ادامزاتتى كىم قورعاپ ءجۇر؟

استانا. قازاقپارات- جالپى، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الەمدى، كۇن جۇيەسىن، جەر شارىن كىم جاراتتى، ادام قايدان پايدا بولدى دەگەن ماسەلەلەرگە كەلگەندە عالىمداردىڭ پىكىرلەرى ءار جەردەن شىعادى.

قازىرگى كەزگە دەيىن فيزيكتەر، استرونومدار، انتروپولوگتار مەن ارحەولوگتار وسى سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە شىرمالىپ ءجۇر. الەمدىك دەڭگەيدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن عالىمداردىڭ بولجامدارىنا قاراساڭىز شاشىڭىز تىك تۇرادى. بىرەۋلەرى ءبىزدىڭ پلانەتامىزدان ۇلكەن مەتەوريت كەلىپ جەردى جويىپ جىبەرەدى دەسە، ەكىنشى ءبىر استرونومدار جەردىڭ بەتىندەگى ءتىرى جاننىڭ ءبارىن كۇيدىرىپ، جوق قىلاتىن كومەتانى تەلەسكوپتارىنان كورىپ وتىر. كەيبىر بىلگىش سەيسمولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، عالامات كۇشتى جانارتاۋ ءبىر ساتتە ويانىپ، لاۆانىڭ قىپ-قىزىل جالىنى ادامزاتتىڭ توبەسىنەن قۇيىلادى-مىس.

الايدا جەر شارى ميلليونداعان جىل بويى ورنىندا تۇر، كورىپكەلدەردىڭ ايتىپ جۇرگەن جانتۇرشىگەرلىك بولجامداردىڭ ەشقايسىسى دا ورىندالعان جوق. بارىمىزگە بەلگىلى فيزيكا زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، كومەتالار اۋە كەڭىستىگىنە ءسىڭىپ جوق بولادى. ال مەتەوريتتەردىڭ نەگە جەردى اينالىپ ءوتىپ كەتەتىنىن ەشقانداي عالىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى، سوعان قاراعاندا بۇل قۇبىلىس ولاردىڭ وزدەرىنە دە جۇمباق سياقتى.

سونداي-اق عالىمداردىڭ بولجامدارى بويىنشا جەر-دۇنيەنى جوق قىلاتىن ءزىلزالا، سۋنامي سياقتى جويقىن اپاتتار بارلىق عىلىمداردىڭ زاڭدىلىقتارىنا قارسى «قىلىقتار» جاساپ، وپ-وڭاي جۋاسي قالادى. دەمەك، ءبىزدىڭ پلانەتانىڭ عىلىمعا ءالى دە بەلگىسىز، بەلگىلى زاڭدىلىقتاردى بۇزىپ، قۇرىپ كەتۋدەن قورعاپ جۇرەتىن كيەسى بار شىعار. سوندا بۇل نە؟ كەزدەيسوقتىق پا، جوق عارىشتىق تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالۋى ما؟ بالكىم، باسقا ولشەمدەگى وركەنيەت ارالاسىپ جاتقان شىعار؟

مىنا وقيعالاردى زەردەلەپ كورەلىكشى. 2004 - جىلدىڭ 26- جەلتوقسانى، جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 00 ساعات 58 مينۋتتا ءۇندى مۇحيتىنداعى سۋماترا ارالىنىڭ ماڭىندا 30 شاقىرىم تەرەڭدىكتە جەر قىرتىسى قوزعالدى. ءۇندى تەكتونيكالىق پليتاسى ۇلكەن جىلدامدىقپەن كەلىپ بيرما تەكشەتاسىن سوعادى. ناتيجەسىندە ادامزات تاريحىنداعى ەڭ جويقىن جەر سىلكىنىسى بولدى. تەكتونيكالىق سوعىلىستىڭ قۋاتى ايدى وربيتاسىنان شىعارىپ جىبەرەتىندەي كۇشتى بولعان.

ءزىلزالانىڭ العاشقى سەكۋندتارىندا-اق جەر قىرتىسىنا كولەمى 100 دەن 400 شاقىرىمعا دەيىن عالامات «تىرتىق» سالعان. وسىدان كەيىن مۇحيت سۋى اسپانعا كوتەرىلىپ، جاعالاۋعا قاراي جول تارتتى. ەندى بىرنەشە مينۋتتان سوڭ بيىكتىگى 15 مەترلىك سۋنامي شري-لانكا، يندونەزيا، ينديا جانە تايلاند جاعالاۋلارىنا جەتىپ، جويقىن كۇشپەن سوقتى. سۋناميدىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ەگەر تروتيل ەكۆيۆالەنتىمەن ەسەپتەگەندە 5 مەگاتوننادان استى. باسقاشا ايتقاندا، ونىڭ قۋاتى ІІ دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جارىلعان سناريادتار مەن بومبالاردىڭ بارلىعىن قوسا العاندا ەكى ەسەگە جويقىن بولعان.

سۋناميدىڭ سوققىسىنان 300 مىڭ ادام زارداپ شەكتى. الايدا، عالىمداردىڭ ەسەبىنشە، مۇنداي جويقىن جەر سىلكىنىسى مەن سۋناميدىڭ اكەلەتىن زاردابى اناعۇرلىم كوپ بولۋى ءتيىس ەدى. كەيبىر عالىمدار «جەر بەتىندەگى ادامزاتقا قاتەر ءتوندى» دەپ مالىمدەدى. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى تولقىن قۇرلىقتاردى باسىپ ءوتىپ، پلانەتانى بىرنەشە رەت اينالىپ ءوتۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق ولاي بولمادى. تاۋداي تولقىندار افريكا قۇرلىعىنا عانا جەتتى. وڭتۇستىك افريكا مەن سوماليدى، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ باستى. سودان كەيىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كىلت توقتادى. عالىمدار بولجاعانداي سۋناميدىڭ قايتالاناتىن تولقىنى دا بولعان جوق.

جەردەگى ۋاقىتتى 3 ميكرو سەكۋندقا قىسقارتقان عالامات تولقىن مەن جويقىن ءزىلزالا نەگە تەز ساباسىنا تۇسكەنى فيزيك عالىمدارعا جۇمباق بولىپ قالا بەردى. بۇل فەنومەندى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كەيبىر عالىمدار وزدەرىنىڭ سەنساسيالىق گيپوتەزالارىن ايتا باستادى: اپاتتى توقتاتىپ ءبىزدى قۇتقارىپ قالعان الدەقانداي تىلسىم ءبىر كۇش بار. بۇل قانداي كۇش؟ بالكىم، جاراتۋشىنىڭ ءوزى شىعار.

انومالدىق جاعدايلاردى زەرتتەۋشى اننا اجاجانىڭ مالىمدەۋىنشە، عارىشتان كەلگەن باسقا جان يەلەرى ءبىزدىڭ جانىمىزدا ءجۇر. بىزگە قاتەر تونگەن كەزدە «ءورت سوندىرۋشىلەر» نەمەسە «مەديسينالىق جەدەل جاردەم» سياقتى كومەككە كەلەدى-مىس. دەمەك، كەز كەلگەن ساتتە ءبىزدىڭ وركەنيەتتى اپاتقا ۇشىراتىپ، توقتاتىپ تاستايتىن ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن قارايتىن وركەنيەت بار دەگەن ءسوز. ءدال قازىرگى كەزدە ول بىزگە قول ۇشىن بەرۋدە.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 2004- جىل شىن مانىندە ادامزاتتىڭ سوڭعى جىلى بولۋى مۇمكىن ەكەن. سول جىلى بولعان 128 ءىرى سۋ تاسقىندارى، 121 داۋىل، 5 جانارتاۋ اتقىلاۋى جانە 30 جويقىن ءزىلزالانىڭ كەز كەلگەنىنىڭ سالدارىنان جەر پلانەتاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى جويىلىپ كەتەر ەدى. ءۇندى مۇحيتىنان كەيىن بولعان ءىرى تابيعات اپاتتارىنا جاپونياداعى ءزىلزالا مەن امەريكا قۇرلىعىنداعى ونداعان كۇشتى داۋىلدار بولىپ سانالادى. ءاربىر اپاتتان كەيىن اسپاندا عاجاپ ءبىر وبەكتىلەر پايدا بولعان. ونىڭ قايدان شىققانىن عىلىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سوعان قاراعاندا جاراتۋشى كۇشتى ءبىز ءبىلىپ بولماعان سياقتىمىز.

قايىرجان تورەجان

«ايقىن» گازەتى. 2013