سىرى بەيمالىم «نايمان قالا» بۇل قاي قالا؟
سوناۋ ەس بىلگەن بالا شاعىمدا ساعىمعا ورانىپ، بار قۇپياسىن جاسىرىپ جاتۋشى ەدى. ءالى دە سول قالپى. تەك جەل مەن جاڭبىر كەمىرگەن قورعاننىڭ قابىرعالارى ۇگىلىپ، جەرگە ءسىڭىپ بارادى. كەزىندە كوتەرىلىپ، كۇنشىلىك جەرگە كوز سالار ءتورت مۇناراسى دا قۇلاعان، ءتورت جاقتان كىرىپ شىعۋعا قولايلى ءتورت قاقپاسى دا وپىرىلىپ، دوڭبەشىككە اينالعان. اپىر-اۋ، كوشتەن ءبولىنىپ قالعان تايلاقتاي جاپان دالادا قاراۋىتقان بۇل نە قىلعان قورعان؟ كىم تۇرعىزدى؟ سۋىرتپاقتاپ تارتار تاريحى قايسى؟ تەك كونە دۇنيەدەن سىر شەرتەتىن تاريحي كىتاپتاردى پاراقتاپ، وزىڭشە جورامالدايسىڭ؟ باسقا جول جوق. اششى وزەك جوتاسىنىڭ ەتەگىندە ساعىمعا كومىلىپ كونە قورعان جاتىر... سىرى بەيمالىم...
بالالىق شاققا ساياحات
كەشكى اسقا وتىرعانىمىز سول ەدى، شەشەم، «مىنا كوكساۋ شالدىڭ بالاسى انا جامبىل قورعانىنان كەرەمەت التىن ساقينا تاۋىپ الىپتى. كىتاپ كەمىرگەنشە سوعان ىلەسىپ بارىپ، قورعان قازساڭشى. ساعان دا ءبىر نارسە ىلىگەر. بالكىم، ات باسىنداي التىن تابىلىپ قالار. جۇرتتىڭ بالالارى پىسىق ايتەۋ، بىزدىكى ءۇي كۇشىك» دەپ، اۋىلداعى سوڭعى جاڭالىقتى جايىپ سالدى ءارى ماعان كوڭىلى تولمايتىنىن دا ءبىلدىرىپ قويدى. «مەن دە ەستىدىم. جۇرت ايتىپ ءجۇر» دەپ اكەم شايىن ءبىر جۇتىپ، باسىن شايقاپ قويدى.
شەشەمنىڭ «جامبىل قورعانى» دەپ وتىرعانى، اۋىلدان بەس-التى شاقىرىم جەردە جاتقان كونە قورعان. «جامبىل» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «قورعان» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بولسا كەرەكتى. جەرگىلىكتى حالىق سولاي دەيدى. شەشەمنىڭ «كوكساۋ شال» دەپ وتىرعانى - كورشى ۇيدەگى مامىربەك اقساقال. ال التىن ساقينا تاۋىپ العان بالا نەمەرەسى، نىسپى-سى - سايلاۋ. مەنەن بىرەر جاس قانا ۇلكەن. ەرتەسىندە سالىپ ۇرىپ، سايلاۋعا باردىم. تاۋىپ العان ساقيناسىن كيىزگە ۇيكەلەپ وتىر ەكەن. «قاراشى، كەرەمەت ەمەس پە؟» دەپ ماقتانىپ قويادى. ورتاسىندا كىشكەنتاي اسىل تاستار سالىنعان التىن ساقينا كيىزگە ۇيكەلەگەن سايىن جارقىراي تۇسەتىن ءتارىزدى. «مىنا تامدى وزەنىنىڭ بويىندا سيىر باعىپ جۇرگەنمىن. بۇل قاراسان كەلگىرلەر دۇرىس جايىلسىن با؟ جارتىسى وزەن جاعاسىندا قالسا، جارتىسى قارىس قادام جەردەگى كونە قورعانعا كىرىپ كەتەدى. ءتۇس الەتىندە قورعاننىڭ ىشىندەگى سيىرلاردى قايىرىپ، وزەن جاعاسىنا ايداپ جۇرگەنمىن. قارسى الدىمنان ۇزىندىعى ءبىر قۇلاش قاراباس جىلان سۋماڭ ەتىپ كەسىپ ءوتىپ، شي تۇبىنە كىرىپ جوق بولدى. قىزىق كورىپ، جىلان كىرگەن ءشيدىڭ ءتۇبىن قۇرىقپەن تۇرتكىلەپ جاتىرمىن. جىلان كىرگەن تەسىكتى ءبىراز قوپاردىم. ءبىراق جىلان جەردىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتكەن بە، ايتەۋ شىقپادى. ءبىراق قوپارىلعان توپىراقپەن بىرگە ءبىر كىشكەنە سارى تەمىر جالت ەتىپ كورىندى. العاشىندا ءمان بەرمەگەنمىن. اقىرى جىلاندى قايتىپ شىعارا الماعان سوڭ، الگى تەمىردى كوتەرىپ الىپ قاراعانمىن. ساقينا. ساقينا بولعاندا قانداي، التىن ساقينا. ءبىر كۇنى ادەيىلەپ بارىپ سول جەردى قازباسام با، بالەم» دەپ سايلاۋ بار سىرىن اقتارىپ سالدى. راس، ساقينا كىشكەنتاي بولعانمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. جالتىراپ تۇر. اسىرەسە، جاقۇت تاستارى كەرەمەت كورىنەدى. قىزىقتىم. اقىرى سايلاۋ ەكەۋمىز قورعاندى بىرگە قازاتىن بولدىق. اڭگىمە سونىمەن توقتاعان. ول كەزدە نەبارى التىنشى كلاستا وقيمىن. ويىن بالاسىمىن. قورعاندى قازۋ ماسەلەسى بىرتە-بىرتە ۇمتىلىپ قالعان. تاعى بىردە سايلاۋ التىن ساقينانى جوعالتىپ العانىن ايتقان. سونىمەن، ساقينا ماسەلەسى ءتامام بولعان-دى.
اڭىز نە دەيدى؟
سودان بەرى ارادا تالاي جىل زۋلاپ وتە شىقتى. ەر جەتتىك، ەسەيدىك. تۋعان جەردىڭ ءاربىر تاسىنا وزگەشە كوزبەن قارايتىن بولدىق. تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتتى. سودان بولار، سول ماسەلەنى قوزعايتىن كىتاپ-جۋرنالدى جيناۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الدىم. بىردە كونە تاريحتان سىر تارتاتىن كىتاپتى اقتارىپ وتىرىپ، ءبىر قىزىقتى جايتقا تاپ بولدىم. «ەرتە زاماندا وتە كوپ قالا تۇرعىزعان ەلدەر - عۇندار مەن قاڭلىلار. عۇندار ورتوس، شان-شان (لوبنور)، تەرىسكەي الاتاۋ، تۋرفان، جوڭعاريا ساحاراسى، التاي، تارباعاتاي ولكەلەرىندە كوپتەگەن قالا تۇرعىزعان. عۇنداردىڭ ۇلكەن قالالارىن ءوز بەتىمەن باسقاراتىن جەكە حانى، بيلەرى بولدى. تەك قانا تارباعاتاي تاۋىنىڭ قويىن-قونشىسىندا عۇنداردىڭ ونداعان قالاسى بوي كوتەرگەن.
سول ولكەدەگى مىقتى قالا اڭشى (ءانىشى) دەپ اتالادى. ءوز تۇسىندا ول شاهار كەرەمەت داۋىرلەپ تۇردى» دەپ جازىلعان الگى كىتاپتا. بۇدان ارى سول قالاعا بايلانىستى ءبىر اڭىز ءورىلىپتى. «اڭشى قالاسىن باسقارعان حاننىڭ جالعىز ۇلى بولىپتى. اكەگە قاراعاندا حانزادا الدەقايدا مەيىرىمدى، حالىققا جاقىن بولسا كەرەكتى. عۇندار ءالسىن-ءالسىن كورشى جاتقان قىتاي ەلىنە ءجيى جورىققا شىعىپ، ولجالى قايتىپ جۇرەدى. ءبىر جولى عۇنداردىڭ ولجاسى ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك بولادى. ورتالارىنداعى قىپشا بەل، قيعاش قاس، كورىكتى قىتاي قىزىنا حانزادا عاشىق بولىپ قالعان كورىنەدى. سودان حانزادا شەبەرلەرگە قىزعا ارناپ اسىل تاستارمەن كومكەرىلگەن كەرەمەت جۇزىك سوقتىرتىپتى. ارينە اكە رۇقسات بەرسە ۇيلەنبەك ويدا جوق ەمەس. قىز دا جىگىتكە كەت ءارى بولماسا كەرەك. ءبىراق قاتىگەز اكە قىزدى ۇلىنا قيماي، ءوزى الماق بولىپتى. مۇنداي قورلىققا شىداماعان بالا اكەگە قارسى كەلە الماسىن ءبىلىپ، ءوزىن جارىپ ءولتىرىپتى. ال سۇيگەنىنىڭ وسىنداي حالگە دۋشار بولعانىن كورگەن قىز حانعا «سۇيگەنىممەن بىرگە كومىڭىز» دەپ ءوتىنىش جاساپ، ءوز-ءوزىن ولتىرگەن. قاتىگەز حان «جالعىز ۇلىم عوي، كۇندە كورىپ تاۋ ەتىپ جۇرەيىن» دەپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان قالانىڭ ءبىر الاڭقايىنا ۇلىن قىزبەن بىرگە جەرلەپتى. قىزدىڭ قولىنداعى كەرەمەت التىن جۇزىككە دە تيىسپەپتى» دەسەدى، ءادىرام قالعىر ەسكى زاماننىڭ ەسكى اڭىزى. بۇل ءبىر دەپ قويىڭىز.
ەكىنشى ءبىر اڭىزدى اكەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى. «كەزىندە تارباعاتاي وڭىرىنە اتى شىققان اتاقتى مامىتجان دەگەن سال-سەرى ءوتىپتى. نايماننىڭ سىبان رۋىنان. ەل ارالاپ، ءان ايتىپ، پالۋان كۇرەستىرىپ، دۇرىلدەپ جۇرگەن سەرى بىردە تارباعاتايدىڭ ءبىر بەلەسىن قونىستاپ وتىرعان بولاتشى رۋىنىڭ ءبىر قىزىنا عاشىق بولىپتى. بۇلاڭ وسكەن بايدىڭ قىزىنىڭ دا سەرىگە كوڭىلى كەتسە كەرەك. ەكەۋى ءسوز بايلاسادى. ءبىراق قىزدى كىشكەنە كەزىندە وزگەگە اتاستىرىپ قويسا كەرەك. سول بار، ءارى قىزىن «ۇشارىن ساي، قونارىن جەل» بىلەتىن جالعىز اتتى سەرىگە بەرۋگە باي كەلىسپەيدى. سىباننىڭ سەرى جىگىتى بار جيعان-تەرگەنىن ساتىپ، اياكوز جاقتاعى اتاقتى ءبىر شەبەرگە التىن جۇزىك سوقتىرىپ، قىزعا تارتۋ جاسايدى. اقىرى اكە رۇقساتىن بەرمەسىن بىلگەن قوس عاشىق ەلدەن قاشىپ كەتۋگە بەل بۋسا كەرەكتى. ءبىراق تاعدىر ولاردىڭ ءبىر بولۋىن جازباعان ەكەن. قوس جۇيرىك مىنگەن قوس عاشىقتى بايدىڭ شاش ال دەسە، باس الاتىن شابارماندارى اششىوزەك جوتاسىنىڭ ەتەگىندە قۋىپ جەتىپ، ايقاسىپتى. جالعىز اتتى كوپكە قالاي شاماسى كەلسىن. قاتتى تيگەن شوقپاردان سول جەردە جىگىت مەرت بولىپتى. مۇنى كورگەن قىزدا «جانىم سۇيگەنىممەن بىرگە» دەپ ءوزىن كەزدىكپەن جارىپ جىبەرىپتى. باي وزىنە ءسوز كەلمەس ءۇشىن، جۇرتقا «سەرى جىگىتپەن قىزىم بىزگە جەتكىزبەي قاشىپ كەتتى» دەپ الداۋسىراتا اڭگىمە ايتىپ، ماحاببات جولىندا شاهيد بولعان قوس عاشىقتى اششىوزەكتىڭ ەتەگىندەگى ەل بارمايتىن كونە قورعان ىشىنە جەرلەپتى. باياعىنىڭ شالدارى ول قورعاندى، قوس مۇڭلىق مامىتجان (سەرى جىگىت) مەن اقشارقات (قىز) جاتقان قورعان دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. قازىر جۇرت ول اڭىزدى دا ۇمىتتى عوي» دەپ اكەم اڭگىمەسىن اياقتايتىن. سوسىن «مامىتجان سەرىنىڭ سۇيگەنىنە ارناعان ءانى» دەپ ۋىلدەپ ءبىر مۇڭدى ءاندى ايتىپ وتىراتىن. سول كەزدە، ءاندى قاعازعا ءتۇسىرىپ الۋ ويعا كەلمەپتى. قازىر ءبارى ۇمىتىلىپ قالعان. سۇراي قوياتىن اكە دە ومىردەن وزىپ كەتكەن. ءبىراق ەكى وقيعانىڭ وزەگىندە ءبىر اقيقات جاتىر. ول اششى وزەك جوتاسىنىڭ ەتەگىندەگى قورعان. بالكىم، سايلاۋ تاۋىپ العان التىن جۇزىك سول اڭىزدارداعى ساقينا بولار-اۋ. بالكىم، عۇنداردىڭ اڭشى دەپ اتاعان شاهارى وسى شىعار. ايتەۋىر عاجايىپ جۇزىكتە ءبىر سىردىڭ جاتقانى بەلگىلى.
ءبىر قىزىعى، سول سايلاۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا جوعالىپ كەتتى. ءالى كۇنگە حابار جوق. «ارۋاقتاردى مازالاعان ادام وڭبايدى. سولاردىڭ قارعىسىنا قالدى ول» دەپ جۇرت ايتادى. كىم ءبىلسىن؟ جەرگىلىكتى جۇرت ول قورعاندى جامبىل دەيدى. كەيبىرى نايمان قالا دەپ اتايدى. ءالى ەشكىم زەرتتەمەگەن. تاريحى تىم تەرەڭدە. تامدى وزەنىنىڭ بويىندا، «اششى وزەك» دەگەن جوتانىڭ ەتەگىندە جاتىر. كەزىندە بيىك دۋالدارمەن قورشالعان، جان-جاعىنا ور قازىلىپ، سۋمەن تولتىرىلعان، ءتورت قاقپالى ۇلكەن قامال بولعانى كورىنىپ تۇر.
تاريحقا ۇڭىلسەك، قۇلجا ساپارىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ وسى جەردە بولىپ، قامال جايىندا جازىپ، كارتاعا ءتۇسىرىپ اكەتىپتى. 1918 - جىلى ءۇرجارعا كەلگەن ساپارىندا الاشتىڭ اردا ۇلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەلدەن ەستىپ، ارنايى وسى قورعاندى كەلىپ كورىپتى. 1934 - جىلى ءۇرجاردا سەگىز اي تۇرعان ساكەن سەيفۋللين دە نايمان قالامەن تانىسقان ەكەن. قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا كەلىپ قايتىپ بارا جاتقاندا ۇلى اقىنىمىز اباي دا سول نايمان قالاعا سوعىپتى» دەگەن ەل اراسىندا اڭگىمە دە بار. دەمەك، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى قىزىققان قالا جاي عانا قورعان بولماسا كەرەك-تى.
راس، شاهاردىڭ قاي عاسىرعا جاتاتىنىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا الماي-دى. «ءبىزدىڭ قاسقاباس عالىمدارىمىز بەن جەر قازعىشتارىمىز (ارحەولوگتار دەگەنى) اينالىپ كەلىپ وتىرار مەن ساۋراندى قازا بەرەدى. زەرتتەي بەرەدى. بۇل تارباعاتاي ماڭىنا اتتاپ باسقاندارىن كورمەپپىن. بۇكىل تۇركى تاريحى وسى جەردە تۇنىپ جاتقان جوق پا؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ ادامزاتتىڭ وركەنيەتتى وسى التاي مەن تارباعاتايدا وركەندەگەن جوق پا؟» دەپ كەيدە شاي ۇستىندە اكەم كۇڭكىلدەپ وتىراتىن. سودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. شىندىعى سول، ءالى كۇنگە نايمان قالانى بىرەۋ كەلىپ زەرتتەپتى دەگەندى مەن دە ەستىگەن جوقپىن. اششى وزەك جوتاسىنىڭ ەتەگىندە ساعىمعا كومىلىپ كونە قورعان جاتىر. سار دالانىڭ اڭزاق جەلىمەن قورعاندى باسىپ قالعان شي بىتكەن ءان سالادى. ىزىڭداپ سوناۋ كونە زاماننان سىر شەرتەدى...
سەيسەن امىربەك ۇلى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012