قازاقتا تۋىسقاندار اراسىندا قىز الىسىپ- بەرىسۋگە بولا ما؟
شاريعاتتا شىنىمەن نەمەرە- اعايىندارعا وتباسىن قۇرۋعا رۇقسات ەتىلە مە؟ قازاقتىڭ ەجەلگى سالت- داستۇرىندە بۇعان قاتىستى قانداي ءۋاج ايتىلعان؟ قازاق ميفولوگياسىن زەرتتەۋشى، جازۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زيرا ناۋرىزباي الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا بۇعان قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى، - دەپ حابارلايدى Massaget.kz ءتىلشىسى.
بۇل ۆيدەو كاسىپكەر احمەتبەك نۇرسيلانىڭ Facebook-پاراقشاسىندا پايدا بولعان. وندا ەر ادام «قازاق قىزدارى تەك تۋىستارىنا كۇيەۋگە شىعۋ كەرەك، سول كەزدە عانا قازاق حالقى تەكتى بولادى» دەگەن پىكىر ايتقان.
شىنىمەن بۇل تۋرالى قۇران اياتىندا ايتىلعان با؟
ءان- نيسا سۇرەسىنىڭ 23-اياتىندا «سەندەرگە ءوز انالارىڭمەن، تۋعان قىزدارىڭمەن، اپكە- قارىنداستارىڭمەن، اكەلەرىڭنىڭ اپكە- قارىنداستارىمەن، انالارىڭنىڭ اپكە- سىڭلىلەرىمەن، تۋعان باۋىرلارىڭنىڭ قىزدارىمەن، اپكە- قارىنداستارىڭنىڭ قىزدارىمەن، ءسۇت انالارىڭمەن، ەمشەكتەس اپكە- قارىنداستارىڭمەن، قايىن ەنەلەرىڭمەن جانە جاقىنداسىپ قويعان ايەلدەرىڭنەن تۋعان قولدارىڭداعى وگەي قىزدارىڭمەن نەكەلەسۋ حارام ەتىلدى. ال جاقىنداسپاي تۇرىپ اجىراسىپ كەتكەن ايەلدەرىڭنىڭ قىزدارىنا ۇيلەنسەڭدەر كۇنا بولمايدى. سونداي- اق، سەندەر ءۇشىن بەل بالالارىڭنىڭ جۇبايلارىنا ۇيلەنۋ، ءھام اپالى- ءسىڭىلى ەكى قىزدى بىردەي ايەلدىككە الۋ حارام ەتىلدى. ال بۇدان بۇرىن (ناداندىق داۋىرىندە) بولعان ءىس بولدى. راسىندا، اللا وتە كەشىرىمدى، ەرەكشە مەيىرىمدى» دەلىنگەن.
دەمەك، اياتتا كەلتىرىلگەندەردەن باسقا تۋىسقاندارمەن نەكەلەسۋگە بولادى. مۇسىلمان حالىقتارىندا بولەلەردىڭ نەمەسە نەمەرە اعايىن سەكىلدى تۋعان- تۋىستاردىڭ ءبىر- بىرىمەن ۇيلەنۋى وسى اياتقا نەگىزدەلگەن. دەگەنمەن، يسلام ءدىنى بويىنشا دا اسىرەسە حاليفالار تۇسىندا الىستان قىز الۋ قۇپ كورىلگەن.
زيرا ناۋرىزبايەۆا بۇل تاقىرىپتى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان- مامىر» داستانىنا تالداۋ جاساپ كوتەرەدى.
يسلام دىنىندە نەمەرە اعايىنداردىڭ وتباسىن قۇرۋىنا رۇقسات ەتىلگەن، ال قازاقتاردا 7 اتادان اسىپ قانا باس قوسادى. ياعني، ەجەلدەن قازاقتار ءبىر رۋدان قىز الىپ، قۇدا اتانباعان.
«قازاقتاردا شاريعات رۇقسات ەتكەن تۋىسپەن نەكەلەسۋ تاقىرىبى بۇرىننان كوتەرىلىپ كەلەدى. مىسالى،»قالقامان- مامىر«اتتى عاشىق تۋىستار تۋرالى داستاندا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ»شاريعات قوسادى ەكەن نەمەرەنى«دەگەن جولى بار، ياعني شاريعاتتا نەمەرە اعايىندارعا ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتىلەدى (نەگىزىنەن عاشىقتار نەمەرە تۋىس ەمەس، ءبىراق سولاي سۋرەتتەلگەن) . ارينە، مۇنى شاكارىم ەمەس، تۋىسىنا عاشىق بولعان كەيىپكەر ايتادى. ءبىراق اقىن تولىعىمەن سولاردىڭ جاعىندا: ولارعا جانى اشيدى، ولاردى جازىقسىز دەپ سانايدى»، - دەيدى ميفولوگ.
ميفولوگتىڭ ايتۋىنشا، اقىن ءبىر- بىرىنە عاشىق تۋىستاردى ءولىم جازاسىنا كەسۋدى تالاپ ەتەتىندەردى ۇنەمى «نادان» دەيدى. جالپى داستاندا دىنگە باسا ءمان بەرىلگەن.
«عاشىقتار يسلامدا تۋىسقاندار اراسىنداعى نەكەگە رۇقسات ەتىلگەنى تۋرالى ۇنەمى ايتادى. مىسالى، قالقامان مامىردى»ەر جەتكەن قىز ەركىمەن ەرگە تيەر.. . مولدالاردان ەسىتتىم الدەقاشان. مامىر- اۋ، مەنى سۇيسەڭ، كەتپە جاتقا، قۇدايعا حاق، ءىسىم ءجون شاريعاتقا«دەپ كوندىرەدى (اقىننىڭ ايتۋىنشا، سول زاماندا مولدالار ماحابباتپەن ۇيلەنۋگە ۇگىتتەگەن). بۇل قالقامان مەن ونىڭ زامانداستارىنىڭ ءسوزى ەمەس، وقيعا وتكەن سوڭ 200 -جىلدان كەيىنگى شاكارىمنىڭ بەرگەن تۇسىندىرمەسى ەكەنىن تاعى ەسكە سالايىن. شىنىندا قالقاماننىڭ سونشا ءدىندار بولعان- بولماعانىن قازىر ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق بۇدان 100 جىل بۇرىن اقىن تاڭداۋ ەركىندىگىن ەجەلگى ادەت- عۇرىپقا قارسى دىنمەن بايلانىستىرعان»، - دەيدى زيرا ناۋرىزباي.
«بۇل 1722 -جىلى بولعان وقيعا نەمەسە اقىننىڭ ايتۋىنشا سولاي. داستاندا مامىردىڭ تۋىستارى ونى ءولتىرىپ، قالقاماننىڭ تۋىستارىنان دا جىگىتتى ءولتىرۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىراق ول تەك جارالانىپ، توبىقتى ەلىنە رەنجىپ، ۇلى جۇزگە، شاپىراشتى ەلىنە كەتەدى. سوندا ۇيلەنىپ، ۇرپاق قالدىرادى. مەن ەستىگەن باسقا نۇسقا بويىنشا ەكى عاشىق تا ءتىرى قالعان، ەكەۋى قاشىپ كەتكەن، ولاردان ۇرپاق تاراعان. الماتى باتىسىنداعى»مامىر«جانە»قالقامان«ىقشاماۋداندارى سولاردىڭ ەسىمىمەن اتالادى. داستان قازىر مەكتەپتە وقىتىلىپ جاتىر، دەمەك جاقىن تۋىستار اراسىنداعى نەكەگە رۇقسات ەتۋ يدەياسى جاسوسپىرىمدەردىڭ ساناسىندا قالىپتاسىپ كەلەدى. شاكارىمنىڭ كەزىندە قازاقتار سالت- ءداستۇردى بەرىك ۇستاناتىن. قازىر ول السىرەپ، كەرىسىنشە»تازا«يسلامنىڭ ناسيحاتى كۇشەيىپ جاتىر»، - دەيدى ميففولوگ.
ميفولوگتىڭ ايتۋىنشا، جالپى بۇل داستان پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا قىزىق. اۆتور (شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى - ەسك.) ءوز ويىن جەتكىزۋ ءۇشىن ماحاببات حيكاياسى سىلتاۋ قىلعان سەكىلدى. قالقامان تىپتەن ەسسىز عاشىققا ۇقسامايدى، ول 15 جاستاعى جاس قىزدى الداپ- اربايدى. وعان قوسا، مامىر - ەركەكشورا، بايدىڭ جالعىز قىزى. ەرلەردىڭ كيىمىن كيىپ، قوي باعادى. ونىڭ ءتىپتى بۇل جاعداي تۋرالى اقىلداساتىن جاقىن جەڭگە- قۇربىلارى دا بولماعان شىعار. ناتيجەسىندە ول قالقامانعا راقىمشىلىق بەرۋىن جالىنىپ ولەدى. ال قالقامان ناعاشى- شاپشراشتىلارعا كەتىپ، سول جەردە باسقا قىزعا ۇيلەنەدى. زيرا ناۋرىزبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، قالقامان ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن جازالانبايتىنىن بىلگەن سياقتى. وعان قوسا، ول مامىردىڭ ولىمىنە ەمەس، ءوزىن ولتىرمەك بولعانى ءۇشىن رەنجىپ كەتكەن سياقتى.
«ەگەر مەن مەكتەپتە ساباق بەرسەم، وسىنى باستى نازارعا قويار ەدىم. بۇل قىزدارعا جاقسى ساباق بولار ەدى»، - دەيدى ميفولوگ.
قورىتىندىلاي كەلە، قازاقتا «جەتى اتاسىن بىلگەن ەر، جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەيدى» دەگەن ءسوز بار. قازاقتار ەجەلدەن جەتى اتانى ءبىلۋ ءداستۇرىن قاستەرلەپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا وسيەت ەتكەن. ءتىپتى جەتى اتاعا دەيىنگى تۋىسقاندار ءبىر- بىرىمەن قىز الىسپاعان. ال يسلام دىنىندە نەمەرە اعايىندىلار اراسىندا نەكەلەسۋگە تىيىم سالىنباعان، دەگەنمەن ول قوعامدا جاقسى قابىلدانباعان.
اقپارات دەرەككوزى: