الەمدەگى ورتالىق ازيا ىقپالىنىڭ كەڭەيۋى قانداي مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ورتالىق ازيا وڭىرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدى.

ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، بۇعان گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتارعا قاراماستان، ايماقتاعى ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ وڭ ءوسىم كورسەتىپ وتىرعانى سەبەپ.

ەۋرازيالىق دامۋ بانكى ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا ايماق كوپتەگەن وزگەرىسكە ۇشىراعان. ماسەلەن، 2000-2022 -جىلدار ارالىعىندا ءوڭىر حالقىنىڭ سانى 40 پايىزعا ءوسىپ، 80 ميلليونعا جەتىپ وتىر. سونىمەن قوسا بەس ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى دە 22 جىل ىشىندە 46 ميلليارد دوللاردان 400 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتقان. مىنە، وسىعان قاراپ-اق، نەلىكتەن الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ نازارى ورتالىق ازياعا اۋعانىن باعامداي بەرۋگە بولادى.

بۇگىنگى ماقالامىزدا ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ مۇمكىندىكتەرى، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ايماققا نازار اۋدارۋ سەبەبى، ەڭ ماڭىزدىسى - مۇنداي قارىم-قاتىناستار قازاقستانعا، سونداي-اق ءوڭىردىڭ باسقا دا ەلدەرىنە نە بەرۋى مۇمكىن دەگەن باعىتتا ساراپتاما جاساپ كوردىك.

الەم ەلدەرى ورتالىق ازياعا نەگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر؟

2022 -جىلعى قازاندا وتكەن ازياداعى ءوزارا ءىس- قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ (ا و س ش ك) سوڭعى سامميتىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ورتالىق ازيانىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ءرولى قازىرگى گەوساياسي جاعدايعا بايلانىستى ارتا بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ەدى.

ايماق بارعان سايىن الەم ەلدەرىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ازيادا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولاتىن وڭىرگە اينالماق. شىن مانىندە، بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى باسقا ەلدەر مەن ايماقتار ءبىر- بىرىنەن الىستاپ جاتقاندا ورتالىق ازيا ەلدەرى بىرىگىپ جاتقانىن كورىپ وتىر.

ونىڭ ىشىندە، قازاقستان اينالاداعى گەوساياسي شيەلەنىستەرگە قاراماستان كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتىپ، قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ ماسەلەسىن جولعا قويا ءبىلدى. اعىمداعى جىلدىڭ مامىر ايىندا ورتالىق ازيا ءوڭىرى ەلدەرى مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋگە باعىتتالعان «ورتالىق ازيا - قىتاي» ءبىرىنشى سامميتى ءوتتى. ال ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا جاڭا گەوساياسي جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تولىعىمەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ارنالعان ورتالىق ازيا - ە و-نىڭ ەكىنشى سامميتى ۇيىمداستىرىلدى.

5-ماۋسىمدا قازاقستان پرەزيدەنتى «ورتالىق ازيا وڭىرلىك ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ينستيتۋتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا قول قويدى، ول ورتالىق ازيا وڭىرلىك ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ينستيتۋتىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن، جۇمىس ءتارتىبىن، مىندەتتەرى مەن وكىلەتتىكتەرىن بەلگىلەيدى. وسىلايشا، ايماق ەلدەرى باسقا مەملەكەتتەرمەن ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى تۇردە دامىتىپ، بارلىق سالادا ءوز ۇستانىمىن نىعايتىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ مۇنداي قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.

وسى تۇستا، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نەلىكتەن ورتالىق ازياعا نازارى اۋىپ وتىرعانىن سارالاپ، بىرنەشە سەبەبىنە توقتالىپ كورەيىك. مىسالى، ساراپشىلار ورتالىق ازياعا ايتارلىقتاي نازار اۋدارۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى گەوەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتارعا قاراماستان، ايماقتىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءوسىم كورسەتىپ وتىرعانى ەكەنىن ايتادى.

ونىڭ ۇستىنە، ساۋدا سالاسىنداعى قيىنشىلىقتار مەن جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ وزگەرۋى دە كوپتەگەن ەلدىڭ نازارىن ورتالىق ازياعا ەرىكسىز اۋدارتتى. بىرىنشىدەن، گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا بايلانىستى ايماق رەسەي مەن قىتايعا جاقىن ورنالاسقان، سوندىقتان دا لوگيستيكا ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى ايماق بولىپ وتىر. ماسەلەن، ترانسكاسپي، سولتۇستىك- وڭتۇستىك باعىتتارى ۋاقىت پەن باعا جاعىنان ءتيىمدى ەكەنى بەلگىلى.

ەكىنشىدەن، حالىق سانىنىڭ كوپ بولۋىنا دا بايلانىستى بولىپ وتىر. ورتالىق ازيا ايماعىنداعى حالىق سانى سوڭعى 20 جىلدا 40 پايىزعا ءوسىپ، 80 ميلليون ادامعا جەتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر دە جاقساردى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جالپى ىشكى ءونىمى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، 2000 -جىلعى 46 ميلليارد دوللاردان 2022 -جىلى شامامەن 400 ميلليارد دوللارعا دەيىن ءوستى. بۇل رەتتە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ورتاشا ءوسۋ قارقىنى جىل سايىن 6,2 پايىزدى قۇرادى.

ە ق د ب سوڭعى بولجامىنا سايكەس، ورتالىق ازيا 2023 -جىلى ەڭ جىلدام دامىپ كەلە جاتقان ايماق بولىپ وتىر. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ج ءى ءو ءوسىمى بولجامى 5,2 پايىزدى قۇراسا، 2024 -جىلى ايماق ەكونوميكاسى 5,4 پايىزعا ارتادى دەپ بولجانعان.

مۇنداي كورسەتكىشتەر ايماققا ينۆەستيتسيا تارتۋعا زور ىقپالىن تيگىزۋدە، ماسەلەن، سوڭعى 20 -جىلدا وڭىرگە تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى 211 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەن. سونىمەن بىرگە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءوزارا تاۋار اينالىمىنىڭ سىرتقى ساۋداداعى ۇلەسى 6,4 پايىزدان 9,9 پايىزعا دەيىن ارتتى.

وسىلايشا، ايماق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى جان-جاقتى دامىپ كەلەدى، بۇل «ورتالىق ازيا بەستىگى» ەلدەرى اراسىنداعى ساياسي ديالوگتىڭ سەرپىنىنە دە جاقسى اسەر ەتۋدە.

«و ا ەلدەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق الەمدىك ارەناداعى ۇستانىمدارىن نىعايتتى»

الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ (ءا ە س ي) ساراپشىسى ليديا پارحومچيكتىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ تۇراقتى تۇردە كەزدەسىپ، ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋعا اتسالىسۋى ولاردىڭ الەمدىك ارەناداعى ۇستانىمدارىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءتىپتى، وسىنىڭ ءبارى ايماق ەلدەرى مەن دامىعان الپاۋىت مەملەكەتتەر اراسىندا ديالوگ الاڭدارىنىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى.

ماسەلەن، ءا ە س ي ساراپشىسىنىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ايماققا كىرمەيتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتىسۋىمەن وسىنداي ديالوگ فورماتى 2000 -جىلداردىڭ باسىندا قالىپتاسا باستاعان.

«ءدال سول كەزدە «ورتالىق ازيا + جاپونيا ديالوگى» جانە «كورەيا رەسپۋبليكاسى - ورتالىق ازيا» ىنتىماقتاستىق فورۋمى سياقتى پلاتفورمالار پايدا بولدى. وسىعان ۇقساس ءوزارا ءىس- قيمىل فورماتى 2015 -جىلى ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ا ق ش سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرىنە ارنالعان س5+1 پلاتفورماسى پايدا بولعاننان كەيىن جاڭا سەرپىن الدى. 2019 -جىلدان باستاپ رەسەيمەن، ال 2020 -جىلدان باستاپ قىتايمەن كەلىسسوزدەردە «ورتالىق ازيا بەستىگىمەن» مينيسترلەر كەزدەسۋىنىڭ فورماتى قولدانىلىپ كەلەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، كەيىننەن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىنە ۇلاستى. ءسويتىپ، 2022 -جىلى قىتاي جانە ءۇندىستان، رەسەي جانە ەو ەلدەرىمەن جوعارى دەڭگەيدەگى سامميتتەر ءوتتى. وسىلايشا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرىن العا جىلجىتۋدىڭ جاڭا تەتىكتەرى قالىپتاسقان.

ىنتىماقتاستىق گەوگرافياسىن كەڭەيتۋ قانداي مۇمكىندىكتەر بەرەدى؟

مىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى جىلدارى ورتالىق ازيا ايماعىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ جاقسى ۇردىسكە اينالىپ، جولعا قويىلعان. ءسويتىپ، وا ايماعىنىڭ ارىپتەستىكتى نىعايتىپ جاتقان مەملەكەتتەر قاتارى كوبەيۋدە. مىسال رەتىندە جاقىندا عانا ساۋد ارابياسىندا وتكەن پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سامميت جايلى ايتۋعا بولادى.

«ورتالىق ازيا بەستىگى» اراب ارىپتەستەرىمەن ايماقارالىق ىنتىماقتاستىققا جاڭا سەرپىن بەرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس ىستەدى. ناتيجەسىندە 2022 -جىلى «ورتالىق ازيا + پارسى شىعاناعىنداعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى» ستراتەگيالىق ديالوگىنىڭ ءبىرىنشى مينيسترلەر كەزدەسۋى ءوتتى. جاقىندا جيددادا وتكەن ورتالىق ازيا ەلدەرى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جانە پارسى شىعاناعىنداعى اراب مەملەكەتتەرى ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ ءسامميتى وسىنداي فورماتتاعى العاشقى كەزدەسۋ بولدى. تاراپتار 2027 -جىلعا دەيىنگى ىنتىماقتاستىق جوسپارىن بەكىتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەردى تۇراقتى تۇردە وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر»، - دەپ اتاپ ءوتتى ليديا پارحومچيك.

دەگەنمەن ساراپشىنىڭ سوزىنشە، تاراپتار ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بار الەۋەتىن تولىق پايدالانباي وتىر.

پارسى شىعاناعىنداعى اراب مەملەكەتتەرى ىنتىماقتاستىعى كەڭەسى باسشىسىنىڭ دەرەگىنشە، قوس ايماق اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 2021 -جىلى شامامەن 3,1 ميلليارد دوللاردى قۇراعان. سوندىقتان دا ەكونوميكانى بۇدان ءارى جانداندىرۋ ءۇشىن جاڭا باعىتتاردى قاراستىرۋ قاجەت. 2023 -جىلدىڭ سوڭىندا ساۋد ارابياسىندا وتەتىن ورتالىق ازيا مەن پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردىڭ ينۆەستيتسيالىق فورۋمى جاقسى مۇمكىندىك بولماق»، - دەدى سپيكەر.

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەلىمىز ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بەلسەندى ويىنشىسى ءارى باستاماشىسى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.

ساراپشىنىڭ سوزىنشە، تاياۋ شىعىس ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىمەن تولىقتاي سايكەس كەلەدى ءارى سوڭعى جىلدارى بايلانىس كۇشەيگەن. ماسەلەن، 2022 -جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستاننىڭ تاياۋ شىعىس ەلدەرىمەن ءوزارا تاۋار اينالىمى شامامەن $1,2 ميلليارد قۇراعان.

ليديا پارحومچيكتىڭ ايتۋىنشا، ايماق ەلدەرىمەن ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ودان ءارى كەڭەيە بەرمەك. اسىرەسە، ەنەرگەتيكا جانە كولىك- لوگيستيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر.

«ماسەلەن، «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسى مەن Abu Dhabi Ports Group لوگيستيكالىق كومپانياسى قارا جانە كاسپي تەڭىزدەرىندەگى تەڭىز فلوتى مەن جاعالاۋ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ بويىنشا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول قويدى. امىرلىكتىڭ Masdar ەنەرگەتيكالىق كومپانياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قۋاتى 1 گ ۆ ت جەل ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانۋدا. ايتا كەتۋ كەرەك، ەلىمىزدە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن سالۋ جوباسىن دا ACWA Power ۇسىنعان ساۋد ارابياسىنىڭ سەرىكتەستەرى جۇزەگە اسىرادى، ولار دا قۋاتى 1 گ ۆ ت جەل ەلەكتر ستانتسياسىن سالماقشى»، - دەدى ءا ە س ي ساراپشىسى.

سونداي-اق ول قازاقستان تاياۋ شىعىستاعى ساياسي كەلىسسوزدەر پروتسەسىن جانداندىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستى دا نىعايتۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىن دا اتاپ ءوتتى.

جالپى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، ورتالىق ازيا ايماعىمەن بايلانىس ورناتۋ وزەكتى ۇردىسكە اينالىپ وتىر. سونىمەن قاتار ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرلىگى باسقا ەلدەر ءۇشىن دە ماڭىزدى. سوندىقتان ءقازىر وڭىردەگى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزى ارتىپ وتىر.

ولار بىرگە بولسا، ورتالىق ازيا كۇشەيىپ، نىعاياتىن بولادى. ال بۇل، ءوز كەزەگىندە، ايماق ەلدەرى باسشىلارىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولماق. سوندىقتان بولاشاقتا دا وا پرەزيدەنتتەرى قازىرگى قالپىنان تايماي، ورتالىق ازيانىڭ ىنتىماقتاستىعىن ودان ارمەن نىعايتاتىن بولسا، بارلىق كەدەرگىنى ەڭسەرىپ، مىقتى كۇشكە اينالادى دەپ سەنەمىز.