ول کوککە ساۋساقتارىن سالالاي تاراقتاپ، ءار ءسوزىن ساقاداي سالماقتاپ، شالقايا قاراپ، شابىتتانا سويلەۋشى ەدى - ءابىش کەکىلبايەۆ
***
... مىناۋ ساحارامىزدى تۇگەل شولىپ، سىر-سيپاتىمىزدى تەگىس قامتىپ، قات-قابات تاريحىمىزدى تەرەڭ قاۋزاپ، ءدۇلدۇل ويمەن، ءدىلمار تىلمەن تولعايتىن دانا عالىم، سۇڭعىلا ءبىلىمپاز، سۇلەي سۋرەتکەر قايران اقسەلەۋ ەندى ورتامىزدا جوق. اتار تاڭنىڭ جارىعى سەبەزدەپ، اينالانى نۇرعا بوکتىرىپ، ايماڭدايى جارقىراپ، اققان جۇلدىزداي کوزدەن عايىپ بولاتىن وي ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە کىرمەپتى. ايماڭداي ءتوسىن ايقارا اشىپ، کوککە ساۋساقتارىن سالالاي تاراقتاپ، ءار ءسوزىن ساقاداي سالماقتاپ، شالقايا قاراپ، شابىتتانا سويلەپ تۇرعانى کەشە عانا ەمەس پە ەدى.
قازاقتا «سال قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى سەرى قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى، بي قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى، باتىر قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى، ءپىر قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى، قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭى ءبارى قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى، قازاقتىڭ کادەپتى قىزىل نارى قانداي بولادى؟ - اقسەلەۋدەي بولادى... دەگەن ءسوز بار.
ءبارىنىڭ ورنىنا ءبىر عانا اقسەلەۋ جۇرە الادى، ال، اقسەلەۋدىڭ ورنىنا کىم جۇرە الادى؟! ەشکىم دە ەمەس، تەك اقسەلەۋدىڭ ءوزى جۇرە الادى.
ءبىز جان-جاقتان جامىراسىپ تابىسقان ءتول ەدىك. بۇگىندە از قالدىق. ءتىپتى، سەلدىرەپ بارامىز. اقسەلەۋدىڭ اجالى ەستەن تاندىرىپ کەتتى. جەر جاستاندىرىپ کەتتى. وکىنىشکە قاپى جوق. ەربيىپ ازەر ءجۇرمىز، ازەر تۇرمىز.
ءابىش ک ە ک ىلبايەۆ،
مەملە ک ەت جانە قوعام قايرات ک ەرى،
قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى
***
ءبىر ءوزىنىڭ بويىندا تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ اسىل قاسيەتتەرى، شەجىرە-داستاندارى، ەکى ءداۋىردىڭ تاريحى ساقتالعان اقسەلەۋ سەيدىمبەکسىز تاۋەلسىز ەلدىڭ ءۇش جىلى ءوتتى. ءبىراق وسى ءۇش جىل ىشىندە ۇلتتىق تاقىرىپتاعى ماسەلەنى جەتەر جەرىنە جەتکىزە ايتىپ جاتقان ادامدار تابىلىپ جاتسا دا، ءدال اقاڭداي ادەمى جەتکىزگەن ادام بولعان جوق.
مەن بولمىسىمنان تۇيىق اداممىن، ال اقسەلەۋ ەرەکشە ەدى. ول جۇرگەن جەرىندە، بىرگە وتىرعان جينالىستاردا سول ورتاعا ەرەکشە ىقپال ەتىپ، ادەمى اڭگىمەمەن ءۇيىرىپ اکەتەتىن...ساعىندىق...
قويشىعارا سالعارا ۇلى،
جازۋشى
***
اقسەلەۋ اعامىزبەن سوڭعى جىلدارى کەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. پەندەمىز عوي، اقاڭداي الىپ تۇلعانى ارامىزدا جۇرە بەرەتىندەي کورەتىنبىز. ستۋدەنتتەردىڭ تىلەگى بويىنشا «اقاڭمەن کەزدەسۋ جاسايمىز» دەپ جۇرگەندە عالىمنان کوز جازىپ قالدىق.
مەنىڭ اقاڭنىڭ قازاقي بولمىسىنا، جۋرناليست، جازۋشى، عالىم، تاريحشى، ەتنوگراف، مادەنيەتتانۋشى سىندى ادامي قاسيەتتەرىنە، ەل ءۇشىن اتقارعان ولشەۋسىز قىزمەتىنە دەن قويىپ جۇرگەنىمە 40 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپتى. قاراعاندىدا ەکىنشى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزى قالانا باستاعان کەز بولاتىن. مەن سوندا کووپەراتيۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت ەدىم. بىردە وقۋ ورنىمىزدا «جولداستىق، دوستىق، ماحاببات» دەگەن تاقىرىپتا ديسپۋت وتەتىن بولدى. کەزدەسۋگە تالانتتى جۋرناليست اقسەلەۋ سەيدىمبەکتىڭ کەلەتىنىن الدىن-الا ءبىلىپ الدىق. سول جيىندا ول:
«ومىردە کەزدەسەتىن، باسقا پروبلەمالاردان وقشاۋ تۇراتىن، مارتەبەسى دە بيىك ماڭگىلىك تاقىرىپتار بولادى. ول جولداستىق، دوستىق، ماحاببات. ادام ادام بولعالى بۇل تاقىرىپ ەش کومەسکى تارتپاستان، توت باسپاستان اياۋلى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ کەلە جاتقانى ايان. ويتکەنى بۇل - ادامزات بولمىسىنا عانا لايىق عاجايىپ قاسيەت.
اريستوتەل مەن پلاتون، شوقان مەن دوستوەۆسکي اراسىنداعى دوستىق، دجۋلەتتانىڭ رومەوعا دەگەن، باياننىڭ قوزىعا دەگەن ءمولدىر ماحابباتى، نۇرکەننىڭ، ءاليانىڭ، مانشۇکتىڭ تۋعان جەرىنە، ەلىنە دەگەن سەزىمدەرى.... مىنە، مۇنىڭ ءبارى قاي کەزدە بولسا دا ەنشىسىنە ولقى کەلمەگەن، عاسىرلار وتسە دە جاقۇتتاي جارقىراپ، ۇلگى-ونەگە بولا بىلەتىن اسىل قاسيەتتەر. دوستىق، جولداستىق دەگەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى. بىزگە سۇيگەن جار قىمبات، ماحاببات قىمبات. ال، وتانعا، تۋعان جەرگە دەگەن اياۋلى سەزىم، ادامزات اتاۋلىعا دەگەن تۋىسقاندىق پەيىل - ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ سيمۆولى. بۇل سىرلاسۋ کەشىن تالاي ناقتى ىستەرمەن ودان ارى مانەرلى دە ءماندى، سىرلى دا ءساندى ەتىپ جالعاستىراتىندارىڭىزعا سەنىمدىمىن»، - دەدى.
ەندىگى جەردە جاڭالىققا، جاقسىلىققا جانى قۇمار ستۋدەنت-جاستار وقيعانىڭ جازىلۋى قالاي بولار ەکەن دەپ تاعاتسىزدانا کۇتىپ ءجۇردى. کەش بارىسىنداعى اڭگىمە «جولداستىق، دوستىق، ماحاببات» اتتى ديسپۋتتىڭ ءوز اتاۋىمەن 1972- جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 13- جەلتوقسانداعى نومىرىندە باسىلدى. بارلىق ستۋدەنتتەر سول ماقالا جازىلعان گازەتتى تەگىس الۋعا تىرىستىق. سول ديسپۋت قازىرگى کۇنى وتکەن کۇننىڭ ءبىر بەلگىسىندەي قول بۇلعايدى دا تۇرادى.
ايتا کەتەتىن تاعى ءبىر ءسات: 2009-2010 - وقۋ جىلىنىڭ العاشقى کۇندەرىندە 1-کۋرسقا کەلگەن ستۋدەنتتەرگە اتاقتى اکادەميک-عالىمداردىڭ لەکسيالارىن تىڭداۋ مۇمکىندىگى جاسالدى. سولاردىڭ ىشىندە اينىماس دوستار اقسەلەۋ سەيدىمبەك پەن قويشىعارا سالعارا ۇلى دا بولدى. دوسىنىڭ سىرقاتتانىپ قالۋىنا بايلانىستى 9- قىرکۇيەك کۇنى ءدارىستى اقسەلەۋ اعا وقىدى. ال 16- قىرکۇيەکتە جوسپار بويىنشا اقسەلەۋ اعا ءدارىس وقۋ کەرەك بولاتىن. الايدا ءدارىس وقىلعان جوق. قاسيەتتى قادىر ءتۇنى اعامىز ماڭگىلىک مەکەنىنەن جاي تاپتى. ونىڭ جاستارعا ارناپ وقىعان سوڭعى ءدارىسى تۇتاس قازاق حالقى ءۇشىن ۇلگى-ونەگە بولىپ قالدى.
مايرا ماکيباي، کىتاپحاناشى
***
اقاڭ ءجۇز ەلۋ، ەکى جۇزدەي قىزمەتکەرى بار تۇتاس ءبىر اکادەميانىڭ 10-20 جىلدا جاسايتىن عىلىمي زەرتتەۋلەرىن اينالدىرعان ءبىر-ەکى جىلدىڭ ىشىندە ەڭسەرىپ تاستايتىن. سوناۋ ءبىر جىلدارى قازاق جىک-جىککە، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەنىن کورىپ، سودان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ، بار قازاق ءبىر اتادان تاراعانىن، ياعني «قارعا تامىرلى قازاق ەکەندىگىن» دالەلدەپ، ونىسىن ۇزاق جىلدارداعى عىلىمي ەڭبەکتەرىنە ارقاۋ ەتتى.
قالا اکىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ىنىمىزگە راحمەت، اقسەلەۋدىڭ اتىنا مەکتەپ اتىن بەردى، بيۋستى قويىلعان مۇراجاي بار. ونىڭ ىشىندە اقاڭنىڭ کوزى تىرىسىندە تۇتىنعان زاتتارى: ءوز قولىمەن جاساعان دومبىراسى، تورسىعى، تارتقان قوبىزى مەن شاڭقوبىزى، شاقشاسى، ءتىپتى کيگەن کيىمى مەن اياق کيىمىنە دەيىن قويىلعان. اقاڭنىڭ جانۇيالىق سۋرەتتەرىمەن قوسا، جاس کەزىندە، قىزمەت بابىندا تۇسکەن سۋرەتتەرى ىلىنگەن.مۇراجاي ىشىنە کىرگەن ادام اقاڭنىڭ رۋحىن جانىمەن سەزىنگەندەي اسەردە قالادى.
ا ک ىم تارازي،
جازۋشى
***
اکەمىز قايتقان ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدە اکەيگە قاتىستى اۋقىمدى شارالار از اتقارىلعان جوق. تۋعان جەرىندە 70 جىلدىق ەسکە الۋ تويى وتتى. استانانىڭ تورىنەن تاماشا مەکتەپکە اتى بەرىلدى. مەرزىمدى باسىلىمدار جارىسا جازىپ جاتىر. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلکەن قۋانىش. اکەم قازاقتى بار جانىمەن ءسۇيدى: قازاقتىڭ بۇکىل مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن تەرەڭ زەرتتەگەنىنە ءوزىم کۋامىن. تالاي رەت تاڭ اتقانشا بىرگە وتىرىپ سىرلاساتىن ەدىك. بار عۇمىرىن قازاق ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەپ، ونى بويىنا ءسىڭىرىپ، سىڭىرىلگەن دۇنيەنى ءوزىنىڭ بويىندا قالدىرماي قازاق حالقىنا ار قىرىنان بەرە ءبىلدى. اکەمىزدىڭ اتىنداعى مەکتەپتەن الداعى ۋاقىتتا قازاق حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن ۇل-قىزداردىڭ کوپتەپ شىعاتىنىنا کامىل سەنەمىن.
ەرنار اقسەلەۋ ۇلى
مەنى اقسەلەۋ سەيدىمبەکتىڭ شىعارماشىلىعى ءوزىنىڭ سان قىرلىلىعىمەن تاڭعالدىردى. ءتىلى ورامدى قالامگەردىڭ قالامىنان شىققان کەز کەلگەن دۇنيەنىڭ ءوز وقىرمانىن ماقالا بىتکەنشە ءبىر دەممەن ۇستاپ تۇرۋى قاتتى قىزىقتىردى. بىردە جۋرناليستيکا شەبەرلىگى جايلى اقىل سۇراعانىمدا: «قىزىم، نە جازساڭ دا ادامنىڭ ەت-جۇرەگىن ەلجىرەتەتىندەي ەتىپ جاز»، - دەپ ەدى. بۇل ونىڭ وسى ماماندىقتاعى ومىرلىك کرەدوسىنا اينالعان ءسوزى بولاتىن. اقسەلەۋ سەيدىمبەك - اقپاراتتىق جانردىڭ وڭىنە ءار کەلتىرگەن قالامگەر: ول قوعامنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى کۇشى جۋرناليستيکاعا جاڭا لەپ الىپ کەلگەن، ونىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا بىردەي توزگەن قايتالانباس تۇلعا. ەڭ ءوتىمدى جانر رەتىندە اقپاراتتى ءتۇرلى فورمادا بەرۋ ارقىلى ونى بايىتا ءتۇستى. اقسەلەۋ اعادان ءدارىس تىڭداعانىمدى ماقتانىش تۇتامىن.
قۇندىز ەرالى، ماگيسترانت
دايىنداعان بازاربەک تۇکىباي
2012