وردا حانزادالارىنىڭ اتىنا رۋس كنيازدارى باس كيىمىنە جەم سالىپ بەرگەن
بۇل ءراسىم بۇگىنگى ماسكەۋدىڭ كرەملىندە جاسالاتىن. ءوستىپ، قولىنا باس كيىمىن ۇستاپ، وردالىق حانزادالاردىڭ اتىن جەمدەۋمەن كۇنىن وتكىزگەن ماسكەۋلىك كنيازداردىڭ تالاي بۋىنى ومىرگە كەلىپ، ومىردەن كەتتى. قالىپتاسقان ءداستۇر ۇزىلمەدى... مىنە، وسىدان بارىپ - «مونوماحتىڭ شاپكىسى، سەن نەتكەن اۋىر ەدىڭ» («تياجەلا تى، شاپكا مونوماحا») دەگەن ءسوز تىركەسى قالعان...»
شىڭعىسحان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ سارى ارقا ۇلىسىنداعى بيلىگى حانداردىڭ مۇراگەرلىك داستۇرىمەن جوشىنىڭ قولىنا، ودان باتۋعا (سايىن حان) كوشتى. باتۋ شىعىس ەۋروپادان، رۋستەن دان الىپ تۇردى. كەي-كەيدە ورىس كنيازدارىنىڭ سالىق تولەگىسى كەلمەي، بۇلعاقتاعان كەزدەرى دە بولدى. ءبىراق، قاهارلى حان ولاردىڭ جىنىن بىردەن قاعىپ الىپ وتىرعان.
سايىن حان 1237- جىلى التىن وردا بيلىگىنە كونگىسى كەلمەگەن ريازاندىقتاردى وڭدىرماي جازالادى. سوسىن 1240- جىلى «ياسىعا» (شىڭعىسحاننىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ تۋرالى زاڭدار جيناعى) مويىنسۇنۋدان باس تارتقان «كيەۆتى» تاۋبەسىنە ءتۇسىردى. ودان كەيىن قۋاتتى كوشپەلىلەر يمپەرياسىنىڭ الدىندا بۋدا مەن پەشت، پراگا، كراكوۆ، پوجەگا، ەۋروپانىڭ تاعى ءبىرقاتار قالالارى تىزە بۇكتى.
ول زامانداردا «دان» سالۋ (اسكەري سالىق) قالىپتى نارسە-تىن. ول، ياعني، «وداق قۇرۋ» دەگەن ءسوز. ۇلى شىڭعىسحان تۇزەگەن «ياسىنى» قابىلداۋ ەڭ الدىمەن سول ءالجۋاز مەملەكەتتەردىڭ وزدەرىنە كەرەك ەدى. وعان مويىنسۇنعان مەملەكەت، قالا باسقا بىرەۋلەردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورىقپايتىن بولدى. ويتكەنى، بۇدان بىلاي ولار التىن وردانىڭ قورعاۋىنا كوشتى. ونداي ەلگە ەندى ەشكىم باتىپ تيمەيتىن. ءسويتىپ، رۋس بۇعان دەيىن باسىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ كەلگەن پولشا، لاتۆيا جانە نەمىس يمپەريالارىنىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلدى. ءۇش عاسىر بويى تۇركىلىك قوجايىندارىنا بايەك بوپ قىزمەت جاساپ، باسىن ساۋعالاپ كەلدى.
«شىڭعىسحاننىڭ ياسىسى» باسقا سەنىمدەگى ءدىن ادامدارى ءۇشىن دە قولايلى بولدى. دالالىقتار بارلىق ءدىن تاڭىرشىلدىكتەن تارايدى دەپ سەنگەندىكتەن، حريستياندىق، يۋدالىق، بۋددالىق، ت.ب سەنىم-نانىمداردىڭ ءبارىن جات كورمەدى.
شىڭعىسحان ءتىپتى ءتاڭىر دىنىنە سىيىنىپ، حان مەن ونىڭ وتباسىن ءوز بيلەۋشىم دەپ تانىسا بولدى، ولاردى سالىقتان دا بوساتتى. ال، رۋستىڭ باسقا حالقى ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن ورداعا دان تولەدى. وردالىقتار تولەمدى جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ الىپ تۇردى. ال، حان وكىلى كەلگەنشە ورىس كنيازدارى اقشانى بۇكىل رۋستەن ماسكەۋگە اكەلىپ جيناپ قويۋعا مىندەتتى بولعان. مىنە، XIV عاسىردا دان جيناۋشىلاردى «موسكال» دەپ اتاۋ وسىدان بارىپ پايدا بولدى.
ول زامانداردا ماسكەۋدى قالا تۇرماق، قامال دەپ ايتۋدىڭ وزىنە كەلمەيتىن. ونى قالا قىلعان، جان-جاققا بىتىراپ كەتكەن ورىستىڭ باسىن قوسقان، ساۋدا ىسىنە ۇيرەتكەن، وركەنيەتكە جەتەلەگەن بۇگىندە رەسمي تاريح ايىپتايتىن «موڭعول-تاتاردىڭ ءۇش ءجۇز جىلدىق باسقىنشىلىق زامانى» ەدى. رۋستىڭ باسقا مەملەكەتتەردىڭ شاپقىنشىلىعىنان كوز اشىپ، ەل بولىپ ۇيىسا باستاۋى وسى كەزەڭ ەكەنى ولار قالاي جاسىرسا دا، باياعىدا اشكەرە بولىپ قالعان. دان جيناۋشى كنيازداردا ءتىپتى تۇراقتى اسكەر دە بولماعان. سوندىقتان، ولاردى قورعاپ ءجۇرۋ ءۇشىن حان ارنايى جاساق ءبولىپ وتىرعان.
اتاعى الەمگە ايگىلى ءتۇبى قۇمىق رەسەي تاريحشىسى مۇراد ادجي ول جونىندە «قىپشاق كيەۆى» دەگەن ەڭبەگىندە مىنانداي قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى: «وردا حانزادالارى دان الىپ قايتۋعا كەلگەندە اتتىڭ ۇستىندە وتىرادى، ال رۋس كنيازدارى ونىڭ الدىندا باسىن ءيىپ تۇرىپ، اتىن باس كيىمىنە سالىنعان سۇلىمەن جەمدەۋى ءتيىس. بۇل ەشقاشان بۇزىلمايتىن ءداستۇر بولدى. ول ءراسىم بۇگىنگى ماسكەۋدىڭ كرەملىندە جاسالاتىن. ءوستىپ، قولىنا باس كيىمىن ۇستاپ، وردالىق حانزادالاردىڭ اتىن جەمدەۋمەن كۇنىن وتكىزگەن، ماسكەۋلىك كنيازداردىڭ تالاي بۋىنى ومىرگە كەلىپ، ومىردەن كەتتى. قالىپتاسقان ءداستۇر ۇزىلمەدى... مىنە، وسىدان بارىپ - «مونوماحتىڭ شاپكىسى، سەن نەتكەن اۋىر ەدىڭ» («تياجەلا تى، شاپكا مونوماحا») دەگەن ءسوز تىركەسى قالعان...»
داۋلەتقالي اساۋوۆ
Baq.kz
2013