ءومىرىنىڭ سوڭى قىتايدا وتكەن قوجەكە نازار ۇلى تۋرالى نە بىلەمىز
سوڭىنا جۇزدەن استام (كەي دەرەكتە ەكى ءجۇز) كۇي قالدىرعان قوجەكە 1823 -جىلى قازىرگى الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنىڭ قارقارا جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1885 -جىلى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسىپ وتكەن ازات رۋحتى كۇيشىنى قىتاي تۇرمەسىنىڭ باسشىلارى ارقاسىن تاس كومىر شوعىمەن قارىپ، ازاپتاپ ولتىرەدى.
عاسىرلار بويى ءبىر ۇرپاقتان كەلەسى ۇرپاققا قان ارقىلى اۋىسىپ وتىراتىن اۋەندىك كودتىڭ قايتا جاڭعىرۋى - بولماي قويمايتىن قۇبىلىس. سوندىقتان دا ءبىز ادامزات دامۋىنداعى رۋحاني تامىرلاستىقتى جوققا شىعارا المايمىز دا قازاق كۇيلەرىنىڭ دە بۇكىل الەمگە ورتاق قۇندىلىق ەكەنىن باسا ايتامىز. ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىنىڭ قورقىتقا دەيىنگى عاسىرلار سىلەمىندە جاتقاندىعىن زاتىندىق مۇرالار ايعاقتاپ وتىرعانىمەن، ولار حاتقا تۇسپەگەن كۇيى ءار ۇرپاقتىڭ قۇيماقۇلاق وكىلدەرى ارقىلى عانا بىزگە جەتىپ وتىر.
ءبىز وسىدان وتىز جىلدان استام بۇرىن تاۋەلسىزدىك العان ەلمىز. ءبىراق بىزدە سانا بوستاندىعى، رۋح ازاتتىعى بىردەن سالتانات قۇرعان جوق. ويتكەنى ساياسي تۇرعىدان تاۋەلسىز بولعانىمىزبەن، عاسىرلار بويى جۇرگىزىلگەن وتارلاندىرۋ جانە ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى سانامىزعا سىڭىرگەن، رۋحىمىزعا ۇيالاتقان الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق شىرماۋدان بىردەن شىعىپ كەتە العان جوقپىز.
ول از بولعانداي، تاۋەلسىز ەل رەتىندە ۇلت تاريحىنىڭ، سالت- ءداستۇرىنىڭ، ادەت- عۇرپىنىڭ، ءتىلىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا كۇش سالۋدىڭ ورنىنا جەكە ادام بيلىگىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە، جەكە ادامداردىڭ شەكسىز بايۋىنا جول اشىپ بەردىك. قابىلدانعان تاۋانسىز باعدارلامالار باستالعانىمەن، باياندى بولماي سۋ اياعى قۇردىمعا كەتىپ جاتتى. ۇلت تاريحىن كەشەندى اۋقىمدا جازۋعا مەملەكەت تاراپىنان باسا كوڭىل بولىنبەدى (1998 -جىلى «تاريحتى قولداۋ جىلى» دەگەن ناۋقان باستالعاندا دا ءار وبلىسقا ەكسپەديتسيالار شىقتى. ءبىراق ەكسپەديتسيا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورىتىندىلانبادى. جينالعان مۇرالاردىڭ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالمادى).
تامىرى تەرەڭدە جاتقان قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحى تۇگەل حاتقا تۇسكەن جوق، عاسىرلار بەدەرىندە ومىرگە كەلىپ، حالىق جۇرەگىنە ۇيالاعان سان الۋان شىعارمالار تاسقا باسىلماعان كۇيى دارىندى بابالار رۋحىمەن بىرگە ۋاقىت قويناۋىنا ءسىڭىپ كەتتى. ايتسە دە قورقىت، كەتبۇعا، اسانقايعى، قازتۋعان، بايجىگىت، ابىلايحان، بوعدا، ماحامبەت، قوجەكە، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، شالتاباي، قۇرمانعازى، ابىل، توقا، مەرگەنباي، سارىمالاي، ىقىلاس، سىبانقۇل، قازانعاپ، بايسەركە، شورتانباي، تىلەندى، دايراباي، وسكەنباي، دينا، مامەن، سۇگىر، سەيتەك، ت. ب. سەكىلدى دارىندى كۇيشى، داۋلەسكەر دومبىراشىلار - قازاق كۇي ونەرىنىڭ تۋىن ءار عاسىر، ءار جىلداردا بيىككە كوتەرگەن تۋما تالانتتار ەدى.
سولار ارقىلى ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىمىز وزىندىك بەت- بەدەرىن ساقتاپ قالدى. سول ساقتالعان ونەرىمىزدىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنا كەلسەك، XX عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنان باستاپ زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرنەشە تولقىنى ۇلتتىق مۇرامىزدى ءار جىلداردا ءار قىرىنان تانۋعا، تانىتۋعا كۇش سالدى. ەڭبەكتەرى مۋزىكاتانۋ سالاسىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس ەكەنى داۋسىز. ايتسە دە قازاقستاننىڭ شەتەلدەرمەن شەكارالاس جاتقان (اسىرەسە قىتايمەن) اۋداندارىندا قايماعى بۇزىلماعان ۇلتتىق مۋزىكا ۇلگىلەرى تاسادا قالىپ كەلگەنى شىندىق. ونىڭ تاريحي- الەۋمەتتىك سەبەپتەرى بار ەدى.
* * *
پاتشالىق رەسەي قازاقستاندى وتارلاۋدى يۆان گروزنىيدىڭ 1552 -جىلعى قازان جورىعىنان باستادى دا، 1585 -جىلى ەرماكتىڭ ءسىبىر جورىعىمەن جالعاستىردى. 1731 -جىلى امالسىز كىشى ءجۇز قازاقتارى، 1732 -جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكە، 1740 -جىلى ابىلمامبەت پەن ابىلاي بودان بولۋعا مويىنسۇندى. ال ۇلى ءجۇز تايپالارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا 1864 -جىلى رەسمي كىرىپ بولدى. ءبىراق قۇجاتقا بيلەۋشىلەر تاراپىنان قول قويىلعانىمەن، ەلدە بوداندىققا قارسىلىق دۇركىن- دۇركىن بولىپ جاتتى.
ويتكەنى رەسەي قازاق جەرىن وسى جىلدان باستاپ تۇتاستاي ءوز يەلىگىنە الىپ بولعان ەدى. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە توتەپ بەرە الماي، قارسى شىققان تازابەك، ساۋرىق، سولتانبەك، شالتاباي، ءىلىپباي، قوجەكە سەكىلدى باتىرلار ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ جازاسىنا ىلىكتى. ساۋرىق، تازابەكتەر تۇرمەدە ءولتىرىلدى. قوجەكەلەر زورلىق- زومبىلىق، قۋعىن-سۇرگىنگە بوي بەرمەي، ەل- جۇرتىن ورىس بۇعاۋىنان قۇتقارماق بولىپ، وزىنە ىلەسكەن 25 ۇيمەن بىرگە التاي، ىلە، تارباعاتاي وڭىرلەرىنە ءوتىپ، اقىرى ىلە ولكەسىنە توقتاعان سوڭ، ارتىنان ەل-جۇرتىنا 400 ءۇيدى كوشىرىپ الادى.
ولاردىڭ ىشىندە قوجەكە كۇيشىنىڭ ۇستازدارى، تۇستاستارى، ءىزباسارلارى دا بار ەدى. سولارمەن بىرگە بۇتىندەي ءبىر كۇيشىلىك مەكتەپ شىڭجاڭ جەرىنە قونىس اۋداردى.
قوجەكەگە ىلەسپەي ءوز اتامەكەنىندە قالعان قازاقتاردىڭ باسىنان نەبىر زۇلماتتار ءوتتى. 1916 -جىلعى قاندى قىرعىنعا ۇلاسقان ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستە اتىلعانداردىڭ، اسىلعانداردىڭ، شابىلعانداردىڭ ىشىندە دە نەبىر تالانتتى، دارىندى تۇلعالار بار ەدى، ولارمەن بىرگە كيەلى ونەر بۇتاعى كەتكەنى دە ءسوزسىز.
قىرعىننان اماندارى ارعى بەتكە بوستى. تەكەس وزەنىنە اققانى اقتى، اقپاعانى قىتاي مەن قالماقتىڭ توناۋىنا ءتۇستى. 1917 -جىلى پاتشا تاقتان قۇلادى، «ەلگە تەڭدىك كەلدى» دەگەندى ەستىگەن ەل قايتادان اتامەكەنىنە شۇبىردى. جولدا تاعى دا اجال قۇرىعىنا تاپ بولدى. مىسالى، قىتايدان ارىپ-اشىپ قايتا ورالىپ كەلە جاتقان 700-دەي قازاقتى ورىس اسكەرى قاراكول دەگەن جەردە قىرىپ تاستاعان (قارقارا قاھارى. ا. ، «ان ارىس» باسپاسى، 2016، 82-بەت). سولاردىڭ دا اراسىندا نەبىر ونەرلىلەر بولعانى اقيقات. ورالعانداردىڭ وسىنداي قىرعىنداردان امان قالعانى اتاجۇرتىنا تابان تىرەدى.
ەندى تەڭدىك الدىق دەپ ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان ەلدى ەكى تاپقا بولگەن، كەدەيلەردى عانا جاقتاعان كەڭەس وكىمەتى حالىقتىڭ جولباستار سەركەلەرىنە سانالى ءارى جوسپارلى تۇردە بۇيىدەي ءتيدى. 1929 -جىلى ءىرى داۋلەتتىلەردى تاركىلەۋ باستالعاندا، اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەن كەڭەستىك بولشەۆيكتەر بەدەلى مەن ونەرىنە قاراماي، باي اۋىلىنىڭ ادامدارىن قۋعىنعا ءتۇسىردى، مال-مۇلكىن بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان تارتىپ الدى. ەل ىشىنە ىرىتكى ءتۇستى. تاعى دا بوسقىندىق باستالدى.
جۇرتتىڭ جالدىسى مەن مالدىسى، ءالدىسى مەن ءساندىسى امالسىز تاعى دا شەتەل اۋىپ كەتە باردى. مىسالى، مەرگەنباي ەردەنە ۇلىنىڭ، سىبانقۇل قالباس ۇلىنىڭ كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق مەكتەپتەرى دە تۇگەلىمەن وسى جىلدارى اۋدى. تاعى دا ولارمەن بىرگە اقىندىق، انشىلىك، جىرشىلىق، شەجىرەشىلىك ونەرلەردىڭ نەگىزگى دىڭدەرى ىلەسە كەتتى. ولارعا «بوسقىن» ەمەس، قاساقانا «قاشقىن» دەگەن ات تاعىلىپ، سەنىمسىزدىك مازمۇنداعى ناسيحات تاراتىلدى.
1932 -جىلعى گولوشەكين باسقارعان بيلىك ادەيى ۇيىمداستىرعان اشتىق، 1937 -جىلعى ستاليندىك- گولوشەكيندىك رەپرەسسيا، 1941-1945 -جىلعى سوعىس ەلدىڭ ەڭ ونەرپاز ازاماتتارىن دا جالمادى. 1956 -جىلى كسرو مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا اشىلىپ، سولاقاي ساياسات سويىلىنىڭ سوققىسىنان ەرىكسىز ەلدەن ىرگەسىن الشاقتاتىپ العان جۇرت اتامەكەنىنە قايتا ورالا باستاعان. ءبىراق 1962 -جىلى شەكارا جابىلىپ قالدى. اتامەكەنىن اڭساپ كەلگەندەر ءوز تۋىستارىنىڭ ورتاسىندا وگەيسىدى.
جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن وتانىنا ورالعاندار اراسىندا جاساندى «پسيحولوگيالىق» پەردە تۇردى. كوشىپ كەلگەندەردىڭ وزىنە دە، ونەرىنە دە «ارتتا قالعان»، «سىرتتان كەلگەن» دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرىلدى. ونسىز دا كونەنىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، جاڭا زامانعا لايىق كەڭەس ادامىن جاڭادان تاربيەلەپ وسىرۋگە كوزسىز ۇمتىلعان كەڭەستىكتەرگە اتا ءداستۇرىن قايماعىن بۇزباي قايتا الىپ وتكەندەر «جابايىلاۋ» كورىندى. سول «ارتتا قالعان»، «جات جەردەن كەلگەن»، «جابايىلاۋ» قازاقتار كونەدەن كەلە جاتقان كۇيشىلىك، انشىلىك، جىرشىلىق ونەر مۇحيتىنىڭ الىپ تولقىنىن الا كەلگەن ەدى. ءبىراق كەڭەس وكىمەتى ولاردى كورە تۇرا كورمەگەنسىدى، بىلە تۇرا بىلمەگەنسىدى. نەبىر دارىندىلارعا دومبىرا ورنىنا قوعا ۇستاتىپ، مال سوڭىنا سالىپ قويدى.
سىرتتان كەلگەندەرگە عانا ەمەس، شەكارالىق اۋداننىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنا دا «شەتەلدە تۋىسى بار» دەگەن كۇدىكپەن قارادى. ءسويتىپ، شەكارالىق وڭىردە تۇنشىعىپ جاتقان ونەر سالالارى توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن جيناۋسىز، جاريالاۋسىز، زەرتتەۋسىز قالىپ كەلدى.
* * *
جيناۋ، جاريالاۋ، زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ ءىسى جەكەلەگەن عالىمداردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا وگىز اياڭمەن جىلجىعان كۇيى ەلەۋسىز عانا بۇل عاسىرعا دا جالعاستى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆتەر شەكارالىق ءوڭىردىڭ دارىندى تۇلعالارى تۋرالى پىكىر ايتىپ، مۇرالارىن حاتقا ءتۇسىرىپ، كەيبىرىن جاريالاپ، باسپا ءسوز، باسپا ونىمدەرى ارقىلى ەلگە تانىتۋدى باستاعان بولاتىن. ءبىراق بۇل ءىس جالعاسىن تاپپادى. ءبىردى-ەكىلى اقپاراتتار ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالاردا، ازىن-اۋلاق پىكىرلەر كەيبىر زەرتتەۋلەردە جول-جونەكەي ايتىلعانى بولماسا، ارنايى زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە قولعا الىنبادى. ونىڭ باستى سەبەپتەرىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.
تەك «جاريالىلىق»، «دەموكراتيالىق» جانە «قايتا قۇرۋ» دەگەن ساياسي ناۋقاندار باستالعان جىلدارى جوعالعاندى ىزدەۋ ىستەرى ءار جەردە باس كوتەردى. مۇنداي يگىلىكتى ءىس سول كەزدەگى الماتى، تالدىقورعان وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا دا جۇزەگە اسا باستادى. ناتيجەسىندە، بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان كۇيشىلەردىڭ، دومبىراشىلاردىڭ، اقىنداردىڭ، ءانشى- سازگەرلەردىڭ شىعارمالارى جارىق كورە باستادى. بۇل ىستە مۋزىكاتانۋشى عالىم بازارالى مۇپتەكەيەۆتىڭ، فولكلورشى توقتار الىبەكتىڭ، ونەر زەرتتەۋشى ءارى ءانشى عالىمجان دوسان ۇلى سەرىكبايدىڭ ەڭبەكتەرى ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇرارلىق.
بۇعان دەيىن زەرتتەۋ نىسانى بولماعان كۇيشىلەردىڭ مۇرالارىن جيناۋ ءۇشىن ۇرپاقتارى تۇرعان وڭىرلەردى ءوز كۇشتەرىمەن جاياۋ- جالپىلاپ ىزدەپ ءجۇرىپ، تاعدىر شاشقان تارىنى ەڭبەكقور ديقانداي ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ جينادى. جارىققا شىعاردى. عىلىمي اينالىمعا قوستى. ءسويتىپ، جەتىسۋ وڭىرىندە قازاق كۇي ونەرىنىڭ ۇلى شاڭىراعى بارىن، انشىلىك-سازگەرلىك ونەردە كەنەن ازىربايەۆ پەن دانەش راقىشەۆتەن باسقا دا ساڭلاقتار بارىن، اقىندىق-جىرشىلىق ونەردە قۇلمامبەت پەن بولتىرىكتەن وزگە دە دۇلدۇلدەر بارىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەدى.
حالىق ونەرىنىڭ جاناشىرى رەتىندە بۇل ءىستىڭ باسى- قاسىندا بولعاندىقتان، جەتىسۋ وڭىرىندە، اسىرەسە ونىڭ ءحانتاڭىرى، الاتاۋ اينالاسىندا عاسىرلار بويى تۇنىپ جاتقان، قوجەكە بيىككە كوتەرگەن كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق ءداستۇردىڭ التىن قازىقتارىن تانىستىرىپ بولدىق دەپ ايتا المايمىز. البەتتە، «ەل ءىشى - ونەر كەنىشى». ءالى دە بابالاردان قالعان بۇل داستۇرلەردى ارناۋلى وقۋ ورىندارىن بىتىرمەي- اق ءوز اۋىلىندا بۇگىنگى كۇنگە ساباقتاستىرىپ كەلە جاتقان تۇلعالار از ەمەس.
قوجەكەنىڭ كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق ءداستۇرى قازىرگى زاماندا جاڭا سەرپىنمەن جالعاسىن تاپتى. جاڭا تالانتتارمەن تولىقتى. ءالى تالاي ون ساۋساعىنان كۇي سورعالاعان دارىندىلار دۇنيەگە كەلەرى ءسوزسىز.
* * *
قوجەكەدەن مۇرا بولىپ كوپ كۇي قالعان. ولاردى عىلىمي نەگىزدە ارنايى زەرتتەگەن عالىم بازارالى مۇپتەكەيەۆتىڭ ايتۋىنشا: «قوجەكە كۇيلەرىنىڭ ۇزىن سانى 200-دەن اسادى. ولاردى مازمۇندىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى: ا) تاريحي وقيعالارعا قاتىستى كۇيلەر: «قولعا الىنار الدىندا»، «كەرتولعاۋ»، «تۇرمەدە قيناۋ»، «قيناۋ»، «شالقايما»، «ارمان»، «تارتۋ»، ت، ب.؛
ءا) سالت-ءداستۇر شەڭبەرىندە تۋعان كۇيلەر: «ارىزداسۋ»، «ەستىرتۋ»، «توقتارىم»، «ارمان»، «نۇرقانى جوقتاۋ»، ت. ب.؛
ب) تابيعات تىنىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى كۇيلەر: «سايرامكول»، «بۇلبۇل تورعاي»، «ساربارپى بۇلبۇل» ت. ب.؛ ۆ) ەجەلگى جىر، اڭىز، شەجىرە، ەرتەگى سيۋجەتىنە قۇرىلعان كۇيلەر: «مۇڭلىق- زارلىق»، «نۇرعازارىن بۇلبۇل»، «قامبارحان»، «جيرەنشە»، «جيرەنشەنىڭ قاراشاشتى جوقتاۋى»، ت. ب.؛» (ب. مۇپتەكەيەۆ. «جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنداعى كۇيشىلىك ءداستۇر» . ا. ، «ان ارىس» باسپاسى، 2022, 38-بەت). زەرتتەۋشى بۇل كۇيلەردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، مۋزىكانىڭ تەورياسىمەن، ءال-فارابيشە ايتساق، نازارياسىمەن تالدايدى. سوندا قوجەكە شىعارمالارىنىڭ قاتارىندا جالپى قازاق كۇي ونەرىندە بار شەرتپە كۇيدىڭ دە، توكپە كۇيدىڭ دە، تەرمەلىك كۇيدىڭ دە، سونىمەن قاتار وسىلاردىڭ ارالاسىپ كەلەتىن تۇرلەرى دە بار ەكەن.
ولاي بولسا، قوجەكە وزىنە دەيىنگى جانە ءوز زامانىندا بەلگىلى كۇيلەردىڭ تارتىلۋ مانەرلەرىن تولىق مەڭگەرگەن اسقان دومبىراشى ءارى سول مانەرلەردى ءساتتى پايدالانىپ، ءوز جانىنان كۇي شىعارعان عاجاپ كۇيشى (كومپوزيتور) دە بولعان. ب. مۇپتەكەيەۆ قوجەكە كۇيلەرىنىڭ تارالۋ اياسىن دا زەرتتەيدى دە «قوجەكەنىڭ كۇيلەرى جەتىسۋ وڭىرىنەن باستاپ، قازاقستاننان تىس التاي- تارباعاتاي، شىعىس تۇركىستان، موڭعوليا جەرلەرىندە دە كەڭ تاراعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. (سوندا. 25-بەت) دەمەك قوجەكە ءبىر عانا رۋدىڭ يا تايپانىڭ كۇيشىسى ەمەس، ءيىسى قازاققا ورتاق دارىندى تۇلعا بولعان. سوندىقتان دا ول حالىق جادىندا جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ كەلەدى.
* * *
ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، كۇيشى- كومپوزيتور مەرگەنباي ەردەنە ۇلى اۋلەتى مەن كۇيشى- كومپوزيتور قوجەكە نازار ۇلى اۋلەتىنىڭ اراسىندا كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق ونەردە باسكەلەستىك بولعان. ونەر باسەكەسى وزگەلەردىڭ دە دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنىپ، كورشى اۋىلدان وزىپ كەتۋىنە يتەرمەلەگەنى شىندىق. ءبىراق مەرگەنباي قالاي دا قوجەكە اۋلەتىنەن اسىپ ءتۇسۋ ماقساتىندا عانا ءار جۇمادا ءوز بالالارىنىڭ ورتاسىندا كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق باسەكەسىن ۇيىمداستىرىپ وتىرعان دەسەك قاتەلەسەمىز. بۇل ءداستۇر اتاسى بايعوزىدان، اكەسى ەردەنەدەن كەلە جاتقان ەدى. ەردەنە ءوزىنىڭ بىرگە تۋعان باۋىرلارى شىڭعىسباي، ساپاق، تىلەۋبەردى، قاراجاندارمەن بىرگە اكەسى بايعوزىنىڭ الدىندا سان مارتە كۇي تارتقان بولاتىن. وسى ءداستۇر قازاقتا بۇرىننان بار ەدى. ونىڭ تامىرى سوناۋ ءال- فارابي زاماندارىندا جاتقان بولاتىن.
بۇل ءداستۇر قوجەكە اۋلەتىندە دە ۇرپاق سايىن جاڭعىرىپ وتىرعانىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. جاقىندا قوجەكە نازار ۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 تولۋىنا ارنالعان مەرەيتوي اياسىندا فولكلورلىق- ەتنوگرافيالىق ءھام تاريحي ەكسپەديتسيا كەزىندە ەستىگەنىمىز - قوجەكەنىڭ اكەسى نازار دا اسقان شەبەر كۇيشى، نازاردىڭ اكەسى قاساباي دا داۋلەسكەر دومبىراشى بولعان.
اتاسى مەن اكەسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن قوجەكە دە اكەدەن وتە تۋعان كۇيشى دە، دومبىراشى دا بولعانى ءوز الدىنا، ول دا اتا ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇلدارىنا دا، قىزدارىنا دا كۇي ۇيرەتۋدەن جالىقپاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلدارى نۇرقا، اقمولدا، راحمەتوللا، راقىش، كەنجاقىن، باتتالقازىلار، قىزى كوكشەگىر، نەمەرەسى زياداحاندار ءوز ورتاسىنان وزىق كۇيشى- دومبىراشى بولىپتى.
ەندى وسىلاردىڭ ىشىندە تاريحتا ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن راقىش تا ۇرپاقتارى احمەتجان، شولپانباي، تۇرسىنعازى، سمايىل، ورىنحان، ءادىلحان، مۇراتبەك ەسىمدى ۇلدارىنا اتا كاسىبىن جالعاستىرۋدى اماناتتاعان. ال ەندى ءوز كوزىمىزبەن كورگەنىمىز - باتتالعازىنىڭ نەمەرەسى، ياعني قوجەكەنىڭ شوبەرەسى تىلەۋبەردى شىعاي ۇلى اتا- بابالارى تارتقان كۇيلەردىڭ شىعۋ تاريحىن جاتقا بىلەتىن بولىپ شىقتى. دەمەك قوجەكە كۇيشىلىك مەكتەبىندە كۇي شەجىرەسىن ايتۋ ونەرى دە داستۇرگە اينالعان دەپ بىلەمىز.
ال ەندى وسى تىلەۋبەردىنىڭ بالاسى، ياعني قوجەكەنىڭ شوپشەگى مالىك تە، قوجەكەنىڭ شوبەرەسى داۋلەتتىڭ ۇلى بەيبارىس تا دومبىراشى ەكەن. قوجەكەنىڭ جيەنشارى ءرىسبۇبى امزەبەك قىزى وزىنە دەيىنگى كۇيلەردى بۇزباي تارتاتىن دومبىراشى ءارى كۇي شىعارىپ تارتاتىن كۇيشى دە ەكەن. تىلەۋبەردىنىڭ نەمەرەسى، ياعني قوجەكەنىڭ تۋاجاتى، التىنشى سىنىپتا وقيتىن ازامات تا ون ساۋساعىنان كۇي سورعالاعان دومبىراشى بولاتىن تۋما دارىن ەكەنىن تانىتتى. دەمەك قوجەكە اۋلەتىندە دە كۇيشىلىك- دومبىراشىلىق دارىن قان ارقىلى بەرىلگەنى داۋسىز.
ءبىر وكىنىشتىسى، كۇيشىلىك قابىلەت تۇقىم قۋالاعان مەرگەنباي كۇيشىلىك مەكتەبىنەن شىققان كۇيلەر بىزگە تولىق جەتپەدى. ءبىر كەزدەرى كەڭەستىك قىسپاقتان قىتايعا بوسقان، كەيىن ياعني 1956-1962 -جىلدارى وتانىنا ورالعان مەرگەنباي كۇيشىلىك مەكتەبى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سىڭارجاق ساياساتىنىڭ سالقىنىنا ۇرىندى دا، كۇي دە، كۇيشى دە ەلەنبەدى، ەسكەرىلمەدى، سانادان ىسىرىپ تاستاۋ شالعىسىنا ءىلىندى.
ءسويتىپ، كۇي دە، كۇيشى دە تاريح ساحناسىنان، حالىق جادىنان بىرتە- بىرتە ءوشىرىلدى. ال ەندى قوجەكە كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى ءومىر سۇرگەن ورتادا، ياعني قىتاي جەرىندەگى قازاق اۋىلدارىندا كۇي ونەرىن ورىستەتۋگە بيلىك تاراپىنان قىرىن قاراۋ بولماعان جانە كۇيشىلىكتى كيە تۇتقان قازاقتار قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدارعا دەيىن وزدەرى تامىر جايعان وڭىردە باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن ءومىر سۇرگەن. ەندى تاۋەلسىز وتانىنا ورالعان قوجەكەنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبى قايتا جاڭعىراتىن شاق كەلدى.
* * *
كۇيشى قوجەكەنى تۋعان حالقى بۇگىن عانا ىزدەپ جاتقان جوق. ونى كوزى تىرىسىندە- اق اينالاسىنداعى اعايىن- تۋىسى، اۋماعىنداعى الاشى تۇگەل القالاعان. «قوجەكە» دەمەي، «كوكە» دەپ ارداقتاعان. ايتقانىن دا، تارتقانىن دا جادىنا ساقتاپ، ءبىر بۋىن كەلەسى بۋىنعا ۇلاستىرىپ وتىرعان. سوندىقتان دا ونىڭ كۇيلەرى ۇمىتىلماي، ءالى كۇنگە ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. تەگىندە ول تەك كۇي شىعارىپ، دومبىرا تارتىپ قانا قويماي، ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەر ەتىكپەن سۋ ىشكەن قيراكەزىك كەزەڭدەردە ۇلتى ۇمىتپاستاي قايراتكەرلىك تانىتقان تۇلعا بولعاندىقتان دا ەسىمىن ولگەننەن كەيىن دە حالىق ەستەن شىعارماعان.
ۇرپاق اۋىسقان سايىن ەسىمى ەل ەسىندە قايتا جاڭعىرىپ كەلە جاتقان ارۋاقتى كۇيشىنىڭ مۇراسىن جيناۋ، سول تۋرالى تاسقا باسىپ، تاريحتا قالدىرۋ وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارى قولعا الىنا باستاعان. مىسالى، 1981 -جىلى قازاقستاندىق اقىن تاۋفيق جەكسەنبييەۆتىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «دوستىڭ داۋىسى» اتالاتىن جىر جيناعىنا «قوجەكە» دەگەن پوەماسى ەنگەن.
1984 -جىلى قىتايداعى قانداستار ءتالىپباي قابايەۆ، دۇيسەنبەك تۇرلىقوجا ۇلى، ابىلەز ءشارىپ ۇلى، داۋلەت مازاق ۇلى، اكيما دوسمىرزا ۇلى، ەركىن داۋلەت ۇلى باستاعان زەرتتەۋشى، ونەرتانۋشى عالىمدار العاش رەت قوجەكە مۇرالارىن ەل اراسىنان جيناپ، كۇيلەرىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، «كۇي تولقىنى»، اتتى كىتاپتى «شىڭجاڭ جاستار باسپاسىنان» جارىققا شىعاردى.
1988 -جىلى الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنە جۋرناليست قاناپيا ومارحانوۆ «قوجەكەنىڭ كۇيلەرى» دەگەن ماقالا جاريالادى. دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ «قوجەكەنىڭ قوڭىر سازى» اتالاتىن مۋزىكالى وچەركى شىڭجاڭ حالىق راديوسىنان بەرىلدى. (قوجەكە كۇيلەرىن ورىنداعان اكيما دوسمىرزا ۇلى) ، 1990 -جىلى بەكسەيىت نۇسىپبەكوۆ «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىنە «قوجەكە»، مۇحامەد حانافين «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «قوجەكە كۇيشى» دەگەن ەسسە، ماقالالارىن شىعارعان.
تولەن قاۋپىنبايەۆتىڭ «بابالار اماناتى» دەپ اتالاتىن تاريحي ەسسەلەر، اڭىزدار، وچەركتەر جيناعىنداعى «ازاپتى عۇمىر» ەسسەسى قوجەكەگە ارنالدى. سودان كەيىن ءار جىلداردا اسكەر تويعانبەك ۇلى، ابىلەز ءشارىپ ۇلى، ادىلبەك قابا، تۇرىمبەك حاسەن، جەكسەن الپارتەگى سەكىلدى قالامگەرلەردىڭ قوجەكە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تانىستىرعان ماقالالارى وقىرماندار نازارىندا بولدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ قوجەكەنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن عىلىمي نەگىزدە زەرتتەۋ ءىسى جۇزەگە اسا باستادى. بەلگىلى مۋزىكاتانۋشى عالىم بازارالى مۇپتەكەيەۆ قوجەكە تۋرالى العاشقى عىلىمي ەڭبەك جازدى. ديپلومدىق جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى تىكەلەي وسى قوجەكەگە ارنالدى.
كەيىن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىندا ءبىر تاراۋ تۇگەل قوجەكە تۋرالى بولدى. ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان بازارالىمەن بىرلەسىپ 1998 -جىلى «ونەر» باسپاسىنان شىعارعان «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» دەگەن جيناعىمىزعا قوجەكە كۇيلەرىنە سيپاتتامالار مەن تۇسىنىكتەمەلەردى جانە كۇي اڭىزدارىن جازىپ ەنگىزدىك. كورنەكتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» دەگەن مونوگرافياسىندا قوجەكە شىعارماشىلىعىنا ارنايى توقتالدى. قوجەكەنىڭ ءار كۇيىنىڭ ءوز تاريحى بار، سونىمەن قوسا وزىندىك مۋزىكالىق مازمۇنى مەن ءپىشىنى بار. ولار تۋرالى الدا ءالى دە تالاي ءسوز بولارى حاق.
وسىنداي ۇزىكسىز ىزدەستىرۋدىڭ، زەرتتەۋدى جاريالاۋدىڭ ناتيجەسىندە قوجەكە كۇيلەرى عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى جانە وقۋ باعدارلامالارىنا ەندى.
بيىل ۇكىمەت قولداۋىمەن تاريحي تۇلعا - كۇيشى- كومپوزيتور قوجەكە نازار ۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋ مەرەيتويى ەل كولەمىندە اتالىپ ءوتۋ جوسپارلانعان.
ساعاتبەك مەدەۋبەك ۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
حالىق ونەرىن زەرتتەۋشى
Egemen Qazaqstan