جياڭ زىمين مەن لي فىڭعا شاپان تىككەن ءشارىپقان
اركىم ءوزىنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋاسىمەن اينالىسىپ، وتباسىن اسىراپ، ال كەيبىرەۋى ءبىر كاسىپتىڭ باسىن ۇستاپ، ونىڭ دوڭگەلەگىن دوڭگەلەتىپ ءجۇر. بۇگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىز ءشارىپقان مۇحتار ۇلى كاسىبىمەن ءناسىپ تاۋىپ جۇرگەن ىسكەر ازاماتتىڭ ءبىرى ەدى.
ىسكەر بولعاندا ۇلتتىق ونەرىمىزدى جاڭعىرتىپ، ونى جاڭا قىرىنان دامىتىپ جۇرگەن شەبەر تىگىنشى بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ش. مۇحتار ۇلى قازىر ورتامىزدا جوق. سۇم اجال ونى 2020 -جىلى ارامىزدان ءبىرجولاتا الىپ كەتتى. ءشارىپقاننىڭ ءوزى جوق بولمانىمەن ونىڭ ايتقان ءسوزى مەن باستاپ كەتكەن ءىسى ارتىندا قالعان بالا-شاعاسىنا مۇرا بولىپ قالدى. مارقۇم ءشارىپقاننىڭ ءتىرى كەزىندە مەن ونىمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسقان بولاتىنمىن، ءبىراق سۇحبات كەزىندە جاريالانباي قالدى. بۇل سۇحباتتىڭ سىزدەرمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ەندى تۇسكەندەي. مارقۇمنىڭ ارۋاعى رازى بولسىن!
- ءشارىپقان مۇحتار ۇلى، ءسىز قازاق ەلىنە قاشان كوشىپ كەلدىڭىز؟
- 2008 -جىلى تامىز ايىندا.
- سوڭعى كەزدەرى قىتايدان كوشىپ كەلەتىن اعايىندار الدىمەن ءبىر-ەكى كەلىپ، ەل كورىپ، جەر شالىپ ويلانىپ-تولعانىپ كوشىپ كەلەتىندى شىعاردى. ءسىز دە سولاي ىستەگەن جوقسىز با؟
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت مينسترلىگى 2000 -جىلى قىتايداعى دياسپورا وكىلدەرىنەن شىققان كوركەمونەر، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىن قازاق ەلىنە الىپ كەلىپ اتاجۇرتتاعى قازاقتارعا كورسەتىپ، تانىستىرىپ قايتۋدى ماقسات-مۇرات ەتىپتى. قازاقستاننىڭ مادەنيەت مينسترلىگىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ش ۇ ا ر-دىڭ ۇيىمداستىرعان 13 ادامدىق دەلەگاتسيامەن بىرگە مەن دە الماتىعا كەلگەن بولاتىنمىن. ول كەزدە ەل كورەيىن، جەر شالايىن، ۇناپ جاتسا كوشىپ كەلەيىن دەگەن وي مەندە بولعان جوق.
- تابانىڭىز العاش اتامەكەن توپىراعىنا تيگەندە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟
- شىنىمدى ايتسام، ول كەزدەگى سەزىمىمدى قازىر سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. قالاي دا ول كەزدەگى قۋانىشىم دا شەك بولعان جوق.
- الماتىعا كەلگەن سوڭ اتباسىن قايدا تىرەدىڭىزدەر؟
- «دۇنيەجۇزى قازاقستارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءۇيى» دەگەن جازۋى بار 5 قاباتتى ۇيگە كەلىپ تۇستىك. قاۋىمداستىق ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆ دەگەن اعامىز ءبىزدى قارسى الدى. قاۋىمداستىقتىڭ بۇل ءۇيى سول جىلى بىتكەن ەكەن، ءبىز العاشقى قوناعى بولىپ مەيرامحاناسىنا جاتقان ەدىك.
- سوندا سىزدەردىڭ كورمە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىندا اشىلدى ما؟
- جوق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق ۇلتتىق مۇراجايىندا جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى. بۇل كورمە ۇلتتىق مۇراجايدا ءبىر اپتاداي جۇرتقا كورسەتىلگەن سوڭ، ونى جيىسىتىرىپ الدىق تا، استاناعا اپارىپ اشتىق. سول كەزدە مارقۇم قالداربەك نايمانبايەۆ اعامىز بىزبەن بىرگە پويىزبەن استاناعا بارعانى ءالى ەسىمدە. ءبىز قازاق جەرىندە 20 كۇندەي ءجۇرىپ ەلگە كوڭىلدى قايتقان بولاتىنبىز.
- جيىرما كۇن دەگەن از ۋاقىت ەمەس، سول كەزدە ءسىزدىڭ ساناڭىزعا «اتامەكەنگە ورالساق» دەگەن وي ورالمادى ما؟
- ماعان بۇل ويدى ساناما تۇسىرگەن مارقۇم قالداربەك اعانىڭ ءوزى بولاتىن. ول كىسى ءبىز اتتاناردا مەنى جانىنا شاقىرىپ الىپ: «ءشارىپقان، باسقالاردى بىلمەيمىن، سەنىڭ مىنا كيىم تىگۋ ونەرىڭ كۇشتى ەكەن. قايتىپ بارعانان كەيىن ەكى-ءۇش ايدان قالماي كوشىپ كەل. قازاق قاۋىمداستىعى ءۇيىنىڭ استىنان بولمە بەرەيىن. تىگىن سەحىڭدى اش، جۇمىس ىستە. ءبىر-ەكى جىلعا دەيىن سەنەن ءۇيدىڭ جالاقىسىن المايمىن. كاسىبىڭدى دامىت، اياعىڭنان تىك تۇرىپ جاتساڭ، ودان ارعىسىن كورە جاتارمىز»، - دەدى. مەن: - اعا، مىنا ءوتىنىشىڭىز جاقسى ەكەن، قۇداي قالاسا ەكى- ۇش ايدان قالماي كەلەتىن بولامىن، - دەپ ۋادە بەرىپ، قۋانىپ اتتانىپ ەدىم.
سويتسەم، مەنىڭ قولىمداعى قۇجات ءبىر جولعا كەلۋگە عانا جارايتىن، ەكىنشى رەت كەلۋگە جارامايتىن ىسكەرلىك پاسپورت بولىپ شىقتى. ءبىز بارعان سوڭ ول قۇجاتتى ۇكىمەت جيناپ الدى.
ول زاماندا جەكە ءتولقۇجات جاساتۋ قيىن كەز ەدى.
ءتىپتى شاقىرتۋدىڭ ءوزىن جىلداپ زورعا الدىراتىن زامان ەدى عوي. الگى ءۇش ايدا كەلەتىن بولىپ كەتكەن مەن بەيباق، ءتولقۇجاتىمدى ءۇش جىلدان كەيىن زورعا الىپ، الماتىعا جولداسىم ءماريا، كىشى ۇلىم مەيىرلان ۇشەۋىمىز كەلسەك، قالداربەك اعام: «ەي، بالا، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ مەن ساعان ەكى-ءۇش ايدا كەل دەسەم، ءۇش جىل جوعالىپ كەتكەنىڭ قالاي؟! ساعان بەرەتىن بولمەلەردىڭ ءبارىن باسقالارعا بەرىپ قويدىم. سەنى كۇتە-كۇتە شارشادىم»، - دەپ كۇلدى. مەن بولعان جاعدايدى ايتىپ كەشىرىم سۇراپ، اقتالۋعا تىرىستىم.
ءبىراق ول كىسى: «ەي، بالا، اقتالىپ اۋرە بولماياق قوي. ەڭ باستىسى كوڭىلىڭدى ءتۇسىر مە، ءالى دە ساعان جۇمىس ىستەۋگە قالادان ورىن تاۋىپ بەرۋگە بولادى. كەرەك دەسەڭ، الماتىدان باسپانا الۋعا كومەكتەسەيىن، قۇجاتتارىڭدى تەزدەتىپ جيناپ كوشى- قونعا وتكىز»، - دەگەندە توبەم كوكە ەكى ەلى جەتپەي قالعانداي قۋانىپ كەتتىم. سول كۇننەن باستاپ قۇجاتتارىمىزدى جيناپ، الماتى قالالىق كوشى-قون باسقارماسىنا وتكىزگەن بولدىق. قالداربەك اعاعا قايتا اينالىپ كىرىپ، كوشى-قونعا قۇجاتتارىمىزدى تاپسىرعانىمىزدى، ەندى قىتايعا بارىپ ءبىر ايدان قالماي ءبىرجولاتا كوشىپ كەلەتىنىمدى ايتىپ ەدىم، ول كىسى ماعان ءبىرتۇرلى قيماستىق سەزىممەن جىميا قاراپ: «جانە دە جوعالىپ كەتپەيسىڭ بە؟»، - دەدى، مەن، - جوق، اعا، وسى جولى ۋادەمدە تۇراتىن بولامىن، - دەدىم.
وكىنىشكە قاراي، ءبىز كەتكەن سوڭ 20 كۇننەن كەيىن ول كىسىنىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى سۋىق حابار ارتىمىزدان جەتتى. ءاسىلى، الدىن الا ءبىر نارسەنى كەسىپ ايتپاۋ كەرەك ەكەن. وسى جولى دا جولىمىز بولماي قالدى. ءبىر جاقسىسى كەيىن ىقتيار حات الىپ الدىق.
قىتايدا تىككەن قازاقي كيىم-كەشەكتەردى ارقالاپ تاسىپ، بوراحولكاداعى ساتۋشىلارعا ۇلەستىرىپ وتكىزىپ جۇردىك. كەيىن ءوزىمىز ءبىر دۇكەن ساتىپ الىپ تاۋارىمىزدى سوعان سالىپ ساتتىق. 2006 -جىلى شىلدە ايىندا الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ساياجايدان ءبىر ءۇي ساتىپ الدىق. ءبىراق بۇل ءۇي ەكى جىل بوس تۇردى. كەيىن كەدەن اقىسى قىمباتتاپ كەتكەندىكتەن، ەندى ءبۇيتىپ ەكى ارادا تاسىمالداۋدى قويالىق دەگەن شەشىمگە كەلىپ، 2008 -جىلى تامىزدا اتامەكەنگە ءبىرجولاتا قونىس اۋدارىپ كەلدىك. قازاقستان ازاماتتىعىن دا الىپ الدىق.
- شاكە، ەندى اڭگىمەنى قىتاي جەرىندە تىگىنشىلىكتى قالاي ۇيرەنىپ، قالاي كاسىپ باستاعانىڭىزعا قاراي بۇرساق؟
- مەن مەكتەپ بىتىرگەنەن كەيىن جوعارى وقۋ ورنىنا وقۋعا تۇسە الماي قالدىم. وقۋعا ەمتيحاننان وتە الماي قالعانىمنان ەمەس، قايتا ەمتيحانان ءوتىپ تۇرىپ قالىپ قالدىم. بۇعان نەگىزىنەن دەنساۋلىعىم سەبەپ بولدى. ويتكەنى، سودان ءبىر جىل بۇرىن اياعىمدى سىندىرىپ الىپ، مۇگەدەك بولىپ قالدىم. اقيقاتىن ايتقاندا، ول كەزەدە قىتايدا جوعارى مەكتەپكە مۇگەدەك وقۋشىنى وقۋعا قابىلدامايتىن ساياسات بار ەكەن. 1983 -جىلى توعىزتاراۋ اۋدانى بويىنشا ەڭ جوعارى بالل العان ءۇش بالانىڭ ءبىرى بولعان مەن وسىلايشا وقۋ ورايىنان ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالا بەردىم. مۇمكىن، تاعدىر مەنىڭ ماڭدايىما وقۋدى جازباعان شىعار. كونۋگە تۋرا كەلدى.
اۋىلىما بارىپ، اكەم اشقان شاعىن اسحاناعا كومەكشى بولىپ جۇمىس ىستەدىم. كەيىن اكەم سامسى جاباتىن ءبىر ۇيعىر دوسىن جۇمىسقا الدى. مەن سول كىسىگە كومەكشى بولىپ ءجۇرىپ ءوزىم دە سامسى شەبەرى بولىپ كەتتىم. ەكى-ءۇش جىل سامسى پىسىرۋمەن اينالىستىم. سامسىگەرلىك اتاعىم ءبىراز جەرگە دەيىن جايىلدى بىلەم. جولدان ارى-بەرى وتكەن يگى جاقسىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ سامساحاناما تۇسپەي وتپەيتىن بولدى.
1985 -جىلدىڭ جاز ايى بولاتىن، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۋماسى، اقىن، «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ ءبولىم رەداكتورى، اقىن نىعىمەت قامىزاي دەگەن اعامىز ءبىزدىڭ اسحاناعا كەلە قالدى. ول كىسى تاماق ءىشىپ وتىرىپ اكەمە: «مۇحتار اعا، قۇلجاعا ىشكى قىتايدان كەلگەن تىگىنشى حانزۋلار، تىگىنشىلىككە وقۋشى قابىلداپ جاتىر. مىنا بالاڭ قىزىقسا سول كۋرسقا جىبەرسەڭشى؟»، - دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىپ تۇرعان مەن اكەم نەدەر ەكەن دەپ قۇلاق تۇرە قالدىم. «وندا جاقسى ەكەن عوي. بالام، ەستىدىڭ بە؟ قۇلجاعا بارىپ تىگىنشىلىك ۇيرەنەسىڭ بە؟»، - دەدى، ماعان داۋىستاپ.
- بارامىن اكە، - دەدىم مەن دە ويلانباستان.
سودان ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن جينالىپ اكەم ەكەۋىمىز قۇلجاعا اتتانىپ كەتتىك. تىگىنشىلىك ۇيرەتەتىن قۇلجا قوناق ۇيىندە ەكەن. قينالماي تاۋىپ الىپ، تىركەۋگە تۇردىم. كۋرسقا تىركەلگەن 47 بالانىڭ ۇشەۋى عانا قازاق، قالعاندارى ۇيعىرلار ەكەن. ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى مەن، ال ەكەۋى كۇنەس اۋدانىنان كەلگەن ەكى قىز. كۋرستىڭ ايلىق اقىسى 30 يۋان، قىمبات ەمەس.
- قانشا ايدا تىگىنشىلىكتى ۇيرەنىپ شىقتىڭىز؟
- ءتورت اي ۇيرەتتى. العاشقى ەكى ايىندا تىگىنشىلىكتىڭ تەورياسىن وقىدىق، وعان قوسا سىزۋدى، ولشەپ، كەسىپ- ءپىشۋدى ۇيرەندىك.
«ەندى قالعان ەكى ايدا ماتەريالدى ءپىشىپ-تىگۋدى ۇيرەتەمىز. اۋىلدارىڭا بارىپ تىگىن ماشينەلەرىڭدى الىپ كەلىڭدەر، جوقتارىڭ ساتىپ الىڭدار» دەپ، ۇستازىمىز ءبىزدى ون كۇندىك دەمالىسقا جىبەردى. دەمالىس بىتكەنەن كەيىن قۇلجاعا اكەم بىرگە كەلىپ 180 يۋانعا اياقپەن باسىپ جۇرگىزەتىن تىگىن ماشينەنى الىپ بەردى. ماشينەمدى كوتەرىپ كۋرسقا كەلسەم، 6 ۇيعىر بالادان باسقا بالانىڭ ءبارى جوق. الگى ەكى قازاق قىزىم دا كەلمەي قالىپتى. ولاردىڭ نەگە كەلمەي قالعانىن سۇراستىرىپ كورسەم، «تىگىنشىلىك قيىن جۇمىس ەكەن، وقىمايمىز» دەپ كەتىپ قالىپتى. ەندى ويلاپ كورسەم، قازاقتاردىڭ ونەر ۇيرەنۋگە دەگەن ىنتاسى سول كەزدە نەگىزىنەن جوق ەكەن. مەن نامىسقا تىرىسىپ كۋرستى سوڭىنا دەيىن جالعاستىردىم.
- وسىدان كەيىن اۋىلىڭىزعا بارىپ تىگىنشىلىكپەن اينالىستىڭىز با؟
- ولار بىزگە نەگىزىنەن تىگىنشىلىكتىڭ باعىت-باعدارىن كورسەتتىپ بەردى. ۇستازدار كورسەتكەن جولمەن ءجۇرىپ كەتۋ ءوزىڭنىڭ ىنتا-جىگەرىڭ مەن ەڭبەكتەنۋىڭە بايلانىستى ەكەن.
سودان اۋىلعا بارىپ اكەمنىڭ اسحاناسىنىڭ جانىنداعى ءبىر اۋىز ۇيگە اياق ماشينەمدى قويىپ، تىگىنشىلىكپەن اينالىسا باستادىم. وندا دا اۋىلداستارىمنىڭ كەڭ شاپانىن تارايتىپ، ۇزىن شالبارىن قايىرىپ، تار كويلەگىن كەڭەيتۋ دەگەن سەكىلدى جۇمىستاردى ىستەپ قول جاتتىقتىرىپ ءجۇردىم. جاڭا كيىم تىگۋىمگە شىنىمدى ايتسام باتىلىم بارماي ءجۇردى. ءبىر كۇنى اكەمنىڭ قۇرداسى نۇرمۇحامەت دەگەن كىسى ەندەي ماتەريال الىپ كەلىپ، بالام: «مىنادان ماعان ءبىر شالبار تىگىپ بەر، قول ۇيرەنشىگىڭ بولسىن. بۇلدىرسەڭ دە ساعان رەنجىمەيمىن»، - دەدى.
مەن ول كىسىنىڭ بويىن ولشەپ الىپ قالدىم دا، ماتەريالدى قيىپ، ونى تىگىپ ۇتىكتەپ قويدىم. ەرتەسى نۇرمۇحامەت اعام: «بالام، كەشەگىنى نە ىستەدىڭ. بىردەمەگە جاراتتىڭ با؟» - دەپ كەلدى. دايىن تۇرعان شالباردى قولىنا ۇستا تا سالدىم. قولىنا الىپ، ارى اۋدارىپ، بەرى اۋدارىپ كوردى دە: «مىناۋىڭ كادىمگىدەي شالبار عوي»، - دەدى دە ۇستىنە كيىپ العان ول ماعان اقشاسىن تىقپالاي بەردى. ال مەن بولسام، - اعا، اقشاڭىزدىڭ كەرەگى جوق، باتاڭىزدى بەرىڭىز، - دەپ وزىمشە ءماز بولىپ ءجۇرمىن. سوندا نۇرمۇحامەت اعام: «بالام، ىرىم بولسىن، قولىڭ ءجۇرسىن!» دەپ بولماي ءجۇرىپ 50 تيىن قولىما ۇستاتتى. سوڭىنان باتاسىن بەردى.
ءبىر كۇنى ءبىر جەڭگەم كەلىپ: «ەي، قىرشىن، ماعان مايكا جاعالى كويلەك تىگىپ بەر»، - دەپ ماتەريالىن تاستاپ كەتتى. جاعاسىن دوڭگەلەكتەپ ويدىم دا، كويلەكتى تىگىپ كيىم ىلگىشكە ادەمەلەپ ءىلىپ قويدىم. 3-4 كۇننەن كەيىن كەلگەن جەڭگەم ءىلۋلى تۇرعان كويلەكتى كورىپ: «وي، قىرشىن، مىنا كويلەكتى قۇرتىپسىڭ عوي»، - دەمەسى بار ما. سويتسەم ونىڭ ايتىپ جۇرگەن «مايكا جاعا» دەگەنى كادىمگىدەي جاعاسى بار كويلەك ەكەن.
ءوستىپ بىرەۋىن تۇزەپ، بىرەۋىن بۇزىپ ءجۇرىپ تىگىنشىلىگىمدى شىڭداي باستادىم. سودان نە كەرەك، اۋىلىمىز تۇرعىندارىنىڭ ءارتۇرلى كيىم-كەشەگىن، ءتىپتى مالشىلاردىڭ تەرى كيىمدەرەن (قاسقىر ىشىك، تەرى شالبار، تۇلكى تىماق، قولقاپ)، سىرمالى شاپاندارىن تىكتىم. اۋىلدا جۇرگەندە تىكپەگەن نارسەم قالمادى.
1991 -جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ 10-كەزەكتى اقىندار ايتىسى توعىزتاراۋدىڭ شاشى جايلاۋىندا ءوتتى. وسى اقىندار ايتىسىنا ونەر كورسەتەتىن وتباسىلىق انسانبىلگە ءبىزدىڭ وتباسىمىزدى تىركەپ قويىپتى. وعان جاي كيىممەن شىعۋ ۇيات ءىس، سودان ءوزىم ساحنالىق كيىم جوبالاپ، بارلىعىنا تۇگەل كيىم تىگىپ شىقتىم.
- بۇل ايتىستا سىزدەر قانداي ونەر كورسەتتىڭىزدەر؟
- اكەم كۇي تارتتى، مەن تەرمە ايتتىم، قارىنداسىم دومبىرامەن ءان شىرقادى، ال ءىنىم گيتارا مەن ءان ايتتى. جامان بولمادىق، اقىندار ايتىسىنان ءبىرىنشى جۇلدەنى ەنشىلەپ قايتتىق.
اقىندار ايتىسىنان بىرگە قايتقان ىلە وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ىرىمقان ايداربەك دەگەن كىسى جول جونەكەي ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. اۋىلداعى مەنىڭ شەبەرحانامدى كورگەن ول كىسى: «مۇنداي ونەرلى جىگىتتىڭ اۋىلدا جۇرگەنى دۇرىس ەمەس، وبال بولىپتى. مۇنى قالاعا الىپ كەتۋ كەرەك»، - دەپ كەتتى.
ىرىمقان اعام قۇلجاعا بارعان سوڭ وبلىستىڭ قاتىستى ورىندارىنا مەن تۋرالى ايتقان بولۋ كەرەك. كوپ وتپەي مەنى قۇلجاعا شاقىرتىپ الدى. سويتسەم، ىلە وبلىستىق ايەلدەر بىرلەستىگى ۇيىمداستىرىپ قۇرعان كەستەحانادا 70-80 استام قازاق، ۇيعىر، دۇڭگەن قىز-كەلىنشەكتەر تاربيەلەنىپ جاتىر ەكەن. مەن وسىلارعا كيىم ءپىشىپ-كەسەتىن ۇستاز بولىپ كەلدىم. ەكى-ءۇش جىل جۇمىس جاساعانان كەيىن بۇل كۋرس قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان جابىلىپ قالدى.
- سودان كەيىن اۋىلعا قايتا قايتىڭىز با؟
- قالاعا كەلىپ كيىم تىگۋ تاريحىم وسىدان باستالىپ كەتتى، اۋىلعا قايتقىم كەلمەي قالدى. ءوزىم ۇستازدىق ەتكەن كۋرسقا ۇيرەنۋگە كەلگەن قورعاستىق ءبىر قىزبەن ماحابباتتاسىپ، وتباسىن قۇرىپ قۇلجادا ءبىرجولاتا قالىپ قويدىم. وزىمىزدە جەكە باسپانا بولماعان سوڭ، الما بازارىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر ۇيعىردىڭ ءۇيىن جالعا الىپ جانىنان تىگىنحانا اشىپ الدىق. ول كەزدە قازىرگىدەي دايىن كاستيۋم- شالبار جوق-تۇعىن. ەلدىڭ ءبارى دۇكەننەن ەندەي ماتەريال الىپ، تىگىنشىلەرگە تىكتىرىپ كيەتىن. ءبىزدىڭ تىككەن كاستيۋم-شالبار وتە ءساندى، ساپالى، ءارى ارزانداۋ بولدى بىلەم. كوپ ۇزاماي ەلگە تانىلا باستادىق. قازاق، ۇيعىر، حانزۋدىڭ كوبى بىزگە تاپسىرىس بەرەتىن بولدى.
- كاستيۋم-شالباردى قانشاعا تىگۋشى ەدىڭىز؟
- اۋىلدا 10-20 يۋاننان تىگەتىنبىز، ال قالادا 50-60 يۋاننان تىكتىك. دەمەك، اۋىلعا قاراعاندا قالادا كاسىپتى دامىتۋعا، بايۋعا مۇمكىندىك كوپ بولدى. 1992 -جىلى بولاتىن، ءبىر جەڭىل اق كولىك كەلىپ، ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىنا توقتاي قالدى. ىشىنەن سالاۋاتتى كيىنگەن ەكى قازاق جىگىت ءتۇستى. امان-سالەمنەن سوڭ:
- ءشارىپقان دەگەن سەنسىڭ بە؟ - دەدى.
- ءيا، مەنمىن، - دەدىم.
- سەنى كوپ ىزدەپ، ارەڭ تاپتىق. ءبىز ىلە قازاق وبلىستىق ۇكىمەتتىڭ قوناق قابىلداۋ باسقارماسىنان كەلدىك. بىزگە 20 وقالى تون، 200 كەستەلى تاقيا كەرەك. ورتالىقتان باسشىلار كەلەدى، سولاردىڭ ۇستىنە جابامىز، تىگە الاسىڭ با؟ - دەدى.
- تىگە الامىن، - دەدىم مەن.
- جاقسى وندا، ءبىز ەرتەڭ كەلەمىز، - دەپ كەتتى دە، ەرتەسى وقالى توننىڭ ماتەريالدارىن اكەلىپ بەردى. وعان قوسا توننىڭ ۇلگىسىن الا كەلىپتى. ولار: «وسىعان قاراپ تىگەسىڭ»، - دەپ كەتتى.
ءبىز باسقا جۇمىستىڭ ءبارىن قايىرىپ تاستادىق تا، وبلىستىق ۇكىمەتتىڭ تاپسىرىسىن ورىنداۋدا كىرىسىپ كەتتىك.
بۇل تاپسىرىسىن الىپ كەتكەننەن كەيىن، بەس- التى كۇن وتكەندە الگى جىگىتتەر قايتا كەلىپ: - سەنى وبلىسقا شاقىرىپ جاتىر. سەنى الىپ كەتكەلى كەلدىك، - دەمەسى بەر ما؟ مەنىڭ تىككەن شاپانىمنان ءبىر ماسەلە شىققان جوق پا ەكەن، بولماسا بۇلار نەگە كەلەدى دەپ قورقىنشاقتاپ اق كولىككە وتىردىم. ولار مەنى وبلىستىق اكىمشىلىككە الىپ كەلدى. كىرىپ بارسام، بولمەدە ءۇش ادام وتىر ەكەن. ەكەۋىن تانىدىم، توردە وتىرعان دەنەسى ءىرى قارا كىسىنە تانىمادىم.
- اسسالاۋماعاليكۋم، - دەپ سالەمدى ەسىكتەن تورگە الا جۇگىردىم.
- اليكۋماسسالام، - دەگەن جۋان قارا كىسىگە الدىمەن قول بەردىم. سودان كەيىن وبلىس اكىمى اسقات كەرىمباي ۇلىنا، سودان ۇكىمەتتىڭ حاتشىسى سابىر باعداۋلەت ۇلىنا قول بەرىپ امانداسىپ، بوس ورىندىققا بارىپ جايعاسقانىم سول ەدى. وبلىس اكىمى اسقات:
- ءشارىپقان دەگەن تىگىنشى ءىنىڭىز وسى، - دەدى دە، ماعان قاراپ: - مىنا اعاڭدى تانىيسىڭ با؟ بۇل كىسى ش ۇ ا ر-دان كەلەگەن قىدىرباي دەگەن اعاڭ، سەنىڭ تىككەن شاپاندارىڭدى كىم كيگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ءتوراعا جياڭ زىمين مەن پرەمەر-مينستر لي فىڭ مىرزا كيىپ كەتتى. سول شاپانداردى كورگەن مىنا قىدىرباي اعاڭ ساعان اڭسارى اۋعان سوڭ، سەنى ارنايى الدىردىق، - دەدى مەنى بۇرىننان بىلەتىن ادام سەكىلدى قىدىربايدى تانىستىرىپ. سوندا قىدىرباي اعا:
- ءاي، ءىنىم. مەن شينجاڭنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ جۇرگەن اداممىن. قازاقتان كيىم تىككەن ەر ادامدى تۇڭعىش رەت كورىپ وتىرمىن. سوعان مەن تاڭعالىپ، سەنى ادەيى كورگىم كەلدى. نە قيىنشىلىعىڭ بار؟ - دەدى. مەن سوندا اندا-مۇندا كوشىپ ءۇي جالداپ جۇرگەنىمىزدى، مۇمكىن بولسا تىگىن سەح اشاتىن بولمە كەرەك ەكەنىمدى ايتتىم. سوندا ول كىسى اسقاتقا قاراپ:
- ءاي، اسقات، قايدا كەتپەگەن ۇكىمەتتىڭ ءبىر-ەكى اۋىز ءۇيى، وسىنداي ونەرلى جىگىتتى كورىنگەن جەرگە قاڭعىرتىپ قوياسىڭ با، ءبىر-ەكى بولمە بەرسەڭشى، - دەدى. سوندى اسقات:
- بولدى، بولادى اعا، ورنالاستىرامىن، - دەپ بايەك بولدى.
سوندا قىدىرباي اعا:
- مەن كەتكەنشە ماعان ءبىر تاقيا تىگىپ بەر. جۇمىسىڭ بولسا مەنى ىزدە، مەن ساعان كومەك قولىمدى بەرۋگە بارمىن، - دەدى. ول كىسى 62 رازمەر كيەدى ەكەن، ادەمىلەپ وتىرىپ ءبىر تاقيا تىگىپ كيگىزىپ جىبەردىم.
ەگەر مەن سول كەزدە قىدىرباي اعاعا بيزنەس جوسپارىمدى كورسەتىپ، مەكتەپ ءبىتىرىپ جۇمىس تابا الماي جۇرگەن جاستاردى ونەرگە تاربيەلەيتىن مەكتەپتى قۇلجادان اشساق جاقسى بولار ەدى دەپ ايتا العان بولسام، مۇمكىن ول جۇمىس تا شەشىم تابۋى عاجاپ ەمەس ەكەن. ويتكەنى، قىدىرباي ءمورسالىم ۇلى ول كەزدە ش ۇ ا ر-دىڭ حالىق ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى، ش ۇ ا ر پارتيا كوميتەتىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ەكونوميكاعا جاۋاپتى ۇلتجاندى باسشى ەكەن. جوعارىداعى ءوتىنىشىمدى ايتپاعانىما الىگەدەيىن وكىنەمىن.
- وبلىس اكىمى اسقات ۋادەسىندە تۇرىپ، سىزگە ورىن بەردى مە؟
- ەكى كۇننەن كەيىن ۇكىمەتتەن ادام كەلىپ: «ساعان وبلىس باستىعى اسقات مىرزا نانيۋاردان ءبىر ۇلكەل زالدى بوساتىپ بەردى. ەندى سەحىڭدى سوعان كوشىرىپ الىپ بارساڭ بولادى»، - دەپ كەتتى.
سويتسەم، ول زال بۇرىن ماشينا قويعان ەسكى قويما ەكەن. سونى جۋىپ-شايىپ، تازالاپ كوشىپ كەلدىم. وندا ەكى-ءۇش جىلداي جۇمىس جاسادىم، كەيىن اسقات كەرىمباي ۇلى ۇرىمجىگە اۋىسىپ كەتكەن سوڭ، ەكى كۇننەن كەيىن ونى ۇكىمەت مەنەن قايتارىپ الدى.
- كيىم-كەشەك فەستيۆالدارىنا ءوزىڭىزدىڭ تىككەن كيىمدەردى قاتىستىرىپ كوردىڭىز بە؟
- 1992 -جىلى شىلدەدە قىتاي مەملەكەتتىك از ۇلتتارىنىڭ «سىمبات» فەستيۆالى گۋاڭجۋ قالاسىندا وتەتىن بولىپ، ىلە وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسى ماعان مودەلشى (مودەلەر) ءۇش قىزعا قازاقي كيىم تىككىزدى. سول ءۇش قىز مەن تىككەن كويلەك-كامزولدى كيىپ گۋاڭجۋداعى فەستيۆالعا قاتىستى. ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى التىن، ەكىنشىسى كۇمىس، ال ءۇشىنشىسى قولا مەدال الىپ كەلدى. وسىدان كەيىن جۋرناليستەر مەنى ىزدەپ سۇحباتتاسىپ گازەت-جۋرنالعا، تەلەديدارعا جاريالاي باستادى. مەنىڭ اتاق-ابىرويىم تارالا باستادى. سودان ءۇش ايماقتىڭ جەر-جەرىنەن كەلەتىن تاپسىرىستار كوبەيىپ كەتتى. كۇندەلىكتى توي-تومالاق، جىرتىسقا تىككىزەتىن تاپسىرىستار ودان دا كوپ ەدى.
مەن جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەن 5 سەريالى تەلەفيلم «ىلە سالتاناتىنا» تۇسكەن ادامداردىڭ بارلىعىنا قازاقي كيىم-كەشەك تىگىپ بەرگەن ەدىم. ەڭ وكىنشتىسى، شاكەن قاليوللا دەگەن رەجيسسەر اعام ۋادەسىندە تۇرماي، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى تەلەفيلمە جازباي، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جاۋدات قايسا دەگەن سۋرەتشىنىڭ اتىن جازىپ جىبەرگەن بولاتىن.
ال 2002 -جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق اقىندار ايتىسىندا مەنىڭ تىككەن كيىمدەرىم 2-دارەجەلى سىيلىق الدى.
- تاپسىرىس كوبەيگەننەن كەيىن جۇمىس تا كوبەيەدى، قوسىمشا جۇمىس كۇشىن العان شىعارسىز؟
- ارينە، تاشلاپكىدەگى ءبىر بينانىڭ 4-قاباتىنداعى زالدى جالعا الىپ، 20 شاقتى قازاق قىز- كەلىنشەكتى جۇمىسقا الدىم. ونىڭ سىرتىندا 300 وقۋشىنى تىگىنشىلىككە تاربيەلەدىم. ارادا توعىزتاراۋعا بارىپ 60 قا جۋىق بالانى تاربيەلەپ كەتتىم. قازىر ءبىز تاربيەلەگەن بالالار ءار جەردە ءوز كاسىبىن ىستەپ ءجۇر. قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەرى دە بار.
وسى ارادا قازاق فوتو سالونىن اشقانىمدى دا ايتا كەتەيىن. 1995 -جىلى بولاتىن، اياق استىنان «قۇلجادا ۇلتتىق كيىممەن سۋرەت تۇسىرەتىن سۋرەتحانا اشۋىم كەرەك» دەگەن وي تۋدى دا، ىلە ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىنىڭ جانىنان ءبىر بولمەلى ءۇيدى جالداپ الىپ فوتو سالون اشتىم. شىنى كەرەك، بۇل فوتو سالونىم وتە جاقسى ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدى، 1996 -جىلى اقپاندا بولعان قۇلجاداعى سودىرلاردىڭ قالاي-ماقانىنان كەيىن امالسىز جاۋىپ تىندىم. ەندى قازاقستاندا اشسام با دەگەن ويىم بار.
- ءسىز جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە قىتاي ءتوراعاسى جياڭ زىمين مەن پرەمەر-مينيستر لي فىڭ ءسىز تىككەن قازاقي شاپاندى كيىپ كەتكەنى تۋرالى ايتتىڭىز. ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتقا مىنەرلەرى، ونەر ادامدارى ءسىزدىڭ شاپاندى كيدى مە؟
- 1999 -جىلى بولاتىن. ىلە وبلىستىق اكىمشىلىكتەن ءبىر ادام كەلىپ: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى زامانبەك نۇرقادىلوۆ باستاعان 11 ادام ءبىزدىڭ ەلگە كەلەتىن بولدى، ىشىندە ءانشى ماقپال ءجۇنىسوۆا بار. ءبىر جەتىدەن قالماي ءبىتىرۋىڭ كەرەك»، - دەپ كەتتى. سودان ءبىر جەتىدە 11 شاپاندى بىتىردىك. ىلە قوناق ۇيىندە وبلىس باسشىلارى كوكقاسقا تايعا باتا سۇراعاندا زامانبەك پەن ماقپالدى ءوز كوزىممەن كورگەن بولاتىنمىن.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا سيماي ومىردەن ەرتە كەتكەن ورازالى دوسىمبەك پەن اينۇر تۇرسىنباي 2006 -جىلى قۇلجاعا بارىپ ونەر كورسەتكەندە، ەكەۋىنە ارنايى تىككەن شاپانىمدى ۇستىنە جاپقان بولاتىنمىن.
ەسىك قالاسىنداعى «التىن ادام» مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قازاقي كيىمدەرىن ءبىز تىكتىك.
- قازىر قانداي تىرلىك ىستەپ جاتىرسىزدار؟
- قىتايداعىداي ۇلكەن سەحىمىز جوق، شاعىن وتباسىلىق سەحپەن ەلدىڭ تاپسىرىستارىن تىگىپ بالا-شاعانى اسىراپ جاتىرمىز.
- تاپسىرىس كوپ پە؟
- تاپسىرىس وتە كوپ. تىگىپ ۇلگىرتە الماي قالاتىن كەزدەرىمىز ءجيى بولادى. سول سەبەپتى وتكەن جىلى ناۋرىز ايىندا قىتايدىڭ قورعاس اۋدانى لۋساگۋ قالاشىعى لاستاي قازاق اۋىلىنان ءبىر تىگىن سەحىن اشتىق. وندا 20 قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەگى جۇمىس جاساپ جاتىر.
- ول قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كەستەشىلىككە بەيىمى بار ما ەكەن؟
- جولداسىم ءماريا حالىق قىزى ولارعا ءبىر اي كەستەشىلىكتى ۇيرەتتى. ولاردى ۇيرەتۋگە جۇمسالعان ءجىپ، ماتالاردىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ءوزى كوتەردى. ال ءوزىم كيىمدى قالاي كەسىپ- ءپىشۋدى ۇيرەتىپ كەلدىم. قازىر وندا كومپيۋتەرلى كەستە تىگەتىن ماشينەنىڭ بىرەۋى جۇمىس جاسايدى.
- قىتايداعى سەحتى كىم باسقارادى؟
- بالدىزىم سەرىك حالىق ۇلى.
- سول سەحتى وسى ەسىك قالاسىنان اشۋعا دا بولار ەدى عوي؟
- بۇل جاقتا بىرىنشىدەن ءۇيدىڭ جالاقىسى قىمبات، ەكىنشىدەن ەڭبەكاقى جوعارى، ۇشىنشىدەن ماتەريال قىمبات، تورتىنشىدەن ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ جوق.
- ال قىتاي ۇكىمەتى قولداۋ كورسەتىپ وتىر ما؟
- ەكى جىلعا دەيىن ءۇيدىڭ جالاقىسى مەن سالىعىن المايتىن بولدى. وسى مۇمكىندىكتى مەن سەكىلدى قازاقستان ازاماتىنا الىپ بەرگەن لاستاي اۋىلىنىڭ اكىمى امانتاي مىرزاعا جانە ىلە وبلىستىق بازار باسقارۋ مەكەمەسىنەن وسى اۋىلعا ءتۇسىپ قىزمەت جاساپ جاتقان اسقار مەن تالەت مىرزاعا العىسىم شەكسىز.
- سەبەبى...
- سەبەبى، 20 ادامدى جۇمىسپەن قامتىعانىم ءۇشىن. ماۋسىم ايىندا قورعاس اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گىڭ مىرزا سەحقا كەلىپ، جۇمىسىمىزدى كوزدەن كەشىرگەن ەدى. ول كىسى ريزاشىلىعىن ايتىپ، اتتانار كەزىندە: «مىنا جالعىز كەستە تىگەتىن كومپيۋتەرلى ماشينا سەندەرگە ازدىق ەتەدى، مەن بىرەۋىن الىپ بەرەيىن. سەندەرگە جاساعان كومەگىم بولسىن»، - دەپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن ول كىسى ۋادەسىندە تۇرىپ ءبىر تىگىن ماشيناسىن الىپ بەردى. قازىر ەكى كومپيۋتەرلى ماشينا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەندى جۇمىسىمىز ءونىمدى بولاتىن بولدى.
- كەدەندىك سالىق دەگەن بار عوي؟
- كەدەندىك سالىقتىڭ ايلانىپ وتە المايسىڭ. ءبىر كيللوگرام تاۋارعا 850 تەڭگە تولەيمىز.
- الدا قانداي جوسپارىڭىز بار؟
- جوسپار بولعاندا سەحىمىزدىڭ كولەمىن كەڭەيتۋ. ودان كەيىن قازاق حالقىنىڭ اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قولونەرىن جاستارعا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ ءۇشىن ولاردى تاربيەلەيتىن ورتالىق جوق. جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورىندارى قولداۋ كورسەتسە، ەسىك قالاسىنان ءبىر ورتالىق اشقىمىز كەلەدى. وسى ورتالىق ارقىلى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فورماسىن تىگىلەتىن بولسا، كيىم سىرتتان ساتىپ الىپ كەلگەنگە قاراعاندا ارزان بولىپ، اتا-انالاردىڭ قيىنشىلىعىن از دا بولسا جەڭىلدەتكەن بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە جۇمىسسىز جاستار جۇمىسپەن قامتىلار ەدى.
- ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋعان بالالارىڭىز بار ما؟
- ۇلكەن ۇلىم مارعۇلان دا، كىشى ۇلىم مەيىرلان دا ونەر جولىندا ءجۇر. كەيدە جۇمىس باستى بولىپ كەتكەن كەزىمىزدە بالاشاعامىزبەن تىگىنشىلىكپەن اينالىساتىن كەزىمىز بولادى. ۇلكەن ۇلىمدى بىلتىر ۇيلەگەم. كەلىنىم پەريزات نىعىمەت قىزى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق ۇلتتىق مۇراجايىنىندا جۇمىس جاسايدى. مۇراجايدىڭ فوتوسۋرەتشىسى.
- شاكە، تۋعان جەرىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- مەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ نىلقى اۋدانىندا 1962 -جىلى تۋىلىپپىن. اكەم ساقشى مەكەمەسىندە ىستەگەن ادام بولاتىن. قىزمەت بابىمەن نىلقىعا بارعان عوي. كەيىن تەكەس اۋدانىنا اۋىسىپ بارادى. اكەم ساقشى قىزمەتكەرى بولعانىمەن دومبىرامەن قۇيقىلجىتىپ حالىق اندەرىن جاقسى ايتاتىن، كۇي شەرتەتىن. سول ونەرى مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە باسىنا پالە بولىپ جابىسىپتى. «مۇحتار سارى ءان ايتادى، شەتپەن بايلانىسى بار...» دەگەن سەكىلدى جالامەن قىزمەتتەن كەتەدى. سودان 1975 -جىلى ءوزىنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اقتۇبەك اۋىلىنداعى ەل-جۇرتىنا ورالادى. اكەمنىڭ اسحانا اشىپ كاسىپپەن اينالىسقان اۋىلى وسى اقتۇبەك بولاتىن. مەنىڭ ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان شاعىمنىڭ كوبى وسى اقتۇبەكتە ءوتتى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىم ۇلى
(2017 -جىلى، شىلدە)