گيمالاي اسقان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي
***
ساۋد ارابياسى كورولدىگىندەگى جاڭادان اشىلعان ەلشىلىگىمىزدە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىم. 1998 - جىلدىڭ سوڭىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، عالىم، اقىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ زيراتىن ىزدەپ ءۇندىستانعا، ودان ءارى گيمالاي تاۋلارىنىڭ ءبىر سىلەمى - پير پاندجال جوتالارىنىڭ اراسىنداعى جازىقتاعى جاممۋ كاشمير شتاتىنىڭ استاناسى سريناگاردا بولدىم. ونداعى «مازار-ي سالاتيننەن» - «سۇلتاندار زيراتىنان» اتالمىش ۇلكەن پاراسات يەسىنىڭ زيراتىن تاپقان سوڭ، ول حاقىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ق.ك.توقايەۆقا جانە ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.س.شكولنيككە ەلشىلىك اتىنان ارنايى حات جازدىق. سودان م.ح.دۋلاتيدىڭ زيراتىن قالاي تاپقانىم تۋرالى ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار گازەتتەرى جازىپ، جۇرت جاقسى جاڭالىقتان قۇلاعدار بولىپ قالعان. بۇل زور ۋاقيعاعا قىزىعا قاراۋشىلار دا كوبەيدى.
(دۋلاتيدىڭ اكەسى مۇحاممەد حۇسايىندى ءامىر- تەمىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان جازىم ەتكەن.
ساياسي كۇرەستىڭ قايناعان ورتاسىندا قالعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سول كەزدە ءۇندىستاندى باسقارىپ تۇرعان بولەسى - بابىر سۇلتانعا قاراي جول تارتادى. ول جەردە ءبىراز جىل تۇرىپ، بابىر سۇلتاننىڭ رۇقساتىمەن سۇلتان سايد حانعا كەلىپ، ونىڭ قاشقارداعى سارايىندا تۇرىپ، ساراي قىزمەتىن باسقارادى. سايد حاننىڭ ابۋباكىرگە قارسى سوعىستارىنا قاتىسادى. ساراي قىزمەتىن جان- جاقتى بىلەتىن بىلىكتى، ءبىلىمدى ادام رەتىندە تانىلىپ، حاننىڭ مۇراگەر بالاسى ءابۋ ار- راشيد سۇلتاننىڭ تاربيەشىسى بولادى.
سۇلتان سايد ولگەننەن كەيىن تاققا وتىرعان بالاسى ءابى ار-راشيد دۋلات تايپاسىنان قاۋىپتەنىپ، ولاردى قۋعىنداي باستايدى. مۇحاممەد حايداردىڭ اعاسى - سايد مۇحاممەدتى ولتىرەدى. وسىدان كەيىن مۇحاممەد حايدار ءۇندىستانعا قاشادى. ول وندا ۇلى موعولدار سارايىندا اسكەرباسى بولىپ، كاشميردى جاۋلاپ الۋ سوعىسىنا قاتىسادى. جاۋلاپ العاننان كەيىن ۇلى موعولداردىڭ اتىنان ءبىراز ۋاقىت كاشميردى بيلەپ تۇرادى. ول وسىندا «تاريحي- ءراشيديدى» جازۋعا كىرىسەدى.
دۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، جەتىسۋ مەن شىعىس دەشتى قىپشاق جەرىندە بولعان وقيعالار، موعولستاننىڭ قۇلاۋى، فەودالدىق سوعىستار، قازاقتار، قىرعىزدار مەن وزبەكتەردىڭ سىرتقى جاۋعا قارسى كۇرەستە ءوزارا وداقتاسۋى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر ساقتالعان.)
1999 - جىلى م.ح.دۋلاتيدىڭ 500 جىلدىق تويىن يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن مەملەكەت قايراتكەرى، دۋلاتي قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى ا.اسقاروۆ اعامىز ءۇندىستانعا باراتىن قازاقستان دەلەگاسياسىن ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقىلىق ەتىپ، ءبىر توپ ازامات ءۇندىستانعا رەسمي ساپارعا شىعاتىن بولىپتى. ول دەلەگاسيانىڭ جەتەكشىسى م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور ۋ.بيشىمبايەۆ، قوعام قايراتكەرى مەسەنات م.دايىربەكوۆ، م.ح.دۋلاتي قورىنىڭ ديرەكتورى م.قازىبەك، تيگراحاۋد فيرماسىنىڭ باس ديرەكتورى ءا.جاۋجۇرەك، تاراز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى ا.ءابدۋالى، جامبىل وبلىستىق «اقجول» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ب.ابىلدايەۆ، شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى ت.بەيسەنبيەۆ ءۇندىستانعا، ودان ءارى قاراي كاشميرگە بارىپ قايتۋعا جينالىپتى. اسانباي اسقاروۆ اعامىز ەر-ريادتاعى ماعان حات جولداپ، ويشىل زيراتىن تاپقانىما ريزاشىلىق بىلدىرە كەلە، الماتىدان جولعا دايىندالىپ جاتقان توپتى باستاپ كاشميرگە تاعى دا بارىپ قايتۋعا ۇسىنىس جاساپتى. مەن كەلىستىم. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە ۇسىنىستى قولدادى. سونىمەن، 1999 - جىلدىڭ ماۋسىمىندا مەن ەر-ريادتان بومبەي ارقىلى، ال قازاقستاننان شىققان توپ قىرعىزستاننىڭ ماناس اۋەجايىنان ۇشىپ شىعىپ، دەليدە كەزدەستىك.
اۋەجايدان قازاقستاننىڭ ءۇندىستانداعى ەلشىلىگىنىڭ سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشىسى مۇرسالنابي تۇياقبايەۆ ءىنىمىز قارسى الدى. العاش كەلگەنىمدە دە وسى ازامات ماعان ۇلكەن قولعابىس جاساعان ەدى. الماتىلىقتار مەنەن جارتى كۇن بۇرىن كەلگەن ەكەن. ەكىنشى كۇنى الدىن الا جوسپارلانعانداي، دەلي ۋنيۆەرسيتەتىندە كەزدەسۋ ءوتتى. وندا قازاقستاننىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، ارينە، مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ ءومىر جولى ءسوز بولدى. دەليلىكتەر وتە جىلى قارسى الدى. سۇراقتارىنان ەلىمىزگە دەگەن قۇرمەتى ءبىلىنىپ تۇردى. سودان دەليدەگى تاريحي جەرلەر - قىزىل قامال، هۇمايىن كەسەنەسى، سونداي-اق تۇعلاقاباد قالاشىعىنا باردىق. وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ دا ورتالىق ازيا مەن وندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ تاريحى ءهام مادەنيەتىمەن دە تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتا كەتكەن ءجون.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ بيلەت جوق بولعاندىقتان، ەكى ۇشاققا ءبولىنىپ، ينديرا گاندي اۋەجايىنان كاشمير شتاتىنا ۇشىپ شىقتىق. ءبىر جارىم ساعاتتان سوڭ پير پاندجال جوتالارىنان اسىپ، سريناگار شاهارىنىڭ اۋەجايىنا جايلى قوندىق. ءبىزدى كاشميردىڭ رەسمي كىسىلەرى كۇتىپ الدى. دەليدە مي قايناتار ىستىق بولسا، مۇندا تاۋلى ايماق بولعاندىقتان، قوڭىر سالقىن. سريناگاردىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا سوزىلىپ جاتقان دال كولىنىڭ جيەگىنە بايلانعان ساندال اعاشىنان جاسالعان، كىسىگە ەرەكشە تابيعي احۋال جاسايتىن كەمە-وتەلدەردىڭ بىرىنە كەلىپ جايعاستىق. اۋەجايدان قارسى العان كىسىلەرمەن بىرگە بىزدەر وتىرعان ءاربىر ماشينانىڭ الدىندا، جۇرگىزۋشىنىڭ قاسىندا قولىندا اۆتوماتى بار سارباز جايعاستى. شتات اسكەري جاعدايدا تۇرعانىن سەزدىك. ءاربىر ءجۇز مەتر سايىن قارۋلى سولدات جاعدايدى باقىلاپ تۇر. كاشمير جانە جاممۋ شتاتى مازاسىز جاعدايدا ەكەن. اۋىق-اۋىق اسكەري قاقتىعىس، اۋەدەگى ۇشاقتى اتىپ ءتۇسىرۋ وقيعالارى ءجيى قايتالانىپ، ايماقتا تىنىشتىق جوق كورىندى. بۇل پاكستانمەن ەكى اراداعى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارى ەكەنىن بىلدىك. دەلەگاسيانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ جۇرگەنىنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىك.
ۇلى عالىم جەرلەنگەن «مازار-ي سالاتين» - «سۇلتاندار زيراتىنا» كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ شىقتىق. ول گيمالايدان باستاۋ الاتىن جەلام وزەنىنىڭ بۇرالاڭداپ اعاتىن تۇسىندا. ول جەرگە ەسكى شاهارداعى ءبىر كوشەنى جارىپ ءوتىپ جەتتىك. «مازار-ي سالاتيندى» وتكەن 1997 - جىلى جەلتوقساندا وسىندا ارنايى كەلگەنىمدە كورگەنمىن. مۇحاممەد حايداردىڭ زيراتىن وسى قابىرستاننىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى بيىكتەۋ جەردەن تاپقانمىن. سونىمەن، «سۇلتاندار زيراتىندامىز».
ۇلى بابا زيراتىندا
مىرزا حايدار 1551 - جىلى قازا تاپقان سوڭ قويىلعان اۋەلگى قۇلپىتاستى بىلتىر كورگەنىمدە ەتەك جاعى سىنىپ قۇلاپ جاتقان ەدى. ول جوندەلىپتى. 1822 - جىلى انگليا پاتشايىمىنىڭ ءۇندىستانداعى اتبەگىسى، ساياحاتشى ۋيليام مۋركرافت وسى زيراتقا ايالداپ، ارنايى تاپسىرما بەرىپ قويدىرعان ەكىنشى قۇلپىتاسقا بەتون راما جاسالىپتى. قازاقستاننان ارنايى دەلەگاسيا كەلەدى دەگەن سوڭ ۇكىمەت ورىندارى مىرزا حايداردىڭ زيراتىن ءسال دە بولسا كۇتىمگە العانى بايقالادى. بىزدەر زيراتتا 27 - مامىر كۇنى بولىپ، بابامىزدىڭ باسىندا رۋحىنا ارناپ قۇران باعىشتادىق. كاشميرلىكتەر ءداستۇر بويىنشا شامدى تۇتىندەتىپ، زيراتتىڭ بەتىنە لەگەندەگى راۋشاننىڭ القىزىل جاپىراقتارىن سەبەلەدى. زيرات بەتىنە القىزىل راۋشان گۇلىنىڭ جاپىراقتارى جاۋعانداي اسەردە تۇردىق.
مازار-ي سالاتيندە ۇزاق كىدىرە المادىق. ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزگە جاۋاپ بەرەتىن كاشميرلىكتەر:
- تەز كەتەيىك، «مازار-ي سالاتيندە» شەتەلدىكتەر بار دەگەندى ەستىپ، لاڭكەستەر شابۋىلداماقشى كورىنەدى. بۇل جەردەن جىلدام كەتپەسەك بولمايدى، - دەيدى. ءبىز ءۇرپيىسىپ قالدىق.
ءۋاليحان بيشىمبايەۆ وتىرا قالىپ اسانباي اسقاروۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا دەپ مۇحاممەد حايدار بابانىڭ رۋحىنا ارناپ قۇران وقي باستادى. ريزا بولىپ قالدىق. كاشميرگە اتتاناردا اسانباي اعامىز ءۋاليحان بيشىمبايەۆقا سريناگارعا بارعان سوڭ، ۇلى عالىم زيراتىندا مەنىڭ اتىمنان دا قۇران وقى دەپ اماناتتاعان ەكەن. ريزا بولعانىمىز، ءۋاليحان باۋىرىمىزدىڭ قاۋىپتى ءسات تۋسا دا ۋادەسىنە بەرىكتىك تانىتىپ اماناتتى ورىنداعانى.
ەرتەڭىنە كاشمير ۋنيۆەرسيتەتىندە يۋنەسكو-نىڭ، ءۇندىستاننىڭ عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگى مەن قازاقستاننىڭ ءۇندىستانداعى ەلشىلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. بۇل، شىنىندا دا، كاشميرلىكتەر كۇتپەگەن، ويلاماعان تاريحي وقيعا بولدى. ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز قايتا جاندى. بىزدەر مىرزا حايدار دۋلاتي تۋرالى، ال كاشميرلىكتەر وسىندا پاتشا بولعان كەمەڭگەر تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالدى. ءبىز بىلە بەرمەيتىن ءبىراز جايتتەرگە قانىق بولدىق. مىرزا حايدار كاشميرگە ۇلكەن ونەر، وركەنيەت، ءبىلىم، مادەنيەت اكەلگەن. باق، باۋ-باقشا، اعاش ەككىزگەن عالىم بابا كاشمير بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشتىرىپ، وقۋعا تۇگەل بارۋىنا دەيىن قاداعالاعان. مىرزا حايداردىڭ وسىنداي جانە تاعى دا باسقا يگىلىكتى ىستەرىن كاشمير عالىمدارى ۇلكەن ريزاشىلىقپەن باياندادى. ال ءبىز ولاردىڭ مىرزا حايداردى ۇمىتپاي، زيراتىن كۇتىمگە الىپ وتىرعاندارى ءۇشىن راحمەتىمىزدى ايتىپ، ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىردىك.
تارازدان دۋلاتي ەسكەرتكىشىنىڭ تۇبىنەن الىپ كەلگەن توپىراقتى ۇلى عالىم زيراتىنا سالىپ، داڭقتى بابامىز جاتقان جەردىڭ توپىراعىن تۋعان جەرگە الىپ قايتۋ ءۇشىن الدىق. سونداي-اق زيراتقا ءبىر ءتۇپ جۋساندى دا قويدىق.
ۋنيۆەرسيتەت حولىنا مىرزا حايداردىڭ قىزىل بارقىتپەن كومكەرىلگەن «تاريح-ي راشيديىنىڭ» XVI عاسىردا كوشىرىلگەن قولجازبالارىنىڭ ءبىر نۇسقاسى قويىلىپتى. قولجازبانىڭ ۇلكەن تاراۋلارى ءتۇرلى-ءتۇستى ەتىپ ورنەكتەلىپتى. سول كۇن ءسويتىپ عىلىمي جينالىسپەن ءوتتى.
كول جاعاسىنداعى قوناق ءۇيىمىز سريناگاردىڭ سولتۇستىك جاعىندا تاۋ ەتەگىنە جاقىن ەكەن.
كولدىڭ ءۇستىن لوتوس گۇلدەرى جايلاپ العان. ءتىپتى جايىلا وسكەنى سونشا، ۇلكەن كولدى «تۇنشىقتىرا» باستاعان دەۋگە بولادى.
عۇلاما جۇرگەن جەر
كەلەسى كۇنى كاشميردىڭ باس ءمينيسترى ءابدۋللا فارۋح مىرزا رەزيدەنسياسىنا شاقىرىپ، ارنايى قوناقاسى بەردى. وعان شتاتتىڭ وقۋ، عىلىم، ءبىلىم، تۋريزم، دەنساۋلىق، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا بىرنەشە مينيسترلەرى مەن كاشمير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى م.قاديري جانە ءبىرقاتار عالىمدار، جاممۋ جانە كاشمير شتاتىنىڭ گۋبەرناتورى تريش سالسينا قاتىستى.
ءابدۋللا فارۋحتىڭ اكەسى دە 1950-جىلدارى كاشميردىڭ پرەمەرى بولعان. ول قىتايداعى الاساپىران كەزىندە قاشىپ شىعىپ جول ازابىنا ۇشىراعان، توسقاۋىلدارعا كەزىگىپ، ازىپ-اشىپ ولگەنى ءولىپ، قالعانى قالىپ تيبەت ارقىلى كاشميرگە ارەڭ سۇلدەلەرىن سۇيرەتىپ جەتكەن قىتايلىق قانداستارىمىزدى جاقسى قارسى العانىن، قامقورلىق جاساعانىن كەيىنىرەك حاسەن ءورالتاي مەن حاليفا التايدىڭ وزدەرىنەن ەستىپ، جازبالارىنان وقىعانىم بار. ءسويتىپ، كاشميردىڭ وسى كۇنگى باسشىسىنا ءساتىن تاۋىپ اكەسىنىڭ قازاقتارعا كورسەتكەن ادامگەرشىلىك قىزمەتى ءۇشىن راحمەت ايتتىم. سونىمەن قاتار، 1532-1551 - جىلدارى وسىندا كەلىپ، كاشميردى بيلەگەن بابامىزدىڭ زيراتىن كۇتىمگە العانى ءۇشىن دە العىس ايتتىق.
كاشمير استاناسىن ءبىراز ارالاپ كوردىك. سريناگاردا كانال كوپ. ونىڭ ەكى جاعالاۋى قاپتاعان ۇلكەندى-كىشىلى قايىقتار. ولار قوناق ءۇي قىزمەتىن دە اتقارادى ەكەن.
قالا شەتىنەن گيمالايدىڭ بيىك تاۋلارى اسقاقتاي كورىنەدى. شاهاردىڭ شىعىس جاعىن دا وسى تاۋ سىلەمدەرى قورشاپ جاتىر. وڭتۇستىگىندەگى پير پاندجال جوتالارى ءبىزدىڭ قاراتاۋعا ۇقسايدى. ال كاشميردىڭ باتىس جاعى پاكستانمەن شەكتەسىپ جاتىر. سول ايماق ءبىر كەزدەرى پاكستاننىڭ قاراۋىنا ءوتىپ، «ازات كاشمير» دەپ اتالعان. كاشمير ءۇشىن ءۇندىستان مەن پاكستان اراسىندا تالاي رەت اسكەري قاقتىعىس بولدى. ءالى دە قىرعي-قاباق ءدۇرداراز. اندا-ساندا لاڭكەستىك ارەكەتتەر بوي كورسەتىپ قالادى. كاشميردىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى گيمالاي تاۋلارى سىلەمدەرىنىڭ ءبىراز بولىگىنە دە پاكستان يەلىك ەتىپ وتىر. سول سەبەپتى وندا ءبىراز اسكەرىن شوعىرلاندىرعان.
سريناگاردىڭ سولتۇستىك-شىعىسى مەن گيمالاي تاۋلارىنىڭ ەتەگى ۇلكەن ادەمى باق. وندا اعاشتاردىڭ سان الۋان ءتۇرى ءوسىپ تۇر.
سريناگاردىڭ سولتۇستىگىندەگى تالاي وقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان، ءارى مىرزا حايداردىڭ ءىزى قالعان وسى گيمالاي تاۋلارىنا ويلانىپ ۇزاق قاراپ قالسام كەرەك، بىزبەن بىرگە ەرىپ جۇرگەن كاشمير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشى عالىمى سيكاندار مىرزا مەنى مىرزا حايدار جايلى ويلانىپ تۇر دەگەن بولۋى كەرەك:
- مىرزا حايدار باستاعان اسكەر كاشميرگە وسى جاقتان كەلگەن. جولاي ولار لار شاتقالىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، زۋجي اسۋىنان اسقان، - دەدى.
- ول جەرلەر قازىر دە سولاي اتالا ما؟
- سولاي اتالادى. وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. وتكەن جىلى تيبەتتىڭ ءۇندىستان يەلىگىندەگى ورتالىعىنا ءبىر شارۋامەن بارۋ ءۇشىن اتپەن جۇرگەنىمدە، مەن دە سول شاتقالمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سول اسۋ ارقىلى اسقانمىن. باسقا جولدىڭ رەتى جوق. مىرزا حايدار دا ءسويتىپ سول جەرلەرمەن جۇرگەن.
تاعدىر سىناعى
مىرزا حايدار كاشميرگە العاش 1532 - جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا كەلگەن. ولار اۋەلى قاشعار حانى، جەزدەسى سايد حان باستاپ، تيبەت حالقىن مۇسىلمان ەتۋ ءۇشىن عازاۋات جورىعىنا شىققان ەدى. سودان تيبەتتىڭ ءبىراز جەرىنە تۋ تىككەن. يسلامدى قابىلداتقان. ءسويتىپ، جورىقتا جۇرگەندە تيبەتكە قار جاۋىپ، كۇن سۋىتىپ كەتەدى دە ەندى قايتەمىز دەگەن ماسەلە كەسە-كولدەنەڭدەيدى.
سايد حان اقىلداسۋ ءۇشىن بارلىق امىرلەرىن جيناپ كەڭەس اشادى. ءاركىم ءارتۇرلى ۇسىنىس ايتادى. ول تۋرالى مىرزا حايدار «تاريح-ي راشيديدىڭ» بىرنەشە تاراۋلارىندا جازعان (قاراڭىز: «تاريحي-ي راشيدي»، 464، 466، 477-482 بەتتەر).
كاشميردەن ۇلكەن تابىسپەن ورالعان مىرزا حايدارعا سايد حان تيبەتتىڭ شىعىسىندا جاتقان استاناسى، وسى كۇنگى لحاسانى الۋدى تاپسىرادى. مىرزا حايدار جولاي تيبەتتە تۇنشىقپا اۋرۋىنان سايد حاننىڭ قاشعارعا جەتە الماي قايتىس بولعانىن ەستيدى. مىرزا حايداردىڭ دۇشپاندارى قاشعاردا قالعان حاننىڭ بالاسى ابدىراشيدكە اكەڭنىڭ ولىمىنە مۇحاممەد حايدار كىنالى، سايد حاندى عازاۋات سوعىسىنا شىعارعان سونىڭ ءوزى، ەندى ول تاقتى سەنەن تارتىپ الماق دەپ جاماندايدى. ءابدىراشيد مىرزا حايداردىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى سەيىت مۇحاممەدتى وتباسىمەن قىرىپ سالعان سوڭ، تيبەت جورىعىنداعى ساربازدارعا قاشعارعا قايتۋدى بۇيىرادى. ەگەر قاشعارعا قايتسا، اعاسىنىڭ كۇيىن كەشەتىنىن پايىمداعان مىرزا حايدار ءبىراز كىسىلەرمەن تيبەتتە قالىپ قويادى.
مۇحاممەد حايدار مەن ونىڭ اسكەرى، سول كەزدەرى بولعان شىم-شىتىرىق وقيعالار ەسىمە ورالا بەردى.
سيكاندەر ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز.
- مۇحاممەد حايدار «تاريح-ي راشيديدە» ءوزىنىڭ وتباسى تۋرالى وتە از جازعان عوي، - دەيمىن ونى اڭگىمەگە تارتىپ.
- ءيا، دۇرىس ايتاسىز. ايتسە دە ونىڭ بىرنەشە ءىنىلەرى بولعان. بىرەۋى مۇحاممەد شاه. قاشعاردىڭ بيلەۋشىسى ءابۋ باكر ونى اشۋ ۇستىندە ىشىنە شاشلىقتىڭ ىستىگىن تىعىپ ولتىرگەن. ەكىنشىسى ءابدوللا مۇحاممەد حايداردىڭ لحاسا جورىعىندا تيبەتتىكتەرگە كومەككە كەلگەن وسى كۇنگى نەپالدىق جاساقتارمەن قاقتىعىستا قازا تاپقان.
- ول تۋرالى «تاريح-ي راشيديدە» بىرەر جولدىڭ ءبارى راس. ال مۇحاممەد حايدار ءابدىراشيدتىڭ قوقايىنا بايلانىستى قاشعارعا قايتا الماي، تيبەتتە از اسكەرىمەن جۇرگەندە، زانسكار دەگەن جەردە قازا تاباتىن مىرزا ماحمۇد شە؟
- ول دا عالىم بابانىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى سەيىت مۇحاممەدتىڭ بالاسى.
- ال مۇحاممەد حايداردىڭ ءوزى 1551 - جىلى كاشميرلىكتەردىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە تۇندە قازا تاپقان عوي. سوندا ءوزى ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، ورنىما بيلىك تاعىنا قالسىن دەپ ءىنىسى ءابدىراحماندى تاعايىنداعان دەگەن دەرەك بار ەمەس پە؟
- ول دا سەيىت مۇحاممەدتىڭ بالاسى دەپ ويلايمىن.
جوعارىدا ايتىلعانداي، تيبەتتە جۇرگەندە ءابدوللا مەن ماحمۇد مىرزا دا جورىقتا قازا تابادى. مىرزا حايدار ول تۋرالى «تاريح-ي راشيديدە» بىلاي دەپ جازادى:
«(ماريۋلگە) [باتىس تيبەتتىڭ استاناسى - قازىرگى لەح قالاسى - ءا.د. ] بارار ءبىر كۇندىك جول قاۋىپتى بولعاندىقتان مەن نەمەرە اعامنىڭ بالاسى ماحمۇد مىرزانى سول جەردەن ادامداردى الىپ وتۋگە جىبەردىم. تۇندە ول سول ماڭدا تۇنەگەن، بۇل جەر سونداي قاۋىپتى بولعاندىقتان اتىن الىسقا جىبەرمەي جانىندا ۇستاعان. ول ۇيىقتاپ جاتقان ۋاقىتتا ات ونىڭ باس جاعىنا كەلىپ جايىلعان. ات ارىرەك جايىلسىن دەپ ول دىبىس بەرگەن كەزدە، ات وسقىرىنىپ ونىڭ ماڭدايىن تارپىپ جىبەرگەن. باس سۇيەگى ات تۇياعىنىڭ ىزىندەي مولشەردە ىشكە كىرىپ كەتكەن. ەرتەڭىنە ول ماعان كەلدى. مەن ونىڭ جاراسىن كورىپ، موڭعول سىنىقشىلارىنىڭ ادىسىمەن سىنعان سۇيەگىن سيپالاپ، ەمدەۋگە كىرىستىم...
ماحمۇدتىڭ جاراسى اسقىنا ءتۇستى. مىنا سۋىقتا زانگيسكاردا (گيمالاي تاۋلارى اراسىنداعى جەر - ءا.د.) قالۋ وعان قيىن بولدى. مەن شاراسىزدان ماحمۇدتى ماريۋلگە جىبەردىم دە ءوزىم زانگيسكاردا ايالدادىم. ماحمۇد امان-ەسەن ماريۋلگە جەتكەن سوڭ، سۋرۋعا (گيمالاي تاۋلارى اراسىنداعى جەر - ءا.د.) جول تارتىپ، ءومىر ىرىزدىعىن سوندا تابارمىن دەپ ويلادىم.
ماحمۇد باسىن ات تارپىعان جەرگە جەتىپ، سول جەردە تۇنەۋگە قالادى دا تاڭەرتەڭ اتقا مىنەردىڭ الدىندا باسىنىڭ جاراقاتىن قايتا تاڭباقشى بولادى. سويتكەنشە سۋىق اۋا جارالى ميىنان ءوتىپ، ونىڭ باسى اينالىپ، ەسىنەن تانىپ قالادى. بەسىن نامازى كەزىندە ماعان ءبىر ادام كەلىپ، وسى جايدى ايتتى. مەن جەدەلدەتىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ءتۇن ورتاسىندا جەتسەم، ەس-ءتۇسسىز جاتىر ەكەن. كەلەسى كۇنى ەسىن جيدى. ءوز-وزىنە تولىقتاي كەلدى. ەكىنشى كۇنى دە تولىق ەسىن ءبىلىپ جاتتى، ال ءۇشىنشى كۇنى ساندىراقتاي باستادى. كەلەسى كۇنى تىرىلەر سۇحباتىنان تويىپ، ولىلەرمەن سۇحباتتاسۋعا، كەلمەس ساپارعا اتتاندى.
كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي بولعان راشيد سۇلتان سۇلۋ-زالىمنىڭ كىرپىگىندەي زۇلىم قىلىشىمەن نەمەرە اعام مەن بالا-شاعالارىن ءولتىرىپ، جان-جۇرەگىمدى جارالادى. سول جاراقات ءالى جازىلماي جاتىپ [ماحمۇد[ قازاعا دۋشار بولدى. مىنا اساۋ تاعدىر جاپا شەكتىرۋدى، قاتىگەزدىكتى وعان ۇيرەتتى مە الدە ءوزى ودان ۇيرەندى مە مەن بىلمەدىم.
تاعدىر وسى جاراقاتتاردىڭ ۇستىنە تاعى دا اسپانداعى جارقىراعان جۇلدىزداي وتتى داعىن سالدى. دەنەمدەگى وتتى جۇلدىز داعىنىڭ كۇيىگى ازداي، جاراقاتتىڭ ۇستىنە وپاسىز زۇلىمنىڭ قىلىشىمەن ءابدوللانىڭ ازاپ داعىن قوسىپ، بۇرىنعى جارانى تىرناپ اشىپ، كۇيىگىنە جاڭادان تۇز سەپتى.
تاعدىردىڭ جاعاسىنان سىلكىپ، كۇش كورسەتەر قۇدىرەتتى قول جوق، نە ودان كورگەن جاپادان ساقتار كۇش جوق.
تاعدىردىڭ تاسادا جاتقان بۇكىل قايعى-قاسىرەتى عۇمىر جاسىم وتىزدان اسىپ، قىرىققا جەتپەگەن ۋاقىت كەزەڭىندە تاپ كەلىپ، ءبارىن بىردەن ماعان جولداعانداي بولدى...
مەن ماحمۇد مىرزانىڭ دەنەسىن ماريۋلگە الىپ كەلىپ، سول جەردەن ونىڭ اتالارى جەرلەنگەن مازارعا، قاشعارعا جىبەردىم. بۇل وقيعا اقىراپ (سارىشايان) ماۋسىمىنىڭ باسىندا بولدى» [«تاريح-ي راشيدي»، 505-507 بەتتەر.
كاشميردى مۇحاممەد حايداردان بۇرىن بابىردىڭ بالاسى كامراننىڭ اسكەرى دە كەلىپ العان. ءبىراق ولار دا مۇندا ۇزاق تۇراقتاماعان. ەكىنشى رەت مىرزا حايدار كاشميرگە 1540 - جىلدىڭ كۇزىندە كەلىپ، ەلدى ءبىر وق تا شىعارماستان الدى. 1541 - جىلى جەرگىلىكتى اۋىزبىرلىگى جوق كاشميردىڭ شياشىل اكىمسىماقتارىنا ءۇندىستاننان بابىر (1483-1536) مەن هۇمايۋننىڭ ەجەلگى جاۋى شەرشاه 10 مىڭ اسكەر جىبەرەدى. مىرزا حايدار ولاردى دا تالقانداپ، كاشميردى 10-11 جىلداي بيلەگەن.
«مىناۋ ءبىزدىڭ كاشمير عوي»
عالىم بابا بۇل عاجايىپ ولكەنى ەرەكشە جاقسى كورگەن.
سريناگاردىڭ وڭتۇستىك جاعىندا بيىك قىردا جاتقان گالمارگ اتتى ايماققا دا باردىق. بۇل دا ءبىر عاجاپ، اسەم جەر ەكەن. سريناگاردان شىققان جول قالا شەتىندەگى باۋلار ارقىلى بيىككە كوتەرىلدى. الماتىدان مەدەۋگە بارا جاتقانداي اسەردە بولدىق. بۇل جاقتى ۇكىمەت ورىندارى وسىنداي اسەمدىگىنە بولا ءارى تۋريستەر تارتۋ ءۇشىن ساياحات ايماعى ەتىپتى.
ءبىزدىڭ دەلەگاسيا قۇرمەتىنە داستارقان جايىلىپتى. بيىكتەن تومەنگە سريناگارعا قاراپ تۇرمىز. كاشمير جازىعىنىڭ ەنى 20، ال ۇزىندىعى 200 شاقىرىمداي دەسەدى. سريناگاردىڭ بيىكتەن دە كوركەم كورىنەتىنىن بايقادىق. وسى جەردە، ارينە، مۇحاممەد حايداردىڭ دا ات باسىن تىرەپ، كاشميردىڭ سۇلۋلىعىنا، كوركەم تابيعاتىنا ءتانتى بولعاندىعىنا كۇمان جوق.
ءدىنمۇحامەد قونايەۆ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» دەگەن كىتابىندا 1956 - جىلى ءۇندىستاننىڭ باسشىسى دجاۆاحارلال نەرۋ قىزى ينديرا گانديمەن بىرگە الماتىعا كەلگەن ساپارىندا اسەم قالامىزعا تاڭدانىپ: «مىناۋ ءبىزدىڭ كاشمير عوي» دەپ تاڭقالعانىن جازادى. مۇحاممەد حايداردىڭ دا كاشميردى جاقسى كورىپ، ءتىپتى وسىندا قالعىسى كەلۋىنىڭ ءمانىسى دە تەكتەن تەك ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى بولار.
ءۇندىستان مەن كاشمير شتاتىنىڭ تابيعاتىندا ايىرماشىلىق بولعانىمەن، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى بىردەي. دەليدە كوشە-كوشەلەردە قايىر سۇراعان ادامدار قاپتاپ جۇرسە، مۇندا دا الاقان جايعان كىسىلەردى ۇشىراستىرىپ وتىراسىز، ايتسە دە ەل ءال اۋقاتىنىڭ ەندى-ەندى كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
كوشەلەردە دە دەليدەگى سياقتى ريكشالار، جەڭىل كولىك كوپ.
كاشميردىڭ تابيعاتىنان باسقا ساياحاتشىلاردى ەرەكشە قىزىقتىراتىنى كاشميردىڭ جىبەك كىلەمدەرى. ويتكەنى، بۇل ەلدە تۇت اعاشى كوپ وسىرىلەدى.
ءسويتىپ، كاشميردە بولعان ەكى-ءۇش كۇن لەزدە وتە شىقتى. تاڭەرتەڭ دەليگە قايتامىز دەپ دايىندالىپ جاتقانىمىزدا تەلەديدار مەن راديودان سۋىق حابار دۇڭك ەتە قالدى. پاكستان مەن كاشمير اراسىندا قاقتىعىس بۇرق ەتە قالىپتى. پاكستان كاشميردىڭ سولتۇستىگىندەگى گيمالاي تاۋلارىنا دەسانت ءتۇسىرىپ، ولار كاشميردىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ العان. سريناگاردى دا اتقىلاۋى مۇمكىن. كاشمير شتاتىنىڭ اۋە كەڭىستىگىندە ەكى ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەن. سودان اۋەجاي جابىلعان. رەسمي مەكەمەلەر دەليدەن ۇشاقتاردى قابىلداي دا، دەليگە ۇشىرا دا المايتىنى جايلى مالىمدەدى. ۇكىمەت ورىندارى اقىلداسا كەلە بىزگە ميكرواۆتوبۋس ءبولدى. ونى كۇزەتىپ الىپ جۇرەتىن سولداتتار بولىنگەن. ءسويتىپ، ءبىز الدا، ولار دجيپكە ءمىنىپ سوڭىمىزدان ءجۇرىپ وتىردى. جول جونەكەي ولار ءار جەردە توقتاپ، الداعى جولدىڭ قاۋىپسىزدىگىن راسيا ارقىلى ءبىلىپ وتىردى. ويتكەنى، ءۇندىستان مەن كاشميردىڭ قوناقتارىنا لاڭكەستەر قاۋىپ ءتوندىرىپ قالۋى مۇمكىن دەستى.
اۆتوبۋس بىرتە-بىرتە بيىككە ورلەپ كەلەدى. سريناگار تومەندە، ارتتا قالىپ بارادى. پير پاندجالدان بۇرىندارى كاشميرگە اساتىن وسى كۇنگىدەي جول بولماعان. ال مىنا جولداردىڭ سالىنعانىنا اسا كوپ بولماعان كورىنەدى. ءبىرازدان سوڭ الدىمىزدان توننەل كورىندى. ونىڭ ءبىر-اق جاعى ىستەيدى ەكەن. ءبىر جاقتان كولىك جولعا تۇسسە، ەكىنشى جاق ول كولىك توننەلدەن شىققانشا كۇتىپ تۇرادى. سونىمەن ءبىر كەزدەرى بىزگە جۇرۋگە رۇقسات ەتىلگەن سوڭ، توننەلدىڭ تار جولىمەن العا جىلجىدىق.
بىرەر شاقىرىمنان سوڭ جارىق كورىندى. سودان كەيىن توننەلدەن شىعىپ ەدىك، جول شەتىندە تۇرعان پوليسەيلەر توقتاتتى. سىرتقا شىقساق، جولدىڭ سول جاق شەتىندە قولدارى ارتىنا قايىرىلعان 5-6 كىسى تىزەرلەپ وتىر. كوزدەرى تاڭۋلى.
- بۇلار كىمدەر؟ - دەيمىز ءابىرجىپ.
- بۇلار توننەلدى جارىپ جىبەرمەك بولعان لاڭكەستەر.
- نەگە؟
- نەگەسى سول، سىزدەر ءۇندىستاننىڭ قوناقتارىسىزدار. ال بۇلار لاڭكەستەر. كاشميردى ءۇندىستاننان بولىپ، پاكستانعا قوسقىسى نەمەسە ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋدى كوكسەيتىندەر.
ول جەردەن دە ءارى قاراي ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىك. جول تار. اندا-ساندا جول شەتىنەن شايحانالار، كوفەحانالار ۇشىراسادى. ولار جار جاعاسىندا تۇر. تومەندە وزەن اعىپ جاتىر. كوكپەڭبەك. تاۋ سۋىنان جينالعان وزەن ەكەنى ءسوزسىز. گيمالايدان شىققان جەلام، يند جانە تاعى باسقا ءبىراز وزەندەر ءۇندى مۇحيتىنا بارىپ قۇيادى. ولاردىڭ كەيبىرى تۋرالى اتاقتى بابىر ءۇندىستاندى جاۋلاپ الۋ بارىسىندا، «بابىرنامەسىندە» ايتىپ وتكەن.
پير-پاندجالدىڭ بيىك جەرىنە جەتكەن سوڭ ەندى قايتادان تومەن تۇسە باستادىق. ءۇندىستان مەن كاشميردىڭ اراسىندا XV-XVI عاسىرلاردا جول بولماعانىن ايتتىق. الىپ ەلدەن كاشميرگە باراتىندار وسى پير پاندجالدىڭ ءارتۇرلى اسۋلارىنان اساتىن.
كۇن باتتى. ءالى كەلەمىز. جول جەتكىزەر ەمەس. تاۋدىڭ ەتەگىنە جاقىنداعان سايىن قىستاقتار ۇشىراسا باستادى.
كەشكى ساعات توعىز شاماسىندا پير پاندجالدىڭ ەتەگىندەگى قالاشىققا جەتىپ اتباسىن تىرەدىك. مەيرامحاناعا كەلىپ دەمالدىق. بۇل تۋريستەر ءۇشىن سالىنعان قوناق ءۇي ەكەن. وندا بىرەر ساعات ايالدادىق. ءال جيناپ العان سوڭ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىك. كاشمير مەن پير پاندجال تاۋىندا كۇن سالقىنداۋ. ەندى ەڭىسكە جەتىپ، جازىق باستالعالى كۇننىڭ ىستىق لەبى بىلىنە باستادى. ماشينانىڭ تەرەزەلەرى اشىق. سوعان قاراماي قاپىرىق. ايتپاقشى، توننەلدەن وتكەن سوڭ، بىزبەن ىلەسىپ، كۇزەتىپ كەلە جاتقان دجيپتاعى اسكەرلەر قوشتاسىپ قالىپ قويدى. ءارى قاراي جول قاۋىپسىز دەدى مە ەكەن دەپ ويلادىق. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى.
گيمالايدان استىق دەمەكشى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي زامانىنان بەرى گيمالاي تاۋىمەن جۇرگەن، اتاقتى تاۋدان اسقان قازاقتار ءبىز شىعارمىز دەگەن وي كەلەدى. شىنىندا دا سولاي-اۋ. ماقالامىزدىڭ اتىن «گيمالاي اسقان قازاقتار» دەپ قويعانىمىزدىڭ ءمانىسى دە سوندىقتان.
جول جەتكىزەر ەمەس. اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. سالدەن كەيىن جول ەكى جولاققا ءبولىندى. ەندى ءجۇرىسىمىز جىلدامدايتىن شىعار. جۇك ماشينالارى كوبەيدى. ولار ءۇندىستاننان كاشميرگە جۇك اپارا جاتسا كەرەك. سالدەن سوڭ جول شەتىنەن سيملا دەگەن جازۋ كورىندى. ول بىزگە ءۇندىستاننىڭ «ليۋبوۆ ۆ سيملە» اتتى فيلمىنەن بەلگىلى. ءۇندىستاننىڭ «ليۋبوۆ ۆ كاشميرە» دەيتىن دە فيلمى بار. ولار نەگىزىنەن ءۇندىستان مەن كاشميردىڭ اسەم تاۋلارىن، ادەمى تابيعاتىن، كۋرورتتى ايماقتارىن ءناسيحاتتاۋ ءۇشىن دە تۇسىرىلسە كەرەك.
ەندى بىردە پانيپات دەگەن جازۋى بار باعانا جىلت ەتتى.
- بۇل «بابىرنامەدە» ايتىلاتىن پانيپات ەمەس پە؟»
ءيا، 1526-1527 - جىلدارى ءبابىر ءۇندىستاندى الۋ ءۇشىن ءدال وسى پانيپاتتا ءۇندىستاننىڭ سول كەزدەگى پاتشاسى يبراهيم لوديمەن قيان-كەسكى شايقاسىپ، اقىرىندا ونى ءولتىرىپ، اسكەرىن تالقانداعان سوڭ، تۋ تىككەنى بەلگىلى. سول جەڭىسىنىڭ قۇرمەتىنە ول پانيپاتتا مەشىت سالدى. سول مەشىت بار ما ەكەن دەيمىن ويعا بەرىلىپ. ءاي، ساقتالماۋى دا مۇمكىن-اۋ. ايتسە دە ايتا كەتەيىك، 2002 - جىلى دەليدە وتكەن قاسيەتتى قۇران جارىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن وسى ەلگە بارعانىمدا اللا تاعالا قالاپ، كەزدەيسوق وسى پانيپاتتا بولعانىم بار. بابىر سالدىرعان مەشىتتى دە تاپتىم. ول ءدىن امان تۇر ەكەن. ول تۋرالى كەزىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «يندياداعى قۇران جارىسى» اتتى ماقالامدا جازعانمىن.
ال ەندى مىرزا حايداردىڭ كاشميردى ەكىنشى رەت قالاي العانى، 10 جىل پاتشالىق ەتكەنى، قازاسى، سەبەبى تۋرالى مەنىڭ «تاريح-ي راشيديگە» (2003) جازعان العىسوزىمدە باياندالعان. سوندىقتان دا ونى بۇل جەردە قايتالاۋدى قاجەت كورمەي وتىرمىن.
كەلەلى كەزدەسۋلەر
تاڭ اتا نيۋ-دەليگە كەلىپ كىردىك. سودان 2-3 ساعاتتاي دەمالدىق. تۇسكى 12 دە دجاۆاحارلال نەرۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە كەزدەسۋ ءوتۋى كەرەكتىن. وندا ءبىزدى كوزىلدىرىكتى، قوڭىر ءتۇستى رەكتور كۇتىپ الدى. اتىن قازىر ۇمىتىپپىن. ستۋدەنتتەر دەمالىسقا تاراپ كەتكەندىكتەن، شاكىرتتەر بولمادى. كەزدەسۋگە ورتالىق ازيا تاريحىمەن اينالىساتىن وقىتۋشىلار عانا قاتىستى. ۇشىراسۋ وتە عيبراتتى، ءارى قىزىقتى ءوتتى. بولاشاقتا نەرۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءبولىمىن اشۋ ماسەلەسى ءسوز بولدى.
ودان كەيىن قازاقستاننىڭ ءۇندىستانداعى ەلشىلىگىندە سۇحبات ءوتتى. ەكى جاق تا دەلەگاسيانىڭ كاشميرگە ساپارىنىڭ ناتيجەلى بولعانىن ايتتى. سونىمەن، 23 - مامىردا باستالعان ساپارىمىز 30 - مامىر كۇنى اياقتالدى. ەكى ەل اراسىندا مادەني بايلانىسىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان دۋلاتي بابامىزدىڭ رۋحى قايتا جاڭعىردى. وسىنداي مامىلەمەن دەلەگاسيا الماتىعا، مەن تاعى دا بومبەي ارقىلى ەر-ريادقا ۇشىپ كەتتىم.
شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى،قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني
باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي.
دەرەككوز: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 2013- جىل