جامبىل وبلىسىنداعى سۋ داۋى: قىرعىز ساراپشىلارى قانداي شەشىم ۇسىنادى
بيىل شىلدەدە قىرعىزستانمەن شەكارالاس جامبىل وبلىسىنىڭ ەگىستىگىنە قاۋىپ تونگەن ەدى. جامبىلدىق فەرمەرلەر كورشىلەردى ترانسشەكارالىق وزەندە سۋ قويمالارىن سالدى دەپ ايىپتاپ، دابىل قاقتى. كەيىنىرەك بىشكەكتە شۋ جانە تالاس وزەندەرى بويىنشا سۋ ءبولۋ ماسەلەسىن شەشۋ بويىنشا ەكى جاقتى كەزدەسۋ ءوتتى.
دەگەنمەن تامىز ايىندا سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى شەشىلە قويمادى. قازاقستاندىق فەرمەرلەردىڭ نارازىلىعىنا جاۋاپ رەتىندە قىرعىز تاراپى: «قازاقستانعا سۋ جەتكىزۋدە قيىن جاعداي تۋىندادى، قىرعىز بيلىگى ءوز اۋىلدارى ءۇشىن سۋدى ۇنەمدەۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستانعا سۋ بەرۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى»، - دەپ جاۋاپ بەردى. بۇگىندە تاراپتار وڭتايلى شەشىم تابۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتىر. الايدا بۇل ماسەلە جىلدان-جىلعا قايتالانادى.
ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ ماقساتىندا قازاقپاراتتىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى جاعدايدى انىقتاپ، جەرگىلىكتى ساراپشىلارمەن اڭگىمەلەسكەن ەدى.
قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ترانسشەكارالىق وزەندەرىن بىرلەسىپ پايدالانۋ
ورتالىق ازيانىڭ ءىرى ترانسشەكارالىق سۋ ارتەريالارى ءامۋداريا، سىرداريا، تالاس، تاريم، شۋ، قارقارا وزەندەرى قىرعىزستان اۋماعىندا قالىپتاسىپ، قازاقستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان جانە قىتايدى سۋمەن قامتاماسىز ەتەدى.
قازاقستاننىڭ جامبىل وبلىسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ باسىم بولىگىن قىرعىزستاننان باستاۋ الاتىن شۋ مەن تالاس ترانسشەكارالىق وزەندەرى جۇزەگە اسىرادى. ەكى ەلدىڭ سۋ قاتىناستارى 2000 -جىلعى 21 قاڭتارداعى قازاقستان مەن قىرعىزستان ۇكىمەتى اراسىنداعى شۋ جانە تالاس وزەندەرى سۋىن پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىم نەگىزىندە رەتتەلەدى. سۋدى پايدالانۋدا كەلىسىلگەن جۇمىس رەجيمىن بەلگىلەۋدى جانە ونىڭ قاۋىپسىز ءارى سەنىمدىلىگىن قامتۋدى سول سياقتى شىعىنداردى ەسەپتەۋدى شۋ- تالاس سۋ شارۋاشىلىعى بىرلەسكەن كوميسسيا اتقارادى.
قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى شۋ، تالاس جانە قارقارا وزەندەرى باسسەيندەرىنىڭ ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن ءبولۋ جانە پايدالانۋ كورسەتكىشى كەلەسىدەي. قازاقستان شۋ وزەنى بويىنشا 0,11 تەكشە شاقىرىم (3,0 پايىز)، قىرعىزستانعا تيەسىلى 3,84 تەكشە شاقىرىم (97 پايىز)، تالاس وزەنى بويىنشا بىزگە 0,11 تەكشە شاقىرىم (6,0 پايىز)، قىرعىز ەلىنە 1,72 تەكشە شاقىرىم (94 پايىز) قاراستى. قارقارا وزەنى بويىنشا تيىسىنشە بىزدە 0,23 تەكشە شاقىرىم (38 پايىز) جانە ال قىرعىزستانعا 0,37 تەكشە شاقىرىم (62 پايىز) تيەسىلى. قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى پايىزدىق جاعىنان كەلسەك، تالاس وزەنى - 50/50، شۋ وزەنى - 42/58.
سۋ اعىنىن رەتتەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بارلىق قۇرىلعى قىرعىزستان اۋماعىندا وزەندەردىڭ جوعارعى جاعىندا ورنالاسقان. شۋ وزەنىندە بۇل ورتو- توكوە سۋ قويماسى، بىستروۆسكايا گ ە س-تەن توكموك قالاسىنا دەيىنگى اينالما تەمىربەتون ارنالارى. سونىمەن قوسا چۋمىش سۋ تورابى جانە باتىس جانە شىعىس قۇرىلىستارى بار ۇلكەن شۋ كانالدارى بار.
تالاس وزەنى بويىنشا كيروۆ سۋ قويماسى. بۇل وبەكتىلەر وزەندەردى مەملەكەتارالىق پايدالانۋدا سۋ شارۋاشىلىعى قۇرىلىستارىنا جاتقىزىلعان. قازاقستاندى سۋمەن قامتۋ ولاردى پايدالانۋ جانە ءتيىستى تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ جاعدايىنا بايلانىستى.
جىل سايىن ەكى ەلدىڭ تەڭ ءتوراعالىعى اتىنان سۋ شارۋاشىلىعى كوميسسياسى ۆەگەتاتسيالىق كەزەڭ باستالعانعا دەيىن قازاقستانمەن سۋ ءبولۋ كەستەلەرىن ازىرلەپ، قول قويادى.
سۋ تاپشىلىعىنىڭ سەبەپتەرى
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا وڭىرىندە سۋ داعدارىسىنىڭ تۋىنداۋ سەبەپتەرىنە كليماتتىڭ وزگەرۋى، ينفراقۇرىلىمنىڭ توزۋى، سۋ رەسۋرستارىن ۇتىمسىز جانە ءتيىمسىز پايدالانۋ سياقتى نەگىزگى فاكتورلار جاتادى.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتى بويىنشا، ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگىندە ورتاشا تەمپەراتۋرا 0,5 س-قا، ال سولتۇستىگىندە 1,6 س-قا ارتقان. بۇل مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە جانە سۋ قورىنىڭ سارقىلۋىنا سەبەپ بولدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ورتالىق ازياداعى مۇزدىقتاردىڭ اۋدانى ۇشتەن بىرگە قىسقاردى.
ماماندار تيان-شان جانە پامير-الاي مۇزدىقتارىنىڭ تەز ەرۋىن اتاپ ءوتتى، سونىڭ سالدارىنان جاقىن ارادا وڭىردەگى سۋ مولشەرى ايتارلىقتاي ازايادى. كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى اۋىزسۋ مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلاتىن سۋ قورىنىڭ ازايعانى بايقالادى.
ماسەلەن، بيىل جازدىڭ باسىندا قىرعىزستان استاناسى مەن وڭىرلەرى سۋ تاپشىلىعىنا تاپ بولدى. ۇنەمدەۋ ماقساتىندا بىشكەك بيلىگى اۋىزسۋ تۇتىنۋ بويىنشا شەكتەۋ شارالارىن ەنگىزدى. جەكە مونشالار، كولىك جۋۋ ورىندارى مەن باسسەيندەر سياقتى سۋ كوپ كەتەتىن وبەكتىلەر جابىلدى.
قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، شۋ جانە تالاس وبلىستارىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىندە سۋ تاپشىلىعى پايدا بولعان.
ال قازىر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جاعداي قيىنداپ وتىر. اسىرەسە جامبىل وبلىسىنىڭ بايزاق، تالاس جانە ءىشىنارا جامبىل اۋدانىنىڭ فەرمەرلەرى سۋ تاپشىلىعىن سەزىندى. سونىمەن قاتار كيروۆ سۋ قويماسىندا سۋ كولەمىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە بايلانىستى شامامەن 4 مىڭ گەكتار پياز بەن قانت قىزىلشاسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر.
قازاقستان ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ 9 تامىزداعى مالىمەتىنە سايكەس، تالاس وزەنى باسسەينى بويىنشا كيروۆ سۋ قويماسىنىڭ كولەمى - 32,48 ميلليون تەكشە مەتر. بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 144,8 ميلليون تەكشە مەترگە از (177,28 ميلليون تەكشە مەتر). قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى تالاس القابىندا سۋ كوزدەرىنىڭ ازايۋىن كليماتتىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى تۇسىندىرەدى. مىسالى، كيروۆ سۋ قويماسىنداعى سۋ اعىنى سەكۋندىنا 1,0 تەكشە مەتر (وتكەن جىلى سۋ دەڭگەيىنىڭ ءتۇسۋى 13,7 م3/سەك)، ياعني اعىننىڭ ۇلعايعانى بايقالمايدى.
سۋ رەسۋرستارىنىڭ اۋقىمدى قورىنا يە بولا وتىرىپ، قىرعىزستان ونى پايدالانۋدا ءبىرقاتار پروبلەماعا تاپ بولىپ وتىر. ەل تۇرعىندارىنىڭ جازدا باۋ-باقشا، باقتاردى سۋارۋ ءۇشىن اۋىزسۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋى سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرىنە جۇكتەمە تۇسىرەدى.
قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى بولىنەتىن سۋدىڭ كوپ بولىگى ءتيىمسىز پايدالانۋدان جوعالاتىنىن اتاپ ءوتتى. سونداي- اق يرريگاتسيالىق جانە سۋ تاراتۋ جۇيەلەرىنىڭ قاناعاتتانارلىقسىز تەحنيكالىق جاي- كۇيى، جابدىقتىڭ توزۋى جانە سۋارۋدىڭ جەتىلمەگەن ادىستەرىن قولدانۋدا شىعىنعا اكەلىپ وتىر. جالپى العاندا، قىرعىزستاننىڭ بارلىق سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىنىڭ قازىرگى جاعدايى، كوپتەگەن ساراپتامالىق باعالاۋعا سايكەس، قاناعاتتانارلىقسىز دەپ سيپاتتالادى.
قىرعىزستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى الماز سوكەيەۆتىڭ ايتۋىنشا، قىرعىزستانداعى كليماتتىڭ وزگەرۋى اۋىل شارۋاشىلىعىنا اسەر ەتتى. ونىڭ مالىمدەۋىنشە، وسىعان بايلانىستى اتالعان ەلدىڭ سۋ سەكتورىندا رەفورمالار جۇرگىزىلىپ جاتىر. جۇيەنىڭ ناشارلاۋى سۋارۋ كەزىندە ونىڭ ءىرى كولەمدە جوعالۋىنا اكەلەتىنى بەلگىلى. سۋ شىعىنىن ازايتۋ ماقساتىندا سۋارۋ كانالدارى رەتكە كەلتىرىلەدى. قىرعىزستان بىرلەسكەن سۋ ينفراقۇرىلىمىن رەتكە كەلتىرۋ باعىتىندا قازاقستان جانە وزبەكستان ەلدەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە نيەتتى.
ماسەلەنى شەشۋ جولدارى
قىرعىز ساراپشىسى، «ورتالىق ازيانىڭ سۋ پايدالانۋ جانە سۋ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى» حالىقارالىق قورىنىڭ ءتوراعاسى ەرنەست كارىبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، قىرعىزستاننىڭ باستى قۇندىلىعى رەتىندە سۋدى دۇرىس باسقارۋ جانە ۇقىپتى قاراۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت بولۋى ءتيىس. بۇل تۇرعىدا قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى تاراپىنان عىلىمي نەگىزدەمەگە سۇيەنگەن جۇيەلى ءتاسىل قاجەت.
ءوز كەزەگىندە، «يۋنيسون گرۋپپ» ۇيىمدار اليانسىنىڭ رەسۋرس تيىمدىلىگى بويىنشا ساراپشىسى جاڭىبەك قۇلىمبەتوۆ سۋ تاپشىلىعى پروبلەمالارىن شەشۋدە ونى ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن جاساۋ جانە ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايدى. اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن سۋمەن قامتۋدا تامشىلاتىپ سۋارۋدى مۇمكىندىگىنشە ەنگىزۋ كەرەك. وندا سۋ وسىمدىكتەردىڭ تامىر جۇيەسىنە تىكەلەي بەرىلەدى. وسىلايشا وسىمدىكتەر قاجەتتى ىلعالدى الادى جانە سونىمەن بىرگە سۋدى ايتارلىقتاي ۇنەمدەيدى.
جىل سايىن سۋ رەسۋرستارىنىڭ قۇنى ارتادى. وڭىردەگى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن كەشەندى ءتاسىل جانە وڭىردەگى بارلىق مەملەكەت كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ قاجەت. ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى سۋ داعدارىسى جىل سايىن ارتا تۇسپەك. وسى ورايدا سۋ رەسۋرستارىن ءادىل جانە ءتيىمدى پايدالانۋ قاعيداتتارى نەگىزگە الىناتىن كەلىسىلگەن ءىس-قيمىل جوسپارلارىن ازىرلەپ، ىسكە اسىرۋ تالاپ ەتىلەدى.
سۋ داعدارىسىن ەڭسەرۋ ءۇشىن وڭىردەگى تۇراقتىلىق پەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلى بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋى ءتيىس. سونىمەن قاتا سۋدى پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدا سۋارۋ جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋ، سۋارۋ جۇيەسىنە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جونىندە بىرلەسكەن شارالار قابىلداۋى قاجەت.
ەسكە سالا كەتەيىك، وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن قر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ەربول قاراشوكەيەۆ جامبىل وبلىسىنىڭ قۇرعاقشىلىقتان زارداپ شەككەن اۋداندارىنىڭ فەرمەرلەرىمەن كەزدەسكەن ەدى.
ۆەدومستۆو باسشىسى، وڭىرلىك اۋقىمداعى توتەنشە جاعداي جاريالاۋ جانە ۇكىمەت رەزەرۆىنەن قاراجات ءبولۋ ەسەبىنەن فەرمەرلەرگە كەلتىرىلگەن زالالدى وتەۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. ودان بولەك، سۋبسيديالارعا قاجەتتىلىكتى جابۋ جانە ولاردى تولەۋدى جەدەلدەتۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلمەك.
ايتا كەتسەك، قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيار اشىمبايەۆ قازاقپارات تىلشىسىنە سۋارمالى سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى تۋرالى پىكىرىمەن ءبولىستى.
ونىڭ ايتۋىنشا، سۋ بۇرىننان كەلە جاتقان مەملەكەتارالىق ماسەلە جانە بۇل جەردە قىرعىز تاراپىنىڭ قازاقستانعا سۋ ساتۋ تۋرالى ۇلتتىق يدەياسى بار.