قازىرگى پروزادا ءبىر قاراعاندا ءبارى بار سياقتى، ءبىراق تۇك تە جوق - قاليحان ىسقاق، جازۋشى
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، تاۋەلسىزدىك ادەبيەتكە نە بەردى؟ ال تاۋەلسىز ادەبيەت قوعامعا نە بەردى؟
- جازۋشىنىڭ قوعامعا دەگەن كوزقاراسى ءوزىنىڭ كوركەم شىعارماسىندا كورىنىس تابادى. ءبىز ءوز ويىمىزدى كوركەم تىلمەن جەتكىزىپ، ونىڭ سيۋجەتىن قويۋلاستىرا وتىرىپ، ىشكى پسيحولوگياسىن اشۋ ارقىلى عانا بەرەمىز. ايتپەسە، ءبىز ۇكىمەتتىڭ وتىرىسىنا، پارلامەنتتىڭ باسقوسۋىنا بارىپ سويلەپ جاتقان جۇرت ەمەسپىز. بىرەن-ساران جازۋشىلار دەپۋتات بولىپ، سوندا كوپ ماسەلەلەردى ايتىپ جاتتى. بۇل ولاردىڭ دەپۋتاتتىق مىندەتى ول ەندى جازۋشى عانا ەمەس، ۇكىمەت ادامى. قازىرگى ادەبيەتتە كوپ نارسەدە ءوزىمىزدى ءوزىمىز قاتتى قور سانايتىن كەزىمىز دە بولادى.
قازىرگى كەزدە ادەبيەت قوجىراپ كەتتى دەگەن دە ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان جاقسى دا. قامشىلاۋ ءۇشىن. ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىنەن كەلەسى بيىككە شىعۋىنا كومەكتەسەدى. كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە رەسپۋبليكالارداعى ادەبيەتتىڭ دارەجەسىن سالىستىرساق، قازاق ادەبيەتى ءالى دە بيىكتە تۇر. قازاقتىڭ پوەزياسى دۇنيە ءجۇزىنىڭ دەڭگەيىندە بيىكتە تۇر.
- قاي كەزەڭدەگى پوەزيانى ايتاسىز؟
- وسى ۋاقىتقا دەيىنگىسىنىڭ ءبارىن. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءوزىن الىڭىزشى، عىلىم اكادەمياسىندا بالەنباي ءجۇز توم مۇراعاتىمىز بار. سونىڭ ءبارى كىتاپ بولىپ قايتادان باسىلماي جاتىر. ءبىز سوناۋ 551- جىلى ۇلى تۇرىك قاعاناتى جاريالانعاننان بەرى بۇكىل مادەني قورىمىزدى، اۋىز ادەبيەتىمىزدى ارقالاپ كەلە جاتىرمىز. سەبەبى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق حالقى ەپيكالىق ەتنوس. ەپيكالىق ەتنوس تاريحتا ەشۋاقىتتا جوعالمايدى. ول قور ءازىربايجاندا، قىرعىزدا، تۇرىكپەندە، ساحادا، تاۋلىقتاردا جوق. حاقاستاردا دا جوق. ەندەشە قازاقتىڭ ادەبيەتى سورلى ادەبيەت ەمەس. وتكەنىمەن دە، كەتكەنىمەن دە، بۇگىنگىسىمەن دە ماقتانا الادى.
ءار عاسىردىڭ ءولىاراسىندا كەرەمەت كلاسسيكتەردىڭ ءوزى دە جاقسى دۇنيە تۋدىرا الماعان. ءولىارا دەگەن ەكى عاسىردىڭ ورتاسى. ەكى عاسىردىڭ ورتاسىندا تولستوي نە جازدى، گوگول نە جازدى، باسقالار نە جازدى؟ وكىنىشتەن وزەگى قارس ايىرىلا: «مەن ولگەندە ورىس ءتىلى قوسا ولەدى»، - دەگەن بۋنيننىڭ ءوزى نە جازدى؟ نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اسەم ءسوزدىڭ اكادەميگى اتانعان بۋنين ول. مۇنداي جاعداي بولىپ تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ءولىاراعا الماعايىپ زامان تاپ كەلدى. قازاقتا: «الماعايىپ زاماندا الباستى دا اۋليە»، - دەگەن ءسوز بار.
نەلىكتەن وسى كەزەڭدە جازۋشىلار ارحيۆكە جۇگىرىپ كەتتى. كەشەگى تاريحتى كوپ جازىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى دەرەكتى شىعارمالار. دەرەكتى شىعارمالار كوركەم ادەبيەتتىڭ قازىناسىنا جاتپايدى. كەزىندە ۇمىتىلادى ول. قازىر اتىشۋلى دۇنيە نەگە شىقپاي جاتىر دەگەندە، كوركەم ادەبيەتكە دە ءبىر يدەال كەرەك. جازۋشىلار الماعايىپ زاماندا يدەال بولاتۇعىن ءبىر تۇلعا تابا الماعان بولۋى مۇمكىن. بىزدە وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ناقتى باعىتى جوق. باعىت جوق بولعان كەزدە جازۋشىلار دا ابدىراپ قالادى. ەگەر بۇگىنگى كەمشىلىكتەردى، بۇگىنگى قاتەلىكتەردى سىناي بەرەتىن بولساق ونىڭ ءبارى فەلەتوندىق سيپاتتا بولىپ كەتەدى. ءبىر ماقالانىڭ جۇگى عانا بولىپ قالۋى مۇمكىن. نە ماقتاي الماي، نە داتتاي الماي وتىرعانىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولۋى كەرەك.
- ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك كينو كوميتەت جانىنداعى رەجيسسەرلەر مەن سسەناريستەردىڭ جوعارعى كۋرسىن ءتامامداعان ەكەنسىز. بۇگىنگى قازاق كينوسىنىڭ دەڭگەيىنە كاسىبي مامان رەتىندە كوزقاراسىڭىز...
- قازاق كينوسىنىڭ دەڭگەيى ءدال بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىمەن بىردەي. بۇل سالادا دا تالانتتى ماماندار بار. ءبىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى مارگينال تۇلعالار. ەكى مادەنيەتتىڭ ورتاسىندا تۋعاندار. ەكى جاعىنان دا بىردەي جەتىلمەگەن. كينو دەگەن شىركىندە ءار ەلدىڭ مەكتەبى بار: يتاليا مەكتەبى بار، امەريكا، جاپون مەكتەبى بار. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز مەكتەبىمىزدى قالىپتاستىرىپ بىتپەگەن ەدىك. ەندى الماعايىپ زامانعا تاپ كەلدىك تە، كىمگە ەلىكتەۋدى، كىمگە سولىقتاۋدى بىلمەي قالدىق. ءبىزدىڭ جىگىتتەر شورە-شورە بولىپ جۇرەدى. نە اندا جوق، نە مۇندا جوق. قازاقتىڭ تاريحىنا، قازاقتىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى ەشتەڭە شىعارا الماي جاتىر.
- مەملەكەتتىك سىيلىقتى العانداردىڭ كەيبىرىن سىناپ جاتاتىندار بارشىلىق. ءادىل بەرىلمەيدى دەپ...
- «ءار زامانعا ءبىر سۇرقىلتاي» دەيدى. ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ ۇيلەسىمىنە وراي ءبىر ادەبيەتى بولاتىن شىعار. ءدال سول كەزەڭدە سىيلىق العان شىعارمالار ءوز كەزەگىنە لايىق بولۋى مۇمكىن. ەگەر ءبىز ينتەللەكتۋالدى پروزانىڭ دەڭگەيىمەن سالىستىراتىن بولساق، سولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى بايگە الماۋى دا كادىك. سىيلىقتىڭ پرينسيپى سول بولاتىن بولسا. سىيلىقتى الۋ ءۇشىن مىناداي مىناداي شارتتار بار دەگەن ناقپا-ناق پرينسيپ جوق.
پوەزيادا كەيبىرەۋلەر دەڭگەيگە جاقىندايتىن شىعار. قازىرگى پروزاعا كوڭىلىم تولمايدى. نەگە؟ بۇل دا رەسەيدەن كەلگەن نارسە. رەسەيدە قازىر پروزا كەڭسە ءتىلى بولىپ كەتتى. وقىعىڭ كەلمەيدى. قازىرگى پروزانى وقىپ وتىرساڭ، ءبىر قاراعاندا ىشىندە ءبارى بار سياقتى. ءبىراق تۇك تە جوق. ءتىلى كوشەنىڭ، بازاردىڭ ءتىلى. كوركەم تىلدەن ايىرىلىپ قالعان. كادىمگى جۋىلا-جۋىلا اقجەم بولىپ قالعان سياقتى. ءبارىمىز دە گازەتتەن كەلدىك قوي. ءبىر جاعىنان سونىڭ دا ولقىلىعى بار ما.
ءبىراق ەڭ ۇلكەن اسەرى پروزادا جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى كەرەك دەسەڭ اۋىز ادەبيەتىن دە وقىماعاندار. ول نە دەگەن ءسوز؟ سوزدىك قورى جوق دەگەن ءسوز. بۇل ءبىر. ءوزىنىڭ سوزدىك قورىن ويناتا بىلمەيدى. بۇل ەكى. ءتىل بولماعاننان كەيىن، كوركەم ادەبيەت كوپ دۇنيەسىنەن كوپ كومپونەنتىنەن ايىرىلادى. سۋرەت جوق. سيپات جوق. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنە نە كەرەك؟ قازاق حالقى قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەن نارسەگە جاۋاپ بەرسەك، كوركەم شىعارما تۋادى.
- ءوزىڭىز دە كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىق الدىڭىز...
- ماعان «جۇرتتىڭ ءبارى سىيلىق الىپ جاتىر، سەن قاشان الاسىڭ؟» دەپ ايتاتىن. مەن «جۇرتتىڭ ءبارى الىپ بولسىن، ماعان دا بىردەڭەسى قالار» دەپ قالجىڭدايتىنمىن. مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەردى. وتىز ادامنىڭ بىرەۋى عانا قارسى بولىپتى. قالعانى قۇپتاپتى. مەن سوعان پالەندەي قىزىققام جوق. ورىسشا ايتقاندا «منە پولوجەنو» نارسە سياقتى بولىپ قالدى. 1985- جىلى 50 گە تولعان كەزىمدە جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىن» العان ەدىم. ودان كەيىن «پاراسات» وردەنىن بەردى. «اسىقپاعان اربامەن قويان الادى» دەگەن. جارناماعا، گازەتكە شىعۋدان قاشاتىن اداممىن. سۋرەتكە تۇسۋدەن دە قاشقاقتايتىن ەدىم... ءومىر بويى وزىمە «مەن جازۋشىمىن با، جوق پا؟» دەپ سۇراق قويۋمەن كەلە جاتقان اداممىن. كەيىنگى كەزدە مەن ءوزىمدى جازۋشى رەتىندە دالەلدەۋمەن كەلەمىن. عۇمىرىمنىڭ ءبىرىنشى جارتىسى كۇمان، ەكىنشى جارتىسى دالەلدەۋمەن ءوتىپ جاتىر سولاي.
- «بودە» اتتى شىعارماڭىزدا بۇرىنعى سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقانىن جانىڭىز كۇيزەلە جەتكىزگەنسىز. سوسىن قازىرگى ءان ماتىندەرىنە شۇيلىگەسىز...
- قازىرگى كەزدەگى انگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ بارلىعى «بەزادرەسنىي». ايتەۋىر ماحاببات دەپ، باسقا دەپ ايتا بەرەدى. قازاقتىڭ حالىق اندەرىندە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىنىڭ ىشىندە تاريح تا بار، ەتنوگرافيا دا بار. اقاننىڭ، مۇحيتتىڭ اندەرىن الىپ قارايتىن بولساق، سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ - تۋعان جەرى، گەوگرافياسى دا، ەتنوگرافياسى دا بار. ماسەلەن، قىزدى ايتتىرۋ. بەسىك قۇدا بار، بەل قۇدا بار. قىز ون ەكى جاسقا تولعانشا ەشكىم قۇدا ءتۇسىپ كەلمەسە، اكە وڭ جاققا بودە ءۇي تىگەتىن بولعان. «مىنە، مەنىڭ قىزىم بار، كەلىڭدەر، كورىڭدەر، قۇدا تۇسەتىندەرىڭ بار ما؟» دەگەندەي. ءبىراق سونىڭ وزىندە دە ماسەلەنىڭ ءبارىن قىزدىڭ ءوزى شەشكەن. اكەنىڭ رۇقساتىمەنەن. مالى جوق، قالىڭ تولەي المايتىن جاس جىگىت بودە ءۇيدىڭ بوساعاسىنان ارى اتتاي الماعان عوي. كەز كەلگەن ءاندى الاتىن بولساق، سونداي بولۋى كەرەك. قازىر «ارمان-اي» دەگەن ءاندى ايتىپ ءجۇر. ول اقان سەرىنىڭ ءانى. اقتوقتى ۇزاتىلعاندا سوعان شىعارىپ بەرگەن اۋجارى. ونىڭ ىشىندە قانشاما ەتنوگرافيا بار. ءبىزدىڭ كوپ تاريحىمىز اۋىز ادەبيەتىمەن، اقىنداردىڭ ولەڭىمەن، جىراۋلاردىڭ جىرىمەن كەلگەن. ءبىز وسى ءۇردىستى ساقتاي الماي وتىرمىز.
- «پروزا 60-جىلى ادەبيەتكە كەلگەندەرمەن بىرگە كەتتى. بۇگىندە ءىلىپ الار ءتاۋىر دۇنيە كورە الماي ءجۇرمىز..» دەيتىندەرگە نە ايتاسىز؟
- ەڭ الدىمەن تىلدەن ايىرىلۋ، جازۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ قازاق مەنتاليتەتىنەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى بار. كەيدە باتىستىڭ، نەمىستىڭ ادەبيەتىنە ەلىكتەيدى. لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتىنە دە. ولار وزدەرىندە مىقتى جازۋشى شىعار. دەگەنمەن ولاردىڭ ۋايىمى، حالقى بولەك. ءدىنى دە بولەك. ءبىز ابايدى، ايماۋىتوۆتى يگەرمەي جاتىپ، باسقا جاققا ۇمتىلامىز. مەيلى سىيلا، قادىرلە، تابىن. ءبىراق ولارداي جازۋعا بولمايدى عوي. مىنەز-قۇلقى بولەك ولاردىڭ شەكپەنىن ءبىزدىڭ حالقىمىزعا كيگىزگىسى كەلەدى. بۇل ۇيلەسپەيتىن دۇنيە. سوندىقتان دا بۇگىندە قولىنا قالام ۇستاپ جۇرگەندەرگە ايتارىم - جازعاندارىنان قازاقى ءيىس اڭقىپ تۇرۋى ءتيىس. سوندا عانا ونى مويىندايدى.
- كەيبىر جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا انايى ءسوزدى سول كۇيى بەرە سالادى. مۇنى بىرەۋلەر كوركەم ادەبيەتتى بىلعاۋ دەسە، ەندى بىرەۋلەر شىنايى ءومىردى سول كۇيىندە بەرگەن دە دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. كەيدە ءتىپتى ورىسشا بىلاپىت سوزدەردى دە سول كۇيىنشە جەتكىزەدى. سىزدىڭشە قالاي؟
- ادەبيەتتى بىلعاۋدىڭ قاجەتى جوق. ورىسشادان باسقا ءسوز تاپپاي قالدى ما؟
- ال ءوزىڭىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدا دا ورىسشا سوزدەر كوپ كەزدەسەدى عوي...
- مەنىڭ شىعارمالارىمدا كەيدە ورىسشا ديالوگتار سول كۇيىندە كەتەتىنى راس. مويىندايمىن. ويتكەنى ونى قازاقشاعا اۋدارساڭ ءوڭى كەتىپ قالادى. باتىستاعى «ورىستار» - كەرجاقتار. ەسكى سلاۆيان تىلىندە سويلەيتىن كەرجاقتار. كەيىن مەنىڭ كىتاپتارىمدى اۋدارعان كەزدە جاڭاشا ورىس تىلىنە اۋدارىپ جىبەرىپتى. كەلىسپەيدى. ول كەيىپكەردىڭ حاراكتەرىن اشۋ ءۇشىن كەرەك.
بىزگە 57-جىلعا دەيىن كەيبىر مەكتەپتەردە ەسكى سلاۆيان تىلىندە ساباق وقىتقان. ول جاقتا ورىس جوق، قازاقي كەرجاقتار بار. سول كەرجاقتاردىڭ ءوزى قازاقتىڭ ءتىلىن قازاعىڭنان مىقتى بىلەدى. ءوزىنىڭ ءتىلىن ۇمىتپايدى ولار. ال ءبىزدىڭ قازاقتار ماڭگۇرت بوپ قالعان. نە قازاق ەمەس، نە ورىس ەمەس. «سۆولوچ» دەگەن ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن بىلەسىڭ بە؟ ول ءشوپتىڭ اتى. شىرماۋىق دەگەن ءشوپ بولادى عوي. سول شىرماۋىق شوپتەردىڭ بارلىعىن وراپ الىپ قۋراتىپ تاستايدى. ءوزى ءشوپتىڭ تامىرىنا ينەسىن قاداپ جىبەرەدى دە، سول ارقىلى وزدەرى وسەدى. ورىستىڭ «ۆولوچەت» - وراۋ دەگەن سوزىنەن شىققان. ول ءشوپتىڭ يتتىگى، پارازيتتىگى سول، وزگەلەردى قۋراتۋ ارقىلى ءوزى وسەتىندىگىندە. سوندىقتان دا وسىنداي يتتىگى بار ادامداردى «سۆولوچ» دەيمىز. ال وبلىس دەگەن وبلىي دەگەن سوزدەن شىققان. ول «نەوب «ياتنىي، شيروكي» دەگەن ءسوز. ەسىككە سىيمايتىن ادامدى دا «وبلىي» دەپ اتايدى.
- ءسىزدى كوپشىلىك ستيليست جازۋشى دەپ تانيدى. شىعارمالارىڭىزداعى ءتىل شۇرايلىلىعىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. بۇگىنگە دەيىن «جازۋىم كەرەك ەدى-اۋ...» دەگەن جۇكتەن قۇتىلدىڭىز با؟ الدە وقىرماندارىڭىزدى تىڭ تۋىندىلارمەن قۋانتاتىنداي جوسپارلارىڭىز بار ما؟
- بىردەڭەلەردى شيمايلاپ ءجۇرمىن. ول ازىرگە بىتكەن جوق. 40 باسپا تاباق بۋنيندى اۋداردىم. وتكەن جىلى شىقتى. دۇنيە جۇزىندە 19 -عاسىردان بەرى قاراي نوبەل سىيلىعىن العان 7 دراماتۋرگ بار ەكەن. سولاردىڭ كىتاپتارىن اۋداردىم. ول دا شىقتى. جۇمىسىم جوق بولعاندىقتان اۋدارعانىم جوق. بۋنيندى اۋدارۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. ول اقىن عوي. ونىڭ پروزاسىنىڭ ءوزى پوەما سياقتى. اۋدارۋ وتە قيىن. ناعىز ورىس تىلىندە جازعان ادام. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا حات جازعان ەكەن، سوندا ايتىپتى: «جال چتو ۆمەستە سو منوي ۋمرەت رۋسكيي يازىك» دەپ... بايقاتپاي ءجۇرىپ جاس كەلىپ قالىپتى. جاس كەزىمىزدە ەرتەڭ دە كۇن بار عوي دەپ جۇرگەنىمىزدە... دەگەنمەن الدا جوسپارلار بار عوي...
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن - جاننۇر جۇماش
«حالىق ءسوزى» گازەتى. 2012