ارالاس مەكتەپتەر الاڭداتىپ تۇر

استانا. قازاقپارات – ەلىمىزدە جىل سايىن ءتىل مارتەبەسىن ارتتىرۋ جونىندە كەلەلى كەڭەستەر، جاپپاي جيىندار ءوتىپ، كوپتەگەن باعدارلاما قابىلدانادى، قىرۋار قارجى بولىنەدى.

ال بولاشاق ۇرپاقتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىپ ءجۇرمىز؟ ب ا ق بەتتەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ارالاس مەكتەپتەر تۋرالى ماسەلەلەر از كوتەرىلىپ جۇرگەن جوق. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى قازاق ءتىلدى جانە ارالاس مەكتەپتەر توڭىرەگىندە ءبىرشاما زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىك.

قازاق دالاسىن العاش وتارلاۋ باستالعان كەزەڭدە ارالاس مەكتەپتەر قازاق جاستارىن ورىستاندىرۋ، تىلىنەن، دىلىنەن ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان ساياسي باعدارلاما بولعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ەڭ العاشقى ارالاس مەكتەپ ⅩⅨ عاسىردا پەروۆسكىدە اشىلعان بولاتىن. سىرداريا گۋبەرناتورى ورىس- تۇزەم مەكتەبىندەگى ورىس ءتىلىن مەڭگەرىپ جاتقان قازاق بالالارىن باقىلاۋعا كەلگەندە تاپسىرمانىڭ ورىندالىپ جاتقانىنا قانىعادى.

ال سىنىپتان شىعا سالا، ءبىر-بىرىمەن قازاقشا شۇيىركەلەسىپ جۇرگەن بالالاردى كورىپ، قارا دومالاقتارعا ورىس بالالاردى قوسادى. وسىلايشا، ارالاس مەكتەپتەر وتارلىق ساياساتتىڭ نەگىزگى كۇشىنە اينالعان.

بەلگىلى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى 1937-1938 -جىلدارى ەلىمىزدە 478 ارالاس مەكتەپ بولعانىن ايتىپ، «ارالاس مەكتەپ - وتارلىق ساياساتتىڭ كلاسسيكالىق ءتۇرى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى. 1940-1941 -جىلى ەلىمىزدە ارالاس مەكتەپ سانى 841 بولىپ، ەكى ەسە وسسە، 1954-1955 -جىلدارى 1228 گە جەتىپ، ءۇش ەسە كوبەيدى. ك س ر و- نىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزەڭى ⅩⅩ عاسىردىڭ 70 -جىلدارى قازاقستاندا 1689 ارالاس مەكتەپ بولىپتى. سول 60-80 -جىلدارى ەلدە 700 دەن استام قازاق مەكتەبى جابىلىپ، الماتىدا تەك ءبىر عانا قازاق مەكتەبى عانا قالاتىن دەڭگەيگە جەتەدى. تەك 1986 -جىلى عانا بەلگىلى ساتيريك شونا سماحان ۇلىنىڭ باستاماسىمەن قازاق مەكتەپتەرى قايتادان اشىلا باستادى. ال بۇگىنگى تاڭداعى ءبىلىم وشاقتارىنداعى احۋال قانداي؟!

ارالاس مەكتەپتەر 1937 -جىلدان بەرى بەس ەسەدەن استام كوبەيگەن

ەلىمىزدەگى ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سوڭعى 6-7 جىلداعى جاعدايىنا قاراساق، 2016 جىلى - 2045 مەكتەپ، 2017 -جىلى - 2037 مەكتەپ، 2018 -جىلى - 2046 مەكتەپ، 2019 -جىلى - 2054 مەكتەپ بولعان. ال 2020 -جىلى ارالاس ءتىلدى 2043، 2021 -جىلى 2047 مەكتەپ بولسا، وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 2778 گە ءبىر-اق قارعىپتى.

دەمەك، 2016 -جىلمەن سالىستىرعاندا وسىنداي مەكتەپتەردە وقيتىنداردىڭ ءوسۋ تەندەنتسياسى اجەپتەۋىر قارقىن العان. ەلىمىزدەگى ارالاس مەكتەپ باسىم وڭىرلەر قاتارىنا الماتى، اقتوبە جانە تۇركىستان وبلىستارى جاتادى ەكەن.

2010 -جىلى قازاقستانداعى مەكتەپتەردىڭ 68,5 پايىزى قازاق ءتىلدى بولسا، 2020 -جىلى بۇل كورسەتكىش 51,2 پايىزعا دەيىن قۇلدىراعان. سول 2020-2021 وقۋ جىلىندا ەلوردادا قازاق سىنىبىندا - 108 مىڭ، ورىس سىنىبىندا 85 مىڭ بالا وقىعان ەكەن. وڭىرلەر بويىنشا سول جىلى شىمكەنتتە قازاق سىنىبىندا - 152 مىڭ، ورىس سىنىبىندا - 54 مىڭ بالا ءبىلىم الىپتى. ال الماتىدا قازاق سىنىپتارىنداعى 140 مىڭ وقۋشى وقىسا، ورىس سىنىپتارىندا 153 مىڭنان باسىم بولىپ شىقتى. اقمولا وبلىسىندا دا سول، 555 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 157 سى عانا قازاقشا، 217 سى ارالاس بولعان.

ۇلتتىق بيۋرو ستاتيستيكاسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلدە قازاقتاردىڭ جالپى سانى 14 ميلليون- عا جۋىقتاپ، 70,65 پايىزعا جەتىپ وتىر. ورىس ۇلتى 3 ميلليون ادام، ياعني قازاقستان حالقىنىڭ 15,2 پايىزىن قۇرايدى. كەڭەس وداعىندا 1989 -جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى بويىنشا 9,7 بولعان قازاقتار سانى تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەكى ەسەگە ءوسىپ وتىر دەگەن ءسوز. قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى قۋانتقانىمەن، ەلدەگى ارالاس مەكتەپتەردىڭ ستاتيستيكاسى كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس. بىلتىرعى جاڭا وقۋ جىلىندا 3,7 ميلليون بالانى قامتيتىن 7637 مەكتەپ جۇمىس ىستەپ، ونىڭ 3738 قازاق ءتىلدى، 1121 ى ورىس ءتىلدى، 2778 ارالاس مەكتەپ بولعان. قازاق ءتىلدى مەكتەپ - 49 پايىز، ورىس ءتىلدى مەكتەپ - 15 پايىز، ال قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ 36 پايىزدى قۇراعان.

ال بۇگىنگى تاڭدا وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، بارلىق مەكتەپ سانى 7724 بولسا، ونىڭ 3957 سى - قازاق تىلىندە، 1203 سى - ورىس تىلىندە، ارالاس تىلدە - 2551 مەكتەپ بار ەكەن. جوعارىدا 1937-1938 -جىلدارى ەلىمىزدە 478 ارالاس مەكتەپ بولعانىن ايتتىق. قازىرگى ونىڭ سانى 2551 گە جەتسە، ياعني 1937 -جىلدان بەرى ارالاس مەكتەپتەر سانىنىڭ بەس ەسەدەن استام وسكەندىگى بايقالادى. وسى رەتتە «ارالاس مەكتەپ ادا قازاقتار مەن شالا قازاقتاردىڭ جىل اسقان سايىن ەسەلەنە كوبەيۋىنىڭ فابريكاسىنا اينالىپ كەتتى»، - دەپ عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ دابىل قاعۋى ورىنسىز ەمەس ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزەمىز.

سەبەبى ەلىمىزدە 70,6 پايىز قازاق تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر مەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ باسىم بولىگى قازاق بالالارى ەكەنىن باعامداۋ قيىن ەمەس.

ءبىرىنشى سىنىپتاعىلاردىڭ p ى قازاق ءتىلىن تاڭداعان

قازاقتا «كۇن شىقپايمىن دەسە دە، تاڭ اتپاسىنا قويمايدى» دەگەن ءسوز بار. سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە قازاق ءتىلدى مەكتەپكە دەگەن سۇرانىس ارتىپ كەلەتىنىن ايتپاي كەتپەسكە بولمايدى. كۇنى كەشە پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ۇكىمەت وتىرىسىندا وڭىرلەردىڭ جاڭا وقۋ جىلىنا دايىندىعى قارالدى. وندا وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى عاني بەيسەمبايەۆ 1-قىركۇيەكتەن باستاپ 7,7 مىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا 3,9 ميلليون بالا ءبىلىم الاتىنىن، ولاردىڭ 364 مىڭى ءبىرىنشى سىنىپقا باراتىنىن ايتتى.

سونىمەن قاتار بيىل بالالاردىڭ 68,2 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە وقۋدى تاڭداعانىن مالىمدەدى. ەسكە سالايىق، 2021 -جىلى بالالاردىڭ 64 پايىزى قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدى تاڭداعان بولاتىن. ياعني، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سۇرانىس ارتىپ كەلەدى دەۋگە نەگىز بار. بۇعان بىرنەشە سەبەپتى اتاۋعا بولاتىنداي. 2019 -جىلعا دەيىن مەكتەپ تۇلەكتەرىنە گرانت بولگەندە 50/50 قاعيداتى ساقتالعانىمەن، تەك جۋىردا عانا تىلگە قاراپ بولمەي، جالپى ۇ ب ت قورىتىندىسى بويىنشا قابىلداۋ جولعا قويىلدى. سونىڭ ناتيجەسى ەلىمىزدە قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ساپاسى جوعارى ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەدى. مەملەكەتتىك گرانتتىڭ 70-80 پايىزىن قازاق سىنىپتارىنىڭ تۇلەكتەرى يەلەنۋدە. ءتىپتى، 200 مىڭنان استام وزگە دياسپورانىڭ بالاسى قازاق مەكتەبىندە وقىپ جاتىر. ياعني وزگە ۇلتتاردىڭ ءوزى مۇنداعى كەلەشەك قازاق تىلىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن تۇسىنە باستاعان.

قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 60 مىڭنان استام بالا مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن بولسا، سونىڭ 50 مىڭنان استامى - قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەكتەرى. حالىقارالىق وليمپيادالاردا 70 مىڭداي مەدال العان وقۋشىلاردىڭ 60 مىڭعا جۋىعى - قازاق مەكتەپتەرىن وقىعان، بىتىرگەن بالالار ەكەن. وسىعان قاراپ، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم ساپاسى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەن كەم دەگەن قاساڭ قاعيدانىڭ كۇل- تالقانى شىعاتىنىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ۇلىتاۋ وبلىسىندا ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەر جابىلدى

لىتاۋ وبلىسىندا بارلىعى 88 مەكتەپ بار. وتكەن وقۋ جىلىندا مۇندا بارلىعى 39601 وقۋشى وقىعان. سونىڭ 19153 ى - قازاق، 18795 سى - ارالاس، 1653 ى ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم العان. بۇل - بىلتىرعى كورسەتكىشتەر. بيىلعى احۋال مۇلدە باسقا. جاڭا وقۋ جىلىن ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى تازا ورىس تىلىندە ساباق جۇرگىزەتىن بىردە-ءبىر مەكتەپسىز باستاماق.

وبلىستا بۇعان دەيىن بار-جوعى ءۇش قانا ورىس مەكتەبى، اتاپ ايتقاندا، ساتبايەۆ قالاسىندا – 2، قاراجال قالاسىندا 1 مەكتەپ بولعان ەكەن. بيىل بۇل مەكتەپتەردە العاش رەت قازاق سىنىپتارى اشىلاتىن بولدى. تازا ورىس مەكتەپتەرىنىڭ جويىلۋى - وبلىستا بىلتىردان بەرى باستالعان ءۇردىس. وتكەن وقۋ جىلىندا اشىلعاننان بەرى ورىس مەكتەبى بولىپ كەلە جاتقان جەزقازعانداعى №26-مەكتەپتە العاش رەت قازاق سىنىپتارى پايدا بولىپ، 1-سىنىپقا وقۋشىلار قابىلدانعان ەدى. ەكىنشىدەن، وبلىسپەن اتتاس - ۇلىتاۋ اۋدانىندا ارالاس مەكتەپتەردەگى ورىس سىنىپتارىنا قۇجات قابىلداۋ مۇلدەم توقتاتىلدى.

ۇشىنشىدەن، بيىل وبلىس بويىنشا 4342 بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇر. وسى بالالاردىڭ 81,3 پايىزى، ياعني 3519 ى قازاق سىنىپتارىنا تاڭداۋ جاساپتى. ال قازاق سىنىبىن تاڭداۋ وتكەن وقۋ جىلىندا 1-سىنىپقا بارعانداردىڭ اراسىندا 67 پايىزدى قۇراعان ەدى.

ماسەلەنىڭ ءمانىسى

وسى جىلى 14-ماۋسىمدا وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى، «اق جول» فراكسياسى مۇشەسى قازىبەك يسا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اۋىر جاعدايىنا توقتالىپ، ارالاس مەكتەپ جۇيەسىن توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. ول وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى ع. بەيسەنبايەۆقا، شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمى د. احمەتوۆكە جولداعان ساۋالىندا ريددەر قالاسىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبى - شاڭىراعى قۇلايىن دەپ تۇرعان «شاڭىراق» مەكتەبىنىڭ اپاتتى جاعدايى تۋرالى اتا-انالار حاتىن وقىدى.

حاتتا بەلگىلى بولعانداي، 550 دەي وقۋشى وقيتىن العاشقى قازاق مەكتەبى ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن 1987 -جىلى قازاق مەكتەبىن اشۋعا دەگەن تالاپ كۇشەيىپ، الدىمەن كەشكى مەكتەپ بولىپ اشىلعان. ءبىراق تاۋەلسىزدىك الساق تا، جاعداي سول كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەن وڭالىپ كەتكەنى شامالى... 550 دەي قازاق بالاسى وقيتىن جالعىز قازاق مەكتەبى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، 1936 -جىلى جانە 1952 -جىلى سالىنعان ەسكى توزىعى جەتكەن، قۇلايىن دەپ تۇرعان جايدا وتىر ەكەن.

«ريددەردەگى جالپى 16 مەكتەپتىڭ 1 ەۋى عانا قازاقشا، 12 سى ورىسشا، 3 ەۋى - ارالاس مەكتەپ. قازاق ەلىندە قازاق مەكتەبى 20 جىلدان بەرى جاڭا عيمارات سۇراپ زارلاپ كەلەدى. ريددەردە قازاقشا مەكتەپ جەتىسپەيتىندىكتەن، قازاق بالالارىنا ديسكريممناتسيا جاسالىپ، وقۋعا جاعداي جاسالماي، زارداپ شەگۋدە.

سونىڭ وزىندە بۇل قازاق مەكتەبى ءبىلىمى بويىنشا قالاداعى ەڭ ۇزدىك مەكتەپ، قازاقستاننىڭ 100 مەكتەبى تىزىمىنە ەنگەن. «شاڭىراق» مەكتەبىندەگى 550 بالادان باسقا قالادا تاعى 700 دەي بالا قالاداعى ءار ارالاس مەكتەپتە وقىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى حالىق وسى وتكىر ماسەلەنى شەشىپ بەرۋىن، قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ، جاڭا عيمارات سالىنۋىن تالاپ ەتۋدە»، - دەلىنگەن حاتتا.

وسىعان ۇقساس جاعداي الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىنداعى مەكتەپتەرگە دە ءتان ەكەنى تالاي جازىلىپ، ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. وتكەن 2022-2023 وقۋ جىلىندا قازاق جۋرناليستەرى مەن سونداعى اتا-انالار قانشا جەردەن شۋلاپ، قارسىلىق كورسەتسە دە №25-مەكتەپ ارالاس مەكتەپ بولىپ اشىلعان ەدى. سونىمەن قاتار ءدال وسىلاي الماتى قالاسى، الاتاۋ اۋدانىنان دا №209-قازاق- ورىس ارالاس مەكتەبى پايدالانۋعا بەرىلدى.

ال قوستاناي وبلىسىنىڭ فەدوروۆ پەن دەنيسوۆ اۋدانىندا جانە ليساكوۆسك قالاسىندا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن ءبىر عانا مەكتەپ بار ەكەنى بەلگىلى بولعان- دى.

ءتۇيىن:

ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «ارالاس مەكتەپتىڭ سانىن ارتتىرۋ - ۇلتتى ۇلت رەتىندە جويۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى» دەسە، مۇستافا كەمال اتاتۇرىك «كوپ ءتىلدى، كوپ ءدىندى، كوپ ءدىلدى مەملەكەتتىڭ ءومىرى ۇزاققا بارمايدى» دەيدى. ەندەشە، ۇلتىمىز ۇتىلماسىن دەسەك، ءمان بەرگەن ءجون-اۋ.

ناۋرىزبەك سارشا

«ايقىن» اقپارات