جۋرناليستەرىمەن كورشى تۇرىپ، قويان-قولتىق ارالاسىپ جۇرگەندە، وعان تالاي رەت كۋا بولدىق»،- دەيدى بۇگىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ شولۋشىسى، ول كەزدە اقمولا وبلىستىق گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن قارىمدى قالامگەر، وسى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى، ۇلشىل ازامات جىلقىباي جاعىپار ۇلى.
بۇل تۋرالى ول كەزدەرى ك گ ب قىزمەتكەرى بولعان امانتاي كاكەن «شىرعالاڭ» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «بۇدان سوڭ ماسكەۋلىكتەر نەمىستىڭ بيلىك باسىندا جۇرگەن ازاماتتارى - كراسنوزنامەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ا.براۋنمەن، كەڭشار ديرەكتورلارى ا.ريممەرمەن، د.بۋرباحپەن سويلەسۋ ءۇشىن اۋدانعا ءجۇرىپ كەتتى. كەيىن ولارمەن سۇحباتتاسقان نەمىس باسشىلارى: «قازاقستاننان اۆتونوميا سۇراعانىمىز جوق. بىزگە جاندارىڭ اشىسا، ەدىل جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكامىزدىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرىڭدەر، ال مۇنداعى جاعدايىمىز جاقسى» دەگەن تۇرعىدا جاۋاپ بەرگەنىن ايتتى».
ءبىراق، وعان قاراماستان، قازاقستاندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ قۇرىلاتىندىعى شىندىققا اينالدى. وعان دالەل «شىرعالاڭدا» ساياسي بيۋرو مۇشەسى يۋ.اندروپوۆ باستاعان كوميسسيانىڭ 1978- جىلى تامىزدا ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ، دايىنداعان قۇجاتى، ك و ك پ ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسى، اۆتونوميا تۋرالى ەرەجە ءتۇپنۇسقادا بەرىلگەن. سونىمەن بىرگە، وندا قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى جارلىعىنىڭ، ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىنىڭ، قازاق ك س ر-نىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى شىعارعان ارنايى زاڭىنىڭ جوبالارى جاريالانعان. ماۋسىم ايىندا ەرەيمەنتاۋ قالاسىنا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ا.كوركين باستاعان ارنايى كوميسسيا كەلىپ، بولاشاق اۆتونوميانىڭ اۋماعى مەن باسشى كادرلارىنا دەيىن بەلگىلەپ قويىپتى.
امانتاي كاكەن ناقتى قۇجاتتارمەن ايقىنداعانداي، نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ورتالىعى ەرەيمەنتاۋ قالاسى بولىپ بەلگىلەنىپ، ونىڭ قۇرامىنا قازىرگى قاراعاندى، كوكشەتاۋ، پاۆلودار جانە سەلينوگراد وبلىستارىنىڭ قۇرامىنداعى بەس اۋداننىڭ اۋماعى بەرىلگەن. سوندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ جالپى كولەمى 46 مىڭ شارشى شاقىرىم، حالقى 202 مىڭ ادام بولىپ بەلگىلەنگەن. بولاشاق نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلىعىنا ا.براۋن جانە ا.ريممەر تاعايىندالاتىن بولىپتى. ءبارى جان-جاقتى شەشىلگەن، كەلىسىلگەن. تەك ەندى باس حاتشى، ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى ل.برەجنەۆتىڭ جارلىققا قول قويۋ ماسەلەسى عانا قالعان.
ءبىراق، تاريحتا تۇڭعىش رەت جارتى الەمدى جەتپىس جىل بويى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاعان قىزىل يمپەريانىڭ بۇيرىعى ورىندالماي قالدى. ونى ورىنداتپاعان قازاقتىڭ تەگەۋرىنى، 1979- جىلى 16-18- ماۋسىم كۇندەرى سەلينوگراد قالاسىندا بولعان حالىق كوتەرىلىسى ەدى. بۇعان دەيىن 1979- جىلعى سەلينوگراد وقيعاسىن تىلگە تيەك ەتكەندەر «ستۋدەنت جاستاردىڭ قارسىلىعى» دەگەن ماسەلەمەن شەكتەلىپ كەلگەن. ءبىراق، ول ولاي ەمەس ەدى، بۇل بۇكىل حالىقتىق قوزعالىس دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
ورتالىقتىڭ شەشىمىنە نارازى حالىق 16-18- ماۋسىم ارالىعىندا ورتالىق، ۆوكزال الاڭدارىنا جينالدى، كوشە-كوشەنى ارالاپ شەرۋگە شىقتى. بەلسەندىلەر ورتاعا شىعىپ ۇندەۋلەر وقىدى، ۇران شاقىردى. ءتىپتى، ءبىر جاپ-جاس قىز بالا: «ەگەر قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇراتىن بولسا، مەن ءوز-ءوزىمدى ورتەيمىن»، دەپ الاڭعا ءبىر كونيستر بەنزين الىپ شىعىپتى. قازاقتىڭ قاباعى قاتۋلى ەدى. حالىق ەندى نەدەن بولسا دا تارتىنبايتىنىن انىق بايقاتتى. وكتەم بيلىك ءبىرىنشى رەت قالىڭ بۇقارانىڭ كارىنەن قايمىقتى. ەگەر جاعداي بۇدان بىلاي ۋشىعا بەرەتىن بولسا، بۇكىل قازاق دالاسى كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىنەن قاۋىپتەندى. مۇنى جوعارى بيلىك تە، ك گ ب قىزمەتكەرلەرى دە انىق سەزىندى.
بۇكىل وداقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن توتەنشە وقيعاعا بايلانىستى كوشەدەگى ءتارتىپ ساقشىلارىن ايتپاعاندا، ك گ ب قىزمەتكەرلەرىن دە جەر-جەردەن شاقىرتقان. بۇل ورىستانىپ كەتكەن ولكەدە باس كوتەرگەن اقمولا قازاعىنىڭ باتىل قادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى. ارينە، اقمولا دەپ شارتتى ايتقانىمىز، ايتپەسە قىزىل يمپەريانىڭ ادىلەتسىز شەشىمىنە قارسىلىق كورسەتكەن جۇرت جان-جاقتان اعىلدى. ولاردىڭ اراسىندا قاشاندا قوعامنىڭ سانالى بۋىنى بولعان ستۋدەنت-جاستار كوپ.
كەيبىر دەرەككوزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، سول كۇندەرى 4 مىڭنان استام ادام الاڭعا شىققان كورىنەدى. ۇندەمەستەر ەرەۋىلشىلەردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، بيىك قاباتتى عيماراتتاردىڭ ۇستىنەن باقىلاپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەلسەندى دەگەندەرىن سۋرەتكە تۇسىرە بەرگەن. جينالعان جۇرتتىڭ ورتاسىندا سويلەپ تۇرعان جىقاڭ دا سول كەزدە سۋرەتكە ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. كەيىننەن وسى سۋرەت باسىنا پالە بولىپ جابىستى.
«18- ماۋسىم كۇنى سەلينوگراد وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.موروزوۆ الاڭعا شىعىپ، ءوزىنىڭ جاڭا عانا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قونايەۆپەن، باس حاتشى، ك س ر و جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى ل.برەج-نەۆپەن سويلەسكەنىن، ەندى قازاق جەرىندە ەشقانداي نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلمايتىنىن جەتكىزگەندە حالىقتىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. جۇرت ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ، قىزدار جاعى ەگىلە جىلاپ، كوتەرىلىس الاڭى ناعىز ءبىر شاتتىق پەن قۋانىشتىڭ ورتاسىنا اينالدى»،- دەيدى جىلقىباي اعا.
ازاتتىق اڭساعان حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىندەگى 1979- جىلعى «اقمولا كوتەرىلىسىنىڭ» تاريحي ماڭىزىن قىسقا قايىرىممەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولماس. ويلاپ قاراڭىزشى، «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» ك و ك پ و ك ساياسي بيۋروسىنىڭ سول شەشىمى جۇزەگە اسىپ، قازاقستان اۋماعىندا نەمىس اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ كەتسە، نە بولاتىن ەدى؟ وندا بۇگىنگى ءبىرتۇتاس قازاقستان رەسپۋبليكاسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. ەگەر 1979- جىلى نەمىستەر قازاقستاننان اۆتونوميا السا، ونان سوڭعى كەزەك ۇيعىر مەن كارىستىكى ەدى. ولار دا بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارۋعا ءازىر بولاتىن. ءسويتىپ، قازاق ەلى ءبىر باسىندا بالەنباي اۆتونومياسى بار، سونىڭ سالدارىنان قاندى قىرعىننىڭ وشاعىنا اينالىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس قوي.
وسىنداي زور تاريحي ماڭىزى بار كوتەرىلىستى كىم ۇيىمداستىردى؟ لەكتور شاپروۆتىڭ نەمىس اۆتونوميسىنىڭ قۇرىلۋىنا ايتقان قارسىلىق سوزىنەن كەيىن كوتەرىلگەن سەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرى ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمىن وزگەرتەتىندەي وسىنداي تەگەۋرىندى قارسىلىقتى ۇيىمداستىرا الار ما ەدى؟ (الاڭعا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ وسى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى جينالدى-اۆت).
وسىنى ەرەۋىلگە تىكەلەي قاتىسقان جىلقىباي اعادان سۇراعان ەدىك. «ءبىز 19- ماۋسىمدا وتەتىن نەگىزگى ميتينگكە دايىندىق بارىسىندا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىندا حالىقتى ەرەۋىلگە شاقىرعان ترانسپورانتتار مەن ۇندەۋلەر دايىندادىق. سول كۇندەرى ەرەۋىلگە شىعاتىن ستۋدەنتتەر زۆەنولارعا ءبولىنىپ، زۆەنولار بريگادالارعا توپتاستى. سوندا ستۋدەنتتەر وزدەرىنە باسشىلىق جاساعان زۆەنو جەتەكشىسىنەن ارتىق ەشكىمدى بىلمەيتىن ەدى. ەكىنشىدەن، 16- ماۋسىم كۇنى ورتالىق الاڭداعى ميتينگىدەن كەيىن سەلينوگراد تەمىر جول ۆوكزالىنا دەيىن كەلىپ، ۆوكزال الدىنداعى الاڭدا تاعى دا ميتينگ وتكىزىلدى.
سوندا سەلينوگراد ستانساسىنا كەلىپ توقتاعان بىرنەشە پويىز جارتى ساعاتقا كەشىكتىرىلىپ، جولاۋشىلاردىڭ ميتينگىگە قاتىسۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى. ۆوكزال الاڭىنداعى ميتينگى اياقتالىسىمەن، ونداعان بوس اۆتوبۋستار كەلىپ، ستۋدەنتتەردى جان-جاققا تاراتىپ اكەتتى. ال، مۇنداي جان-جاقتى ويلاستىرىلعان ۇيىمداستىرۋشىلىق شارالارىنىڭ تەك ستۋدەنتتەردىڭ عانا قولىنان كەلە قوياتىن ماسەلە ەمەس ەكەندىگىن وزدەرىڭىز دە تۇسىنەرسىزدەر»،- دەدى جىقاڭ.
ارينە، جارتى الەمدە ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ شەشىمىنە قارسى شىققان قوزعالىسقا قاتىسۋشىلار تەكسەرىلمەي، جاۋاپقا تارتىلماي قالعان جوق. قازان ايىندا الماتىدان كەلگەن ك گ ب قىزمەتكەرلەرى جوعارىدا ايتىلعان فوتوسۋرەت ارقىلى جىقاڭدى تاۋىپ الىپ باسىن ءبىراز اۋرە-سارساڭعا سالعان. گازەتتەن كەتىرەمىز، سوتتايمىز دەپ قورقىتقان.
ۇندەمەستەر ول كىسىنى 4 كۇن قاتارىنان تەرگەپ، وسى 4 كۇن بويى بىرنەشە ساعاتتان ك گ ب تۇرمەسىندە ۇستاعان. سول كەزدە سەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ماعاۋيا ەسماعامبەتوۆا مەن سەكتور مەڭگەرۋشىسى، مارقۇم سابىر سيپاتوۆ ناعىز ۇلتجاندىلىق مىنەز تانىتىپ، اعانىڭ باسىن امان الىپ قالىپتى. وعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قونايەۆتىڭ «سەلينوگراد قالاسىنداعى ەرەۋىلگە قاتىسۋشى بىردە-ءبىر ادام زارداپ شەكپەيتىن بولسىن» دەگەن تاباندى نۇسقاۋىنىڭ اسەر ەتكەنى ءسوزسىز. سونىڭ ارقاسىندا قاتاڭ جازا قولدانىلمادى، قىزمەتىندە قالدى. بۇل جايت ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە رەسپۋبليكا باسشىلىعى دا نارازى بولعانىن كورسەتەدى، اتتەڭ قول قىسقا. دەگەنمەن، قازاق بيلىگىنىڭ سول اۋىر كەزەڭدەردە كوتەرىلىسشىلەردى بارىنشا قورعاپ، ساقتاپ قالۋعا تىرىسقانىن كورەمىز.
ءسوز سوڭى. قاسيەتتى جەرىن قاستەرلەي بىلەتىن قازاق حالقى ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن تايسالماي قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەرياعا قارسى شىقتى. قارسى كەلگەندە قانعا بوكتىرەتىن توتاليتارلىق ماشينەنىڭ مۇنداي قارسىلىقتى كەشىرمەيتىنىن دە ءبىلدى. ءبىراق، تاريح تارازىسى ازاتتىق سۇيگىش ادال حالىقتىڭ مۇددەسىنە باسىمدىق بەردى. عاسىرلار بويى قازاق جۇرتىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى بولعان تۋعان جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعى ساقتالىپ قالدى. «اقمولا كوتەرىلىسىنىڭ» تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنداعى تاريحي دا، ساياسي دا ماڭىزى وسىندا.
داۋلەتقالي اساۋوۆ. 2013
Baq.kz