اينۇر باتىرحانوۆا: سىرماقتى كۇتىپ ۇستاسا، ءجۇز جىل ساقتالادى
كيىزدىڭ پايدالانۋ تاريحى قانشا ۇزاق بولسا، سىرماق سىرۋ تاريحى دا سونشالىقتى تەرەڭدە. ءبىز ۇلتتىق ونەرگە زاماناۋي ءسان بەرىپ، قايتا جاڭعىرتىپ جۇرگەن قولونەر شەبەرى، «تەكەمەت- سىرماق» برەندىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اينۇر باتىرحانوۆامەن تىلدەستىك.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «قازىر قازاق قوعامىندا سىرماق پەن تەكەمەت ۇمىتىلىپ بارا جاتىر» دەپسىز. ءسىزدىڭ سىرماق تىگۋ ءىسىن قولعا الۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
- بالا كۇنىمىزدە اجەلەرىمىز بەن انالارىمىزدىڭ قازان قايناتىپ، ءجۇندى بوياپ، كيىز باسىپ وتىرعانىن كورىپ وستىك. قازىر قالانى قويىپ، اۋىلدا كيىز باسىپ، سىرماق تىگەتىن ادام قالماي بارادى. سول ءۇشىن جانە ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارعا اتا- بابامىزدان قالعان اسىل مۇرامىزدى ۇيرەتىپ، ارى قاراي جالعاستىرسىن دەگەن ماقساتپەن تەكەمەت- سىرماقتى تىگۋدى باستادىق. وسىدان 5 جىل بۇرىن وسى يدەيا كەلدى. سىرماق پەن تەكەمەتتى ەندى تىگىپ باستاعان كەزدە اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ونەر سالاسى بويىنشا ءبىلىم العان قۇربىم سامال دا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ءسويتىپ، كاسىبىمىزدى بىرگە باستادىق. مەن دە ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ مونۋمەنتالدى كەسكىندەمە فاكۋلتەتىن بىتىرگەنمىن. باسقا شەتەلدەردە كەسكىندەمە ونەرىنىڭ دامىعانىن كوردىك. سوندان «نەگە ۇلتتىق قولونەرىمىزدى دامىتپاسقا؟» دەپ سىرماق تىگۋدى باستادىق.
- سىرماق پەن تەكەمەتتەرىڭىزدىڭ زاماناۋي ديزاينى بىردەن كوزگە تۇسەدى. مودەرن ستيلىندە ويۋلار مەن تۇستەردى ۇيلەستىرۋدە ارنايى ديزاينەرلەردىڭ كوبەگىنە جۇگىنەسىزدەر مە؟
- جوق، تەكەمەت پەن سىرماقتى دايىنداعاندا ەشقانداي ديزاينەردىڭ كومەگىنە جۇگىنبەيمىز. ونەر اكادەمياسىن بىتىرگەندىكتەن، ماماندىعىم سۋرەتشى بولعاندىقتان، ويۋدى ويۋ، ءتۇس تاڭداۋ جانە ءجۇندى قالاعان تۇسكە بوياۋ پروتسەستەرىن ءوزىم ىستەيمىن. بارلىق ديزاين جانىمنىڭ ءبىر بولشەگى سياقتى.
- حالقىمىز ءار ويۋدىڭ ءمانى مەن مازمۇنىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارعان. ال سىزدەر سىرماق پەن تەكەمەتكە كوبىنە قانداي ويۋدى قولداناسىزدار؟
- ەڭ ءجيى قولداناتىن ويۋىمىز - قوشقارمۇيىز. بۇل ويۋ قازاق حالقىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ كەتكەن. مىسالى، كورشى قىرعىز حالقى كوبىنەسە ەلىككە ۇقساس ويۋلاردى قولدانادى. ال قازاقتار قوشقار ءمۇيىزدى ويۋدى پايدالانعان. ءار ويۋدىڭ وزىندىك سىرى بولادى. بىرەۋى كوز تيۋدەن قورعاسا، ەكىنشىسى شاڭىراققا بايلىق پەن داۋلەت الىپ كەلەدى.
- سىرماققا قاجەتتى شيكىزاتتاردى قايدان الاسىزدار؟ ەلىمىزدە شىعا ما؟
- سىرماققا قاجەتتى شيكىزاتتار ءوزىمىزدىڭ ەلدە وندىرىلەدى. تاراز، شىمكەنت قالالارىندا ءجۇن وڭدەيتىن ارنايى ءوندىرىس ورىندارى بار. ولار مەرينوس قويدىڭ ءجۇنىن وڭدەيدى. سولاردان ءجۇندى تازا، جۋىلعان، تۇتىلگەن كۇيىندە الامىز. كەيىن ءجۇندى ارنايى تەحنولوگيامەن 90 گرادۋس ىستىق سۋدا، قوسپالارىن قوسىپ ءوزىمىز بويايمىز. سوندا سىرماقتىڭ بوياۋى شىقپايتىن بولادى. جالپى، بۇكىل قازاقستانعا ءجۇن وڭدەيتىن ەكى سەح جەتپەيدى. ويتكەنى ءبىر قالاداعى ءوندىرىس تەك ءوز اۋماعىنداعى اۋىلداردىڭ ءجۇنىن عانا قامتاماسىز ەتەدى. سوندىقتان كاسىپكەرلەرگە تەك ساۋدامەن اينالىسا بەرمەي، ءوزىمىزدىڭ قويدىڭ جۇندەرىن تازالاپ، تەرى وڭدەيتىن ۇلكەن زاۋىتتار سالسا دەگەن ۇسىنىس ايتار ەدىم. ويتكەنى اۋىلداردا قويدىڭ ءجۇنى دە، تەرىسى دە قوقىستا جاتادى. ونى كەرەك ەتىپ ساتىپ الاتىن ادامدار جوق. سەبەبى ەشكىم بۇل سالاعا ءمان بەرىپ قارامايدى. ەگەر بىزدە كاسىپكەرلەر وسى ءىستى قولعا السا ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق تازا بىلعارىدان اياقكيىم كيەر ەدى.
شەتەلدىكتەر ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتادى
- جالپى، تەكەمەت پەن سىرماق تۋرالى بىلسەك تە، ولاردىڭ جاسالۋىنداعى ەرەكشەلىكتەرگە ءمان بەرمەيمىز. ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
- سىرماق جاساۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى، ءجۇندى ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋمەن بويايمىز. سودان كەيىن ءبىر ءتۇستى ءجۇندى جايىپ، ودان كيىز باسامىز. كيىز دايىن بولعاننان كەيىن ودان ويۋ ويامىز. ەكى تۇستەن ويۋ ويساق ونى ءبىر- بىرىنە كىرگىزىپ، ويۋدى ويسىراتامىز. مىسالى، ءبىر كيىزدى اققا، ەكىنشىسىز قىزىلعا بوياپ، ويۋ ويعاننان كەيىن ەكەۋىنىڭ كيىزىنىڭ ورىندارىن اۋىستىرامىز. مۇنى ويۋدى «ويسىراتۋ» دەيدى. وسىدان كەيىن بىرىككەن ەكى ءتۇستى ويۋدى تىگەمىز. بۇل «جورمەۋ» دەپ اتالادى. تىگىس كورىنبەس ءۇشىن ويۋدىڭ ورتاسىنا قايىرىلىپ جاسالعان ءجىپتى قايتا تىگەمىز. مۇنى «جيەك باسۋ» دەپ اتايدى. سوڭىندا وسىلاردىڭ اراسىن كوكتەپ تىگىپ شىعادى. مۇنى «سىرماق سىرۋ» دەيدى. سىرىپ تىككەندىكتەن دە قولونەر سىرماق دەپ اتالادى.
ال تەكەمەت جاساۋ ءۇشىن بويالعان ءجۇندى جايىپ الامىز دا، ونى شالا كۇيىندە يلەيمىز. مۇنى «تالدىرما» دەپ اتايدى. كەيىن وسى تالدىرمادان ويۋ ويىپ، باسقا تۇستەگى جايىلعان ءجۇننىڭ ۇستىنە قويىپ، قايتا باسامىز. ەشقانداي ينە مەن ءجىپ پايدالانبايمىز. تىگۋسىز بولعاندىقتان «تەكەمەت» دەپ اتالادى.
- قولونەردىڭ باعاسى قاراپايىم حالىق ءۇشىن قولجەتىمدى مە؟ سۇرانىس قاي دەڭگەيدە؟
- قولونەر بولعاندىقتان سىرماق پەن تەكەمەتتىڭ باعاسى جوعارى. ويتكەنى 2x3 مەتر ءبىر سىرماق جاساۋ ءۇشىن 5-6 شەبەر ءبىر اي جۇمىس ىستەيدى. سونشاما ەڭبەك ەتكەندىكتەن دە سىرماقتىڭ باعاسى ارزان بولمايدى. كوپ ادام سىرماقتى بازارداعى كىلەمنىڭ باعاسىمەن سالىستىرىپ، قىمباتسىنادى. ءبىراق قولدان شىققان بۇيىم بولعاننان كەيىن ەڭبەكتى ءبىز دە ارزانعا ساتا المايمىز. ءبىراق قازىر سىرماقتىڭ قادىرىن ءتۇسىنىپ، سۇرانىس بىلدىرەتىندەر سانى ارتىپ كەلەدى. اسىرەسە، شەتەلدىكتەر سىرماق پەن تەكەمەتتى ەرەكشە باعالايدى. سوڭعى كەزدە سىرماقتى قىز جاساۋىنا قوساتىندار دا كوبەيدى. سوسىن ۇيلەرىنە ارنايى قازاقي بولمە جاسايتىندار دا سىرماق الادى. ستۋديا مەن ءۇيدىڭ ينتەرەرىنە ارنايى ەففەكت بەرۋ ءۇشىن دە تاپسىرىس بەرەتىندەر بار.
بالالار جالاڭاياق جۇرسە، موتوريكاسى داميدى
- بازاردان العان ءبىر كىلەم ەكى جىلدان كەيىن ەسكىرىپ، ءوڭىن جوعالتا باستايدى. ال سىرماق قانشا جىلدا توزادى؟
- قازىر كەيبىر وتباسىلاردا بۇرىننان بەرى كەلە جاتقان سىرماقتار ءالى بار. سىرماقتى كۇتىپ ۇستاسا، جاڭبىر مەن دالاعا تاستاماسا، 100 جىل ساقتالادى. تەك كۇتىم كەرەك. سىرماق - ەكولوگيالىق تازا، تابيعي ءونىم. بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا دا پايدالى. جورمەپ، جيەك باسقاننان كەيىن ويۋلاردىڭ ورتاسىنداعى ءجىپ بەتىنە شىعىپ تۇرادى. وسىلاي تىگىلگەن سىرماقتىڭ ۇستىندە بالالار جالاڭاياق جۇرسە، ولداردىڭ موتوريكاسى داميدى. قازىرگى فيزيولوگ عالىمدار ادامداردىڭ تابانىندا وتە كۇشتى رەفلەكسوگەندى نۇكتەلەر ورنالاسقان دەيدى، ياعني ول - سەزىمتال جۇيكە ۇشتارى شوعىرلانعان ايماق. تاباننىڭ ءبىر شارشى سانتيمەترىندەگى وسىنداي رەتسەپتورلاردىڭ سانى دەنەنىڭ باسقا جەرىندەگىلەردەن اجەپتەۋىر كوپ. ادام سىرماق ۇستىندە جۇرگەن كەزدە وسىلاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى.
اۋىل ارالاپ، سىرماق تىگۋدى ۇيرەتەر ەدىم
- وسى ونەردى ءارى قاراي جالعاستىراتىن شاكىرت تاربيەلەۋ ويدا بار ما؟
- ارينە، شاكىرت تاربيەلەۋ ويىمىزدا بار. شەتەلگە بارعاندا اۋعانستاندىقتاردىڭ ءبىر اۋىل بولىپ كىلەم توقىپ وتىرعاندارىن كوردىم. اۋىل ادامدارى باسقا ەشقانداي جۇمىسپەن اينالىسپايدى، تەك ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسقان ونەردى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن ىستەيدى. كورشى وزبەك ەلى دە ستانوكپەن ەمەس، ءبارى قولمەن تازا جىبەكتەن كىلەم توقيدى. ءبىر فابريكادا 400-500 شەبەر كىلەم توقۋمەن اينالىسادى ەكەن. ءبىز دە سول دەڭگەيگە شىقساق دەيمىز. اۋىل- ايماقتا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي جۇرگەندەر قانشاما؟ ۇلتتىق ونەرىمىزدى جانداندىرىپ، قازاقتىڭ سىرماعىن وزبەك ەلىنىڭ كىلەمىنىڭ دارەجەسىنە جەتكىزسەك بۇكىل ەل بولىپ سىرماق تىگەر ەدىك. سوندا ۇرپاق تا ۇلتتىق مۇرامىزدى ۇمىتپايدى. ءوز تاريحىمىز بەن ونەرىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بولسا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، انالارىمىزعا سىرماق تىگۋدى ۇيرەتەر ەدىم.
- سىرماقتى بىرنەشە ەلدەگى «ەجەلگى كىلەمدەر» كورمەسىنە اپارىپسىزدار. سول جايلى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- قىتاي ەلىندە حالىقارالىق «تابيعي كىلەمدەر» كورمەسىنە قاتىستىق. ول جەردە قولدان تازا جىبەكتەن توقىلعان كىلەمدەر كورسەتىلدى. يران، ءۇندىستان، اۋعانستان، گەرمانيا، وزبەكستان سياقتى كوپتەگەن ەلدەن قولونەر شەبەرلەرى كەلىپ قاتىستى. ءبىز تەكەمەت-سىرماقتى اپارعاندىقتان ءبارى بىزگە ەرەكشە نازار اۋداردى. ويتكەنى باسقا ەلدەر توقىلعان كىلەمدەردى اكەلدى. ءبىز سياقتى كيىز باسىپ سىرماق اپارعان ەشكىم بولمادى. ويۋلارىمىز دا باسقا كىلەمدەرگە قاراعاندا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ قولونەرىمىزگە تاڭىرقاي قارادى جانە جاقسى قابىلدادى. قازىر الەم حالقى «مىناۋ يراننىڭ كىلەمى ەكەن» دەپ بىردەن تانيدى عوي. سول سياقتى بولاشاقتا قازاقتىڭ سىرماق پەن تەكەمەتىن بۇكىل الەم تانىسا دەگەن ويىمىز بار. سونداي-اق تەكەمەت-سىرماقتى يتالياعا، اۋعانستانعا، وزبەكستانعا ءتۇرلى كورمەلەرگە اپارىپ ءجۇرمىز.
- جاقىندا ديزاينەر ايا باپاني كيىزدەن، تەكەمەتتەن جاسالعان كيىمدەر توپتاماسىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. بىرەۋلەر ۇلتتىق ونەرىمىزدەن كويلەك تىككەندى قولداماسا، ەندى بىرەۋلەر جاڭاشىلدىق رەتىندە قابىلدادى. جالپى، كيىزدەن كيىم تىگۋگە قالاي قارايسىز؟
- ارينە، كيىزدەن كيىم تىگۋگە بولادى. ءبىراق ونى قالىڭ ەتىپ ەمەس، كۇندەلىكتى كيگەنگە قولايلى ەتىپ جۇقالاۋ جاسايمىز. مىسالى، ءبىز جۇننەن جۇقا تالدىرما دايىنداپ، سودان جىبەك ماتاعا ويۋ ويىپ، شاپاندار مەن ورامالدار دايىندايمىز. قويدىڭ جۇنىنەن اياققا كيەتىن بايپاقتار جاسايمىز. بۇل بايپاقتاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى ۇلكەن. قان اينالىمدى جاقسارتادى. قاي جەرىمىز اۋىرسا، سول جەرىمىزگە قويدىڭ مايىن جاعامىز عوي. سول سياقتى قويدىڭ ءجۇنىنىڭ قۇرامىندا دا لانولين بار. ول بايپاق كيگەن ادامنىڭ تابانىنان ءوتىپ بويىنداعى رەۆماتيزم سياقتى بۋىن اۋىرۋلارىن ەمدەيدى. بولاشاقتا ءوندىرىستى كەڭەيتىپ، قويدىڭ جۇنىنەن كىلەم توقۋ سىندى جوسپارىمىز بار.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
كوكتەم قارقىن