تيموشەنكو مەن شەندريكتىڭ تايراڭداۋىن تيىڭدار - دىنمۇحاممەد قونايەۆ

استانا. قازاقپارات. مەن ءبىر كەزدەگى الىس ساعىمداي كورىنگەن الپىستىڭ اسقارالى قىرقاسىنان اتتاپ، جەتپىس دەگەن جاسقا جاقىنداپ وتىرعان جانمىن. ءومىرىمنىڭ جازى كەتىپ، كۇزى مەن قىسى قالعانىن مويىنداۋ پارىز.

زەينەتكەر اتاندىق، نەمەرە سۇيدىك، وي توقتاتتىق. كوڭىل ءار نارسەگە الاڭ... ءومىردىڭ جاقسىسىن دا، جامانىن دا كوردىك. قاريالىق جاسقا جەتكەنىمە تاۋبە دەيمىن.

قۇدايشىلىق جولىمەن ءومىر ءسۇردىم. يماندىلىققا سەندىم. شىندىقتى ايتامىن دەپ جەككورىنىشتى بولعان كۇندەرىم دە از ەمەس. ويتكەنى اقيقاتتى بەتكە ايتقان ادامنىڭ ەشكىمگە جاقپايتىنى بەلگىلى عوي. وسى عۇمىرىمدا كوپ ەلگە باردىم، كوپ جەردىڭ ءدامىن تاتتىم. الاشتىڭ ارداقتى ادامدارىمەن كەزدەسكەنىمدى دە ماقتانىشپەن ايتا الامىن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە ەستە قالعان جاننىڭ ءبىرى - دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ دەر ەدىم.

... ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا الماتىداعى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن تۋعان ەلىم - ارقا توسىنە كەلدىم دە بىردەن جۇمىسقا ارالاستىم. ارادا ون ءۇش جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ن.ە.كرۋچينا مەنى ەرەيمەنتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعى قىزمەتىنە ۇسىناتىنىن ايتتى. بەكۋ ءۇشىن الماتىعا بارىپ، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قونايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولۋ كەرەك ەدى.

جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى جاز ايلارىنىڭ بىرىندە، مىنە، وسى شارۋامەن استاناعا ات باسىن تىرەدىم. تالدىقورعان وبلىسىنان تاپ وسىنداي قىزمەتكە بەكىتىلۋگە كەلگەن عالىم تۇرعانبايەۆ ەكەۋمىز ورتالىق كوميتەت ۇيىنە قاتار كىردىك.

ديمەكەڭ جىلى شىرايمەن قارسى الدى. كوڭىلگە قونىمدى اقىلىمەن، پارتيا جولىنىڭ جىڭىشكە ەكەنىن ەكەۋمىزگە ايتا وتىرىپ، سوڭىندا جانىمداعى عالىمعا بۇرىلىپ: «سەن ەلىڭنىڭ ورتاسىنداسىڭ، - دەدى. - ساعان قىزمەت اتقارۋ، جۇمىس ىستەۋ قيىنعا سوقپايدى. قيىنشىلىق كورەتىن، تاياقتى كوپ جەيتىن مىنا قاسىم عوي. سولتۇستىكتە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسىم بوپ كەتكەنىنە قاراپ ايتىپ وتىرمىن. ولارمەن جۇمىس ىستەۋ وڭاي ەمەس»، - دەدى ويلانىپ.

ءسويتتى دە ەكەۋمىزدىڭ ارقامىزدان قاعىپ، ەسىگىنىڭ تابالدىرىعىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. ول كىسىنىڭ وسى ءبىر ايتقان سوزىنە قاراعاندا، وبلىستا بولىپ جاتقان كوپ ماسەلەلەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلىپ، سەزىپ وتىراتىن كەمەڭگەر ادام بولدى-اۋ دەپ كوپكە دەيىن تاڭعالىپ ءجۇردىم.

سودان كەيىن ديمەكەڭمەن ءار جىلدارى ەگىن القاپتارىندا، وبلىس ورتالىعىنداعى جينالىستاردا جۇزدەسىپ جۇردىك. ول كىسىمەن تاعى دا بەتپە-بەت جولىعىپ اڭگىمەلەسۋىم 1985- جىلدان كەيىن جيىرەك بولعانىن ايتار ەدىم. سولاردىڭ ىشىندەگى ەكى وقيعا ەسىمنەن كەتەر ەمەس.

ءبىرىنشىسى 1985- جىلعى قىركۇيەكتىڭ باسىندا س و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى م.س.گورباچەۆتىڭ ءسىبىر جاقتان بىردەن سەلينوگرادقا كەلۋ ساپارىنا بايلانىستى بولدى. ول ۋاقىتتا مەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ەدىم. باس حاتشى سەلينوگراد ايەروپورتىندا قارسى الىندى. كەلگەن بەتتە ول ديمەكەڭمەن سەلقوس، سالقىن امانداستى دا شارۋاشىلىق جايىن ونشا كوپ سۇراماستان قالانىڭ ىشىندەگى وزىنە دەپ ارنايى ازىرلەنگەن رەزيدەنسياسىنا تارتىپ وتىردى.

ال ديمەكەڭ مەن سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ، وداقتىق مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ورىنباسارلارى نۋريەۆ پەن ارحيپوۆ قالانىڭ سىرتىنداعى قىزىلجار رەزيدەنسياسىنا جايعاستى. بۇل كىسىلەردى كۇتىپ، قاس-قاباعىنا قاراۋ ماعان تاپسىرىلدى. ديماش احمەت ۇلى ايەروپورت پەن قالا ىشىندەگى گورباچەۆتىڭ وزىنە كورسەتكەن قىرىنان ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، رەنجىڭكىرەپ وتىردى. ءبىر كەزدە تۇسكى اسقا وتىرار الدىندا: «وسى قىزمەتتى 75 جاسقا تولعان سوڭ قوياتىن شىعارمىن»، - دەپ قالدى.

ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى زيا نۇري ۇلى نۇريەۆ قاراتورى، ورتا بويلى كەلگەن، سوزگە اشىق، اڭقىلداق ادام ەكەن. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە سالعان بەتتەن ديماش احمەت ۇلىنا: «ولاي دەمەڭىز. نەگە ءويتىپ ايتاسىز؟ گورباچەۆ قورىققانىن سىيلايتىن ادام. ونىڭ شارۋاشىلىقتى ونشا بىلمەيتىنىن ۇمىتپاڭىز. سونى پايدالانا وتىرىپ قامشىنى باسىڭىز وعان. پىكىرىڭىزدى دالەلمەن ايتساڭىز تايعاقسيدى. ال وعان تاجىريبەڭىز جەتەدى. سىزدەن قايمىعاتىن بولادى. ءوزىڭىز بىزگە ءالى كەرەكسىز. تۇركىلەردىڭ ليدەرى ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز»، - دەدى.

مىنا ءسوزدى ەستىپ وتىرعان مەن ءىشىم جىلىپ، زيا نۇري ۇلىنا مۇنداي ريزا بولماسپىن. ەسىمى ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن بۇل ازاماتتىڭ داستارحان ۇستىندە ايتقان سول ءبىر جىگەرلى سوزىنە ديمەكەڭ اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالدى. سودان سەلينوگرادتان كەتەر كەتكەنشە كوڭىلدى، جايدارى وتىراتىن بولدى.

حالقىمىزدىڭ ورتاق تاريحىنان سىر شەرتىپ، اڭگىمەلەسكەن ساتتەردەن اڭعارعانىم، زيا نۇري ۇلى ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىز - باشقۇرت حالقىنىڭ پەرزەنتى بولىپ شىقتى. «جاقسىدا جاتتىق جوق»،- دەگەن عوي. كەتەرىندە ماعان تەلەفونىن جازىپ بەرىپ، ماسكەۋگە جولىڭ تۇسە قالسا ۇيگە سوق، كەلمەسەڭ وكپەلەيمىن دەپ كەڭ قولتىقتىعىن اڭعارتتى. الىستىڭ وزىنەن دە اعايىن تاۋىپ جۇرگەن «قارعا تامىرلى قازاقپىز» عوي. زيا نۇري ۇلى كەيىن رەسپۋبليكا كولەمىندە شەشە الماي جۇرگەن كوپتەگەن ماسەلەلەرىمدى الدىنا بارعانىمدا بىردەن سوزگە كەلمەي رەتتەپ بەرىپ وتىردى.

ديماش احمەت ۇلىمەن جوعارىداعى گورباچەۆ ساپارىنان كەيىنگى كەزدەسۋىم 1986- جىلدىڭ كوكتەمىندە بولدى. بۇل ءبىزدىڭ سوڭعى جۇزدەسۋىمىز ەدى. سودان بىرەر اي بۇرىن، ياعني 13- ناۋرىزدا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ە.موروزوۆ پەن وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى مەنىڭ ارامدا پرينسيپتى ماسەلەگە بايلانىستى پرينسيپتى اڭگىمە بولدى.

جابىق بيۋروداعى بۇل ايتىس نەدەن شىقتى دەيسىزدەر عوي؟ وبلىستا قازاق كادرلارىن كەمسىتۋ، ولاردى جاۋاپتى ورىندارعا قويۋعا كەدەرگى كەلتىرۋ، قانداستارىمىزدىڭ ءسوزى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىنان ىلىك ىزدەۋ ابدەن شەگىنە جەتكەن ەدى. اۋداندار مەن قالاداعى ونسىز دا از باسشى قازاق جىگىتتەرى كومەك كۇتكەندەي ماعان قارايدى. ال مەن جەرگە قارايمىن.

ءوستىپ ءجۇرىپ اقىرى 1986- جىلدىڭ 13- ناۋرىزىنداعى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جابىق بيۋروسىندا شىدامىمنىڭ شەگى ابدەن شەگىنە جەتكەن مەن بۇرق ەتىپ اتىلدىم دا ن.ە.موروزوۆپەن جالعىز ءوزىم ايقاسقا ءتۇستىم دە كەتتىم. ءبىر جارىم ساعاتتىق شايقاس كەزىندەگى مەنىڭ دالەلدى، ۋاجدى سوزىمنەن سوڭ ول «جەدەل جاردەم» ماشينەسىمەن اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىقتى. وبلىس باسشىسى سودان تابانى كۇرەكتەي ءبىر اي بويى دارىگەرگە قارالىپ، ەمحانادا جاتىپ الدى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ ارينە، وزىنشە سەبەبى، ىشكى ەسەبى بار ەدى. ول - ەلگە ايگىلى بولىپ قالعان جابىق بيۋروداعى ايتىستى ۋاقىت وتكىزە كەلىپ ۇمىتتىرىپ جىبەرۋ بولاتىن.

كوپ ۇزاماي الماتىدا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولىپ، مەن سوعان قاتىناستىم. پلەنۋمنىڭ الدىندا ءار وبلىستىڭ باسشىلارى د.ا.قونايەۆتىڭ ءداستۇرلى قابىلداۋىنا بارىپ، جۇپ-جۇبىمەن كىرىپ جاتتى. ن.ە.موروزوۆ «اۋىرىپ» جاتقاندىقتان مەن ءبىرىنشى باسشىعا جالعىز ءوزىم كىردىم. ديماش احمەت ۇلى كەزدەسكەن سايىن ماعان: «قاسىم!»- دەپ ارقامنان قاعا قارسى الىپ، جىلى ءىلتيپات كورسەتىپ جۇرەتىن. بۇل جولى: «ءاي، تاۋكەنوۆ، سەنبىسىڭ»،- دەپ سالقىن جۇزبەن قارسى الدى. مىنا سوزىنە قاراعاندا ءبىزدىڭ وبلىستا وتكەن جابىق بيۋرودان بۇل كىسىگە دۇرىس ماعلۇمات بەرىلمەگەندىگى اڭعارىلىپ قالدى.

- ديماش احمەت ۇلى، ەڭ الدىمەن مەنى تىڭداپ الىڭىز. سودان كەيىن كىنالى دەپ ەسەپتەسەڭىز ءوز ەركىڭىز ءبىلسىن. ەسكەرتەتىنىم: مەن مانساپ قۋىپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن، - دەپ ىشتەگى ۋ مەن زاپىراننىڭ ءبارىن جاسىرماي، تۇگەلدەي بايان ەتتىم. ولاردىڭ مىنا قىلىقتارىنا توسقاۋىل قويىلماسا، كەلەشەكتە ەلىمىزدە باس كوتەرەر ەل ازاماتتارىنىڭ قالمايتىنىن جاسىرمادىم.

قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن، ءسوزىمدى بولمەي تۇگەل تىڭداعان ديماش احمەت ۇلى بارماقتارىمەن ۇستەلدى تىقىلداتا باسىن شايقاپ، ءبىراز وتىردى دا سۇڭعۇلا مىنەزىمەن: «قاسىم، سەنىڭ بۇگىن ماعان كىرگەنىڭ قانداي جاقسى بولعان. مەن كوپ نارسەلەردەن بەيحابار ەكەنمىن عوي»، - دەپ العاشقى كىرگەن بەتتەگىدەي ەمەس، بيازى ءۇن قاتىپ، تەلەفون ارقىلى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمەن سويلەسە باستادى.

- سەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندەگى تيموشەنكو مەن اتقارۋ كوميتەتىندەگى شەندريكتىڭ تايراڭداۋى جەتكەن جوق پا؟.. سوڭعىسىن دەرەۋ زەينەتكەرلىككە جىبەرىپ، ال انانى باسقا جۇمىسقا اۋىستىرۋ كەرەك،- دەپ تابان استىنان نۇسقاۋ بەردى. موروزوۆ جونىندەگى پىكىرىن بىلدىرمەدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ول دا ورنىن بوساتىپ، ءوز ءجونىن تاپتى.

ديمەكەڭنىڭ 90 جىلدىعى قارساڭىندا گازەتتەردە ەستەلىكتەر شىعا باستادى. سولاردى وقي وتىرىپ، مەن دە ول كىسى تۋرالى ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم. جوعارىداعى جايتتەر ەشقانداي دا قوسپاسى جوق بولعان وقيعالار. ونى ۇلكەن ادامنىڭ ءومىربايانىن تولىقتىرار شاعىن دەتال، شتريح رەتىندە جازىپ وتىرعانىمدى ەستەرىڭىزگە سالامىن.

قاسىم تاۋكەنوۆ، زەينەتكەر.

استانا.

30- قاراشا 2001- جىل.