جاپون ەلىنىڭ ءجۇز ەرەكشەلىگى
امانجول ءالتاي «XV-XVIII عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» تاقىرىبىن ءسوز ەتسە، ازات باباشەۆ «ХХ عاسىردىڭ باسىنداعى «الاش» ادەبيەتى» تاقىرىبىن قاۋزادى.
كۇنشىعىس ەلىندە بولىپ، جاپوننىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جايلى ءبىلىپ قايتقان ەدى. نازارلارىڭىزعا ءبىر نۇسقاسىن ۇسىنباقشىمىز!
الداعى ۋاقىتتا «جاپون ەلىنىڭ ءجۇز ەرەكشەلىگى» تۋرالى جاريالايتىن بولامىز!
قازاق: ج و و ءتۇسۋ ءۇشىن جاپونيادا ەمتيحان تاپسىرۋ وتە قاتال وتكىزىلەدى دەيدى، بۇل راس پا؟
جاپون: ءبىر جاعىنان بۇل شىندىق، ەكىنشى جاعىنان شىندىق ەمەس دەپ تە قاراستىرۋعا بولادى. اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتەر بۇگىنگى كۇندە دە ەمتيحاندى وتە قاتال تۇردە وتكىزەدى. ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا وتباسىلاردا بالالار سانى ازايعان سوڭ كەز كەلگەن وقۋ ورنىنا تۇسۋگە بولادى. ءتىپتى قازىر وقۋ ورنىندا جالپى ستۋدەنتتەر سانىنا قاراعاندا تالاپكەرلەردىڭ سانى باسىم. كەيبىر وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەر سانى جەتپەي جاتىر. بۇگىنگى تاڭدا 50 پايىزى مەكتەپ تۇلەكتەرى ءوزىنىڭ وقۋىن جوعارى وقۋ ورنىندا جالعاستىرادى.
قازاق: ال ەمتيحاننان سۇرىنگەن تالاپكەر نە ىستەيدى؟
جاپون: تالاپقا ساي تالاپكەرلەر تەك ءوزىنىڭ قالاعان وقۋ ورنىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قالاۋىنان تىس قوسىمشا تاعى ءبىر وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ەمتيحان تاپسىرادى. ەگەر ەمتيحان تاپسىرۋ كۇندەرى سايكەس كەلمەسە، وندا بىردەن بىرنەشە وقۋ ورنىنا ەمتيحان تاپسىرۋعا بولادى. ەگەر ابيتۋريەنت وقۋ ورنىنىڭ ەشقايسىسىنا تۇسە الماسا، وندا ابيتۋريەنت نە جوعارى وقۋ بىلىمىنەن باس تارتادى، نە كەلەسى جىلعا تىنىم تاپپاي دايىندالادى.
قازاق: جاپونيادا ەمتيحان تاپسىرۋعا باسەكەلەستىك بالا كەزىنەن باستالادى دەيدى...
جاپون: ۇلكەن قالالاردا جانە اۋدانداردا بولسىن دارەجەلى بالاباقشاعا ءتۇسۋ ءۇشىن تىنىم تاپپاي دايىندالۋ كەرەك. بالالاردىڭ كوبىسى فورتەپيانودا كوپ ويناۋعا، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرسە دە ءالى جوعارى دارەجەگە جەتكەن جوق. بالالاردىڭ كىشكەنتاي جاستان بۇلاي شۇعىلدانۋ ءبىراز قيىنشىلىقتار، قايشىلىقتار تۋعىزادى.
قازاق: شەت ەل ادەبيەتى جاپون تىلىنە اۋدارىلادى ما؟
جاپون: شەت ەل ادەبيەتىنىڭ اۋدارىلۋى ونىڭ ىشىندە ماسەلەن ورىس ادەبيەتى جاپونيادا ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى جالعاسىپ كەلەدى ەكەن. XIX عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ ءارتۇرلى جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى اۋدارىلا باستادى. تولستويدىڭ، دوستوەۆسكيدىڭ، چەحوۆتىڭ جانە تاعى دا باسقا اۆتورلاردىڭ ولەڭ جيناقتارى، حاتتامالارى، كۇندەلىكتەرى دە باسىلىپ شىقتى.
ال اتاقتى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى بىردەن بىرنەشە تىلگە اۋدارىلىپ جارىققا شىقتى. ءبىراق سوڭعى كەزدەرى ورىس ادەبيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق دەڭگەيى تومەندەدى. 2006-2007 - جىلدارى جاريالانعان دوستوەۆسكيدىڭ «اعايىندى كارامازوۆتار» اتتى ەڭبەگىنىڭ اۋدارماسى جاپونيانى ءدۇر سىلكىندىردى. بۇل ەڭبەكتىڭ كامەياما يكۋو اۋدارعان نۇسقاسى، بۇگىنگى تاڭدا باسقا اۋدارمالارعا قاراعاندا جەڭىل ءارى ۇعىمدى وقىلادى.
قازاق: شەت ەل ادەبيەتى جاپون ادەبيەتىنە اسەرىن تيگىزدى مە؟
جاپون: ءيا. XIX عاسىردىڭ سوڭى - XX عاسىردىڭ باسىندا كوپ جاپون جازۋشىلارىنا ورىس جازۋشىسى تولستوي قاتتى اسەر ەتتى. موري وگاي (1862-1922)، كودا روحان (1867-1947)، تاياما كاتاي (1872-1930) اتتى جازۋشىلار تولستويدىڭ شىعارمالارى باسقا تىلدەردەن اۋداردى. (ءدال ورىس تىلىنەن ەمەس). ال جازۋشى فۋتاباتەي سيمەي (1864-1904) تۋرا ورىس تىلىنەن اۋدارعان.
تولستويدىڭ يدەيالارى مۋسيانوكودزي سانەاسۋ (1885-1976) جازۋشىسىنا قاتتى اسەر ەتتى. ول 1918 ميادزانيدەگى جەردى الىپ، «جاڭا اۋىل» جەرىن سالدى. ول جاپونيادا تولستويدىڭ يدەيالارى ارقىلى ورىستىڭ كريستياندىق قوعامىن ءوز قوعامىندا دامىتقىسى كەلدى.
قازاق: ال قازىرگى زاماننىڭ جازۋشىلارى قانداي؟
جاپون: سيمادا ماساحيكو (1960 - جىلى تۋعان) توكيولىق شەت ءتىلى ينستيتۋتىن بىتىرگەن كەزدە، ءوزىنىڭ زامياتين تۋرالى ديپلومدىق جۇمىسىن ورىس ادەبيەتىنىڭ پروفەسسورى حارا تاكۋيانىڭ (1936-2004) قولداۋىمەن جازىپ شىقتى. سيماداعى ورىس فورماليزمى جانە باحتيننىڭ ادەبيەت تەورياسى اسەر ەتتى. ونىڭ شىعارمالارىندا رەسەيمەن بايلانىستى جانە ورىس ءتىلى تۋرالى تاقىرىپتار قاراستىرىلادى.
قازاق: وتىنەم، حايكۋ تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
جاپون: حايكۋ - بۇل ولەڭ. ول ءۇش تارماقتان تۇراتىن 5-7-5 بۋىندارعا بولىنگەن جالپى 17 بۋىننان تۇرادى. الايدا، حايكۋ فورماسى وتە قاراپايىم، بۇل ولەڭدە تابيعاتتان العان اسەرىن، ادام سەزەتىن سەزىمدەردى جەتكىزۋگە بولادى. جازۋ ەرەجەسىنە ساي، حايكۋدى جازعان كەزدە «ماۋسىمدىق ءسوز» (كيگو) بەلگىلى ءبىر جىل مەزگىلىن كورسەتىپ ۇشتاستىرىپ جازۋ كەرەك. بۇگىنگى زامانعا ساي حايكۋدىڭ جازۋ ستيلىن ەدو داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ماسۋو باس (1644-1694) اتتى اقىن قالدىرعان.
باسيە جازعان حايكۋ ولەڭگە مىسال كەلتىرەيىك:
قارعىپ ءتۇستى توعانعا،
باقا بەيباق قاڭسىراپ،
شاشىرادى تامشىلار!
(ەربولات قۋاتبەكتىڭ اۋدارماسى)
ايتپاقشى، بۇنداعى ولەڭنىڭ ماۋسىمدىق ءسوزى كوكتەمدى بىلدىرەتىن «باقا» ءسوزى بولىپ تابىلادى.
قازاق: ال نەگە باقا كوكتەمدى مەڭزەيدى؟
جاپون: ارينە، باقالار كۇزدە دە، كوكتەمدە دە بولادى، سوندىقتان دا باقانى كوكتەم مەن باقانى بايلانىستىرادى. ءبىراق سولاي قالىپتاسىپ كەتكەن. ەندى حايكۋدى ايتقان سوڭ تانكا تۋرالى دا ءسوز ەتكەنىمىز ءجون. تانكا دا بەلگىلى ءبىر فورماداعى ولەڭ، ول 5 تارماقتان 5-7-5-7-7 بۋىننان، جالپى 31 بۋىننان تۇرادى. حايكۋعا قاراعاندا تانكادا مەرزىمدىك سوز كورسەتۋ مىندەتتى ەمەس. مىنە، يەسانو اكيكو (1878-1942) جازعان ولەڭ نۇسقاسىن مىسالعا كەلتىرەيىك.
قاراڭعى شىمىلدىق ارتىنان،
كۇبىرلەپ كەلەمىن، ءۇن-ءتۇنسىز.
زاۋ كوكتەن تارتىلعان
شاشىما قۇلادى،
مەرت بولعان ءبىر جۇلدىز!
(ەربولات قۋاتبەكتىڭ اۋدارماسى)
قازىرگى ۋاقىتتا تانكادا اقىندار كۇندەلىكتى قاراپايىم سوزدەردى قولدانىپ ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن بىلدىرەدى. بۇگىنگى تاڭدا اتاققا يە بولعان تاۆارا ماتيدىڭ (1962 - جىلى تۋعان) «سالات اتاۋلارى» (1987 ج) اتتى ولەڭدەر جيناعى.
قازاق: مادەنيەت مەكتەبى نەمەن اينالىسادى؟
جاپون: مادەنيەت مەكتەبى (جاپون تىلىندە «كارۋتيا سۋكۋرۋ»، اعىلشىن تىلىنەن «cultura» جانە «school» سوزدەن قۇرالعان») - بۇل ءبىلىم بەرەتىن ورىن، وندا ۇلكەن جاستاعى ادامدارعا ءارتۇرلى كۋرستار وتكىزىلەدى. ادەتتە، بۇنداي ورىندار جەكە مەنشىكتى بولىپ كەلەدى جانە سول كۋرستار ءۇشىن تولەم اقى الىنادى.
قازاق: ال وندا نەنى ۇيرەنۋگە بولادى؟
جاپون: وندا كالليگرافيا، تىگۋ، ينەبانا، شەت تىلدەرى، سۋرەت ونەرى، گيتارادا، فورتەپيانودا ويناۋ، ءبي بيلەۋدى، يوگانى، اس ازىرلەۋدى جانە ت.ب.،تاريح جانە ادەبيەتكە بايلانىستى ءبىلىم الۋعا بولادى.
قازاق: مادەنيەت مەكتەبى نەسىمەن جاقسى؟
جاپون: ولار وقۋعا قالاعانىنشا شەكتەۋسىز جاقسى مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ەگەر جانىندا مەكتەپ ورنالاسپاسا نەمەسە مەكتەپتە ءوزىنىڭ قالاعان كۋرستارى بولماسا، ول سىرتتاي دا وقي الادى. ەگەر مادەنيەت مەكتەبىندە وقىلعان كۋرستار ازدىق ەتسە، وندا ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسۋگە بولادى. بۇل كۇندىزگى نەمەسە سىرتتاي ءبولىم بولۋى مۇمكىن نەمەسە تەلەكورسەتىلىم ارقىلى جۇرگىزىلەتىن وقۋ بولسا دا بولادى. دامىعان جاپونيادا قازىر وقۋعا كوپ جەڭىلدىكتەر بار، سوندىقتان ەگەر وقۋعا ىنتىق بولساڭ كەز كەلگەن جاسىندا وقۋعا بولادى. ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرا كوبىنەسە ۇلكەن جاستاعى ادامدار وقيدى.
قازاق: جاپونيادا بالانى قاتال تاربيەلەي مە؟
جاپون: تاربيە وتباسىسىنا بايلانىستى، سوندىقتان بۇعان تۋرا جاۋاپ بەرۋ قيىندىق تۋدىرادى. جاپونيادا مەكەن ەتەتىن شەت ەلدىكتەر ادەتتە جاپونيانىڭ تاربيەسى جۇمساق بولىپ كەلەدى دەيدى.
قازاق: ەگويستەردىڭ سانى ارتا ما؟
جاپون: مۇمكىن، سولاي دا ايتۋعا بولادى. ءبىراق قانداي بالا بولماسىن، مەكتەپكە بارار الدىندا بالا كوللەكتيۆيزمدى وقىپ ۇيرەنۋ كەرەك. شەت ەلدىكتەر جاپونيالىقتار وزدەرىن ءتارتىپتى ۇستايدى دەيدى - بۇل ارينە وتباسىسى بەرگەن تاربيەسىنە بايلانىستى.
كەيبىر اتا-انالار مەكتەپتە بەرىلەتىن تاربيەگە كوپ ءۇمىت ارتىپ، وزدەرى جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتادى، تاربيەسى جامان بولسا مەكتەپتى كىنالايدى. ونداي اتا-انالاردى «موكسۋتا-پەارەنتو» (اعىلشىن تىلىنەن ەنگەن «monstor parents» مونستر اتا-انالار) دەپ اتالادى.
قازاق: مۇمكىن، ەڭ ءبىرىنشى اتا-انالارىن تاربيەلەپ السا قالاي بولار ەدى؟
جاپون: شىنىمەن، بۇل ارتىق ەتپەس ەدى. سوڭعى كەزدەرى اكە-شەشەنىڭ تاربيە بەرمەك تۇگىلى ۇرىپ سوعىپ جازالاۋىنان بالالار قازا بولىپ جاتقانىن ەستىپ ءجۇرمىز.
قازاق: مۇمكىن، دۇرىس تاربيە الماعان بالالار، كەيىننەن وزدەرى اتا-انا بولعاندا وسى جايتتار ءوز الدىنا كەلەر.
جاپون: يا، مۇمكىن. اكە-شەشەسىنىڭ ۇرىپ سوعۋىن كورىپ، وسە كەلە، ءوز بالالارىن دا ۇرۋدى تاربيە دەپ سانايدى.
دەرەككوز: «قاسىم» جۋرنالى
qaznet.kz