قاليحان ىسقاق، جازۋشى: التايداي جەر - دۇنيەدە جوق

استانا. قازاقپارات - قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، بەلگىلى جازۋشى قاليحان ىسقاقتىڭ قالام ۇستاعان جاستارعا اقىل-كەڭەسى.

ۇلان: قاليحان اعا، «جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ونى قالاي انىقتايمىز؟ قالاي شەبەر جازۋشى بولۋعا بولادى؟» دەگەن اڭگىمەنى وسىنداي اڭقاۋ سۇراقتاردان باستاعىم كەلىپ وتىر...

قاليحان ىسقاق: ەڭ اۋەلى شەبەر جازۋشىنىڭ سوزدىك قورى باي بولۋى كەرەك. سوزدىك قورىڭ مول ەكەن، ونى قالاي يگەرەسىڭ؟ سوعان ءمان بەر. ون مىڭ سوزدەن ءبىر ءسوزدى وندىققا ءدوپ تيەتىندەي ەتىپ تاڭداپ الۋ - شەبەرلىكتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى. ۇشىنشىدەن، تاڭداپ العان سوزدەرىڭمەن سۋرەت سالۋ قالدى. ماسەلەن، «جادىرا كەلە جاتىر» دەيىك. جادىرا قالاي كەلە جاتىر؟ قايتىپ كەلە جاتىر؟ قايدا قاراپ كەلە جاتىر؟ «كەلە جاتىر» دەپ بايانداپ قانا قويماي، ونىڭ سول كەلە جاتقانىنان كەيىپكەردىڭ مىنەزى، بولمىسى اشىلاتىنداي دەتال تاپسىن.

مىسالى، «اقساق» دەگەن ءسوزدى الايىق. اقساعاندا ادام قالاي جۇرەدى؟ سونى سۋرەتتەۋ كەرەك. قيرالاڭدەپ جۇرە مە، قيقاڭداپ جۇرە مە، ەڭكەڭدەپ جۇرە مە، توڭقاڭداپ جۇرە مە، سونىڭ ءبارىن ءبىر سويلەمگە سىيدىرىپ-اق كەيىپكەر بولمىسىن سۋرەتتەۋگە بولادى. ءبىر سويلەممەن كەيىپكەردىڭ پورترەتىن جاساپ، ونىڭ قينالعانداعى، قۋانعانداعى ميميكاسىن شىعارىپ جىبەرسە، وسىعان شاماسى جەتسە، شەبەر جازۋشى بولار ەدى. شاماسى جەتپەسە، سىلدىر سوزبەن نەمەسە جالاڭ سوزبەن سىتىلىپ كەتەتىن «حالتۋرششيك» بولعانى.

ۇلان: ادەتتە مەكتەپ باعدارلاماسىندا باستاۋىشى مەن بايانداۋىشىن تاپ باسىپ تاۋىپ الاتىن، ەتىستىكپەن اياقتالاتىن سويلەم قۇراۋدى ۇيرەنەمىز. ال شىنداپ كەلسەك، قالام سۇيكەي باستاعان كەز كەلگەن ادام سويلەم قۇراۋدىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنداعىداي وڭاي ەمەس ەكەنىن سەزىنەدى. جازۋ دەگەنىمىز ءبىر وپەراسيامەن جۇزەگە اسا سالاتىن ەسەپشىنىڭ جۇمىسى ەمەس. سويلەم قۇراۋدىڭ ءوزىنىڭ ازابى، عاجابى بار... جازا باستاعان، جازۋمەن «اۋىرا» باستاعان بالالارىڭىزعا وسى جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز.

قاليحان ىسقاق: ءيا، سويلەم مۇشەلەرىن ءارتۇرلى پايدالانۋعا بولادى. ونىڭ قاتىپ قالعان زاڭدىلىعى جوق. سويلەمدى «بولادى»، «تۇرادى»، «كەلدى»، «وتىردى» دەمەي، تاكەنشەلەپ (ءالىمقۇلوۆ) «عان»، «گەن» ەسىمشەلەرىمەن اياقتاسا دا بولادى. ول جازۋشىنىڭ ەركىندە. ءسوزدى، سويلەمدى قالاي قۇبىلتام، قالاي ويناتام دەسە، ءوزى بىلەدى. بۇل جەردە جازۋشىنىڭ ءستيلى دەگەن شوشاڭ ەتە قالادى.

ۇلان: قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا كىم ستيليست جازۋشى؟

قاليحان ىسقاق: قازىرگى جازۋ-شىلاردا پالەندەي ستيل بار دەپ ايتا المايمىن. كوبى ستاندارتتى، كوبى اڭعال. باسقاعا بارماي-اق قويايىق، بۋنينگە قاراپ كورشى. ول كادىمگى سويلەم مۇشەلەرىن قايدا قويامىن دەسە دە، ءوزى بىلەتىن جازۋشى. سويلەم مۇشەلەرىن وتە ءتيىمدى، وتە ادەمى پايدالانادى. ەگەر جازىپ وتىرعان دۇنيەڭ بىرتەكتى بولىپ كەتسە، وندا كوركەم شىعارمانىڭ ءبىر بولشەگى جوعالدى دەگەن ءسوز. ءبىراق سويلەمدى قۇبىلتامىن دەپ، جاساندى نارسە جاساۋعا بولمايدى. «كەلە جاتىر» دەگەندى، «جاتىر كەلە» دەپ بۇزىپ تاستامايسىڭ عوي. سوڭعى كەزدە «جازۋشىمىن» دەپ جۇرگەن جاستاردان اراسىندا وسىلاي سويلەمدى بۇزىپ تاستاۋ ىرعىن كەزدەسەدى.

ۇلان: ءسىز شىعارمانى قاي كەزدە جازاسىز؟

قاليحان ىسقاق: مەن كوبىنە تۇندە جازامىن. مەندە قىسىلتاياڭ كەز - ساعات تۇنگى 12. سول كەزدە قالجىراپ، ۇيقىم كەلەدى. ەگەر 12 دەن اسىپ كەتسەم، تاڭ اتقانشا ۇيىقتاماي جازا بەرەم. تۇندە جازاتىن سەبەبىم - ءجۇز سوزدەن ءبىر ءسوز تاڭداپ الۋ ءۇشىن ادامعا تىنىشتىق كەرەك. ەشكىم كەدەرگى جاساماسا، ىدىس-اياق سالدىرلاماسا، مەنىڭ جانىم جايلانىپ، جازۋدىڭ عاجابىنا ەنىپ كەتەم.

ۇلان: جازعاندا ءوشىرىپ جازاسىز با، الدە پاراقتان پاراققا كوشىرىپ جازاسىز با؟

قاليحان ىسقاق: مەندە «ءوشىرۋ» دەگەن بولماعان. «وشىرە» بەرسەم، مەن جۇمىس ىستەگىم كەلمەي كەتەدى، وزىمە-ءوزىم وتىرىك جۇمىس ىستەگەن سياقتى بولامىن. سوندىقتان مەن ءبىر-اق رەت جازامىن. تاڭەرتەڭگىسىن ءبىر وقىپ شىعام، سوندا سەلكەم بىردەڭەسى بولسا، قاعىپ تاستايمىن.

ۇلان: سيامەن جازىپ وتىرعانىڭىزدى كورمەپپىن. ۇيىڭىزگە قاي ۋاقىتتا كەلسەم دە، نە جازىپ جاتقانىڭىزدى كومپيۋتەردەن اشىپ، وقىپ بەرەسىز. وسى كومپيۋتەردى ۇيرەنىپ العانىڭىزعا قانشا ۋاقىت بولدى؟

قاليحان ىسقاق: بۇل كومپيۋتەردىڭ ماعان پايداسى كوپ بولدى. ۇناماعان جەرىن ءاپ-ساتتە وشىرە سالاسىڭ دا، تىقىرلاتىپ كەتە بەرەسىڭ. ءۇش جىل بولدى، كومپيۋتەرمەن «دوس» بولىپ الدىم. ونىڭ الدىندا ماشينكامەن جازاتىنمىن. ماشينكانى تىقىلداتىپ، ۇيدەگىلەرگە ۇيقى بەرمەيتىن بولعاسىن، كومپيۋتەر ۇيرەندىم. ەرتەرەكتە قولمەن جازاتىنمىن. قولجازبالارىم ساقتالعان. ءبىراق ونىڭ ىشىندە مەن سىزىپ، شيمايلاعان جەرى جوق. جازۋعا وتىرماس بۇرىن تاڭداعان ءسوزىمدى ميدا «ۇستاپ» قالامىن. ميدا پىسىپ-جەتىلمەي، جازۋ ۇستەلىنە جاقىندامايمىن. سەبەبى، ءبىر جۇمىستى ەكىنشى رەت ىستەگىم كەلمەيدى.

بىردە قالىڭ قولجازبا داپتەرىمنىڭ ءبىرىن قادىر مىرزا ءالي قويار دا قويماي سۇراپ الىپ كەتتى. «مەنىڭ ارحيۆىمدە تۇرسىنشى، ۇلگى رەتىندە. ۇيگە كەلگەندەرگە قالاي جازۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەمىن» دەگەن. ونىڭ ىشىندە پوۆەستەرىمنىڭ قولجازباسى كەتتى.

ۇلان: ءوزىڭىزدىڭ زامانداستارىڭىزدىڭ ىشىندە، دوستارىڭىزدىڭ اراسىندا ەرەكشە كۇي تالعاپ جازاتىندار بار ما ەدى؟

قاليحان ىسقاق: رامازان توقتاروۆ تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، «رەينمەتالل» دەگەن ەسكى جازۋ ماشينكاسىن ەدەنگە قويا سالىپ، مالداس قۇرىپ وتىرىپ جازاتىن. ول كوپ جازاتىن، كەيدە ءجۇز بەتكە جۋىق جازعانىن سىزىپ، لاقتىرىپ تاستايتىن. سوسىن مەن: «ەكى جۇمىس ىستەپ قايتەسىڭ؟» دەيمىن جانىم اشىپ. سويتسەم: «ماعان قىسقارتىپ، سىزىپ تاستاعاننان ەشقانداي زيان كەلمەيدى. كەرىسىنشە، سىزىپ تاستاعانىمنىڭ ءوزى الداعى ۋاقىتتا كادەگە اسادى»، - دەيتىن. شيمايلاپ جازاتىننىڭ بىرەۋى سايىن مۇراتبەكوۆ بولاتىن. قايتا كوشىرەتىن - اكىم تارازي.

ۇلان: اقىندار اقىندىقتى «جاراتقاننان بەرىلگەن سىي. ولەڭدى جازبايمىز، جازدىرتادى. الدەبىر قۇدىرەت بار» دەپ ايتىپ جاتادى. ال جازۋشىلاردا قالاي؟ سىزدەردىكى ەڭبەكتىڭ جەمىسى مە، الدە كوكتەن كەلەتىن «سىي» ما؟

قاليحان ىسقاق: ءاي، اقىنداردىڭ ايتاتىنى ەرتەگى. ەڭبەكتەنبەي ەشتەڭە بولمايدى.

ۇلان: ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدا ەلگە دەگەن ساعىنىش، التايدى، قاتونقاراعايدى اڭساۋ ەرەكشە سۋرەتتەلەدى. ەلدە جۇرسەم، بۇدان دا جاقسى جازار ەدىم» دەگەن وي بولماي ما؟

قاليحان ىسقاق: مەن قاتونقاراعايعا بارعاندا، ءبىر ءسوز جازبايمىن. ءبىرنارسە تىندىرعان ەمەسپىن. ونى اناۋ وتىرعان اپاڭ (زايىبى دامەش اپانى كورسەتىپ) دالەلدەپ بەرەدى. كوكىرەگىمە ساعىنىش ورالماي، ەشتەڭە جازا المايمىن. التايدى ويلاعاندا، ساعىنعاندا، ودان باسقا ءبىر جەر ساناما كىرىپ-شىقپايدى. مەنىڭ كوكىرەگىمە جازىپ العان التايىم بولەك. ول جەر - دۇنيەدە جوق جەر. ە-ە-ە، التاي جاققا بارعان بولساڭ، كورەر ەدىڭ ول جاقتىڭ كەرەمەتىن...

ۇلان: جازۋشى بولعىسى كەلەتىن بالالارعا كىمدى وقۋعا كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

قاليحان ىسقاق: ەڭ وڭايىن ايتايىن با؟ وندا بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى وقىسىن. ونىكى تەك قانا بايانداۋ عوي، سۋرەت سالۋ، انداي-مۇنداي جوق. سۋرەت سالسا دا، ونىكى «ءتىرى» بولىپ كوز الدىڭا ەلەستەمەيدى. ادەبيەتكە ەندى قىزىققان ادامدارعا جەڭىل اسەر ەتەتىنى دە سوندىقتان.

قازىر بۇرىنعى ەرتەگىلەرىمىزدى وڭدەيمىز دەپ، بۇزىپ جىبەردى. ول ەرتەگى بولماي، بۇگىنگى قىرت پروزا بولىپ شىعا كەلدى. بالانىڭ باسىنا فانتازيا تۋدىرۋ ءۇشىن، الدىمەن اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداعانى ءجون. ەڭ ءبىرىنشى، باتىرلار جىرىنان باستاعانىن قۇپ كورەر ەدىم. قازىرگى بالالار نەگە قازاق ءتىلىن دۇرىس مەڭگەرە الماي ءجۇر؟ سەبەبى، فولكلوردى بىلمەيدى.

مەنىڭ مەكتەبىم اۋىز ادەبيەتى: كارى-قۇرتاڭ شالدار مەن قۇرت تىستەي الماي مالجاڭداپ وتىراتىن كەمپىرلەر، ومىردەن ءوڭىن تۇسىرمەي، جىلاپ وتىرىپ جىر ايتقان جەڭگەلەرىم، وتكەن عاسىرلارداعى جىراۋلارىمىز. بۇگىنگى پوەزيامىز نەگە كوڭىل تولتىرمايدى؟ پروزامىز دا كەيبىر ارپانىڭ تالقانىن كەبەگىمەن جۇتىپ وتىرعانداي كەڭىردەگىڭنەن وتپەيدى. سەبەبى، ءتىلىمىزدىڭ بوياۋىن، ءدامىن جوعالتىپ الدىق، پوەتيكالىق وبراز جوق. اباي جاساپ كەتكەن پوەزيانىڭ جاڭا رەفورماسىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن يگەرگەن جوقپىز. جىمداسقان فيلوسوفيالىق ويدى، كوركەم سۋرەتتى، نازىك سەزىمدى، پوەتيكالىق وبرازدى ابايشا ءبىر شۋماققا سىيعىزا الماي ءجۇرمىز. پروزامىز دا سولاي...

ۇلان: بالا كەزدە جازۋشى ما ەدىڭىز؟ سول كەزدە جازعاندارىڭىزدى گازەت-جۋرنالعا جاريالادىڭىز با؟

قاليحان ىسقاق: 4-سىنىپتان 8-سىنىپقا دەيىن 4 داپتەر ولەڭ جازعام. ەشقايدا دا جاريالامادىم، ورتەپ جىبەردىم. ولەڭدەرىمدى ورتەۋگە سەبەپكەر بولعان بەيىمبەت مايلين. بەيىمبەتتىڭ اڭگىمەلەرىن، «شۇعانىڭ بەلگىسىن» وقىپ، «ادەبيەت دەگەن وسى ەكەن عوي» دەپ ويلادىم. ءسويتىپ، پروزاعا كەلدىم. 8-سىنىپتان باستاپ قازاق ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمىم شىعارما جازعاندا ماعان ىلعي ەركىن تاقىرىپ بەردى. تەرەزەنىڭ تۇبىندەگى پارتاعا وتىرىپ الىپ، دالاعا قاراپ شىعارما جازام. سوندا اۋىلداعى اعالارىم، زامانداستارىم، كەمپىر-شالدار مەنىڭ كەيىپكەرىم بولاتىن. قىزدار: «اعاي، قاليحانعا نەگە «بەس» قوياسىز؟ ول تەرەزەدەن كوشىرىپ الدى» دەيتىن.

ۇلان: ەڭ العاشقى اڭگىمەڭىز قاشان جاريالاندى؟

قاليحان ىسقاق: ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 2-كۋرسىندا جۇرگەندە، سەمەيدىڭ «ەكپىندى» دەگەن گازەتىندە جاريالاندى.

ۇلان: ىزىڭىزدەن ەرگەن ىنىلەرىڭىز جازعاندارىن وقىتىپ تۇرا ما؟ ءسىز ولاردى وقىعاندا رەداكسيالايسىز با؟

قاليحان ىسقاق: مەن جۇرتقا اقىل ايتىپ جاتپايمىن. اكەلگەن بەتتە قولىما قالامىمدى الىپ، كوزىنشە سىزىپ، شيمايلاپ، وڭدەپ بەرەتىنمىن. ماعان ۇنەمى جازعاندارىن كورسەتىپ تۇراتىن 7-8 ادام بولدى. سونىڭ ءبىرى - دۇكەنباي دوسجان. ول «مەنىڭ ۇستازىم - قاليحان» دەپ ءجۇرۋشى ەدى، قازىر ايتپايتىن بولىپتى.

ۇلان: ءوزىڭىز ادەبيەتتە كىمدى ۇستاز تۇتتىڭىز؟

قاليحان ىسقاق: ۇستاز بولىپ، باعىت-باعدار بەرىپ، ماعان جانى اشىعان ادام بولعان جوق. ءوزىم كوزىم كورمەگەن جازۋشىلاردى ۇستاز تۇتتىم. ونىڭ ىشىندە بەيىمبەت پەن تورايعىروۆتى جاقسى كوردىم. پوەزيا پروزاعا كوپ ازىق، كەرىسىنشە، پروزا پوەزياعا ازىق. اقىندار پروزا وقىمايدى. سوسىن وزدەرىن قايتالاي بەرەدى.

ۇلان: بۋنيندى اۋداردىڭىز. سىزگە بۋنيننىڭ قانشالىقتى ىقپالى بولدى؟

قاليحان ىسقاق: بۋنيندى ورىس جازۋشىسى دەگىم كەلمەيدى. ونىڭ 40 باسپاتاباق دۇنيەسىن اۋداردىم. ول ماعان قازاق بولىپ كەتتى. سەبەبى، ونىڭ تۇقىمى، اتا-بابالارى 16- عاسىردا پولياك جەرىنەن رەسەيگە قونىس اۋدارعان. رەسەيگە كەلگەندە بۋنيندەر اۋلەتىنىڭ شەشەلەرى كىلەڭ قىپشاق اقسۇيەكتەرىنىڭ قىزدارى بولعان. سوندىقتان دا بۋنيننىڭ جازۋ تابيعاتى، پسيحولوگياسى قازاققا قاتتى ۇقسايدى.

ونى اۋدارۋ وتە قيىن. ءبىر ءسوزدىڭ ورنىن ءبىر سوزبەن اۋىستىرا المايسىڭ. بۋنيندى جۇتىپ الىپ، قازاقشا جازۋ كەرەك. ءبىراق قازاقشاسىندا دا بۋنيننىڭ ءوزى تۇرسىن. ىلەسپە جولمەن اۋدارىپ بەرۋ دەگەندى مويىندامايمىن. ءبىر تىلدەگى نارسەنى قازاقشا قايتا جازىپ بەرسە عانا، اۋدارما بولادى. اننا بۋنينا دەگەن مىقتى اقىن بولعان. بۋنيننىڭ تۋعان اپكەسى. ونى مويىنداماعان ادام جوق. بۋنيننىڭ قاسىرەتى - تۇراقتى ايەلى بولعان جوق، تەك ايەلدەرگە عاشىق بولعان. وكتيابر رەۆوليۋسياسىنان كەيىن ومىردەن وتكەنشە پاريجدە تۇرعان. 83 جاسىندا قايتىس بولعان.

بالالارعا جۇسبەك ايماۋىتوۆتى وقىڭدار دەر ەدىم. ايماۋىتوۆ باسقالارعا قاراعاندا، كۇردەلىلەۋ. اۋەزوۆ ونىمەن ۇستالىپ كەتكەنشە، بەكەردەن-بەكەر تەل اۆتور بولعان جوق. ايماۋىتوۆ - قازاق پروزاسىنىڭ مەكتەبى. 19- عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ التىن ءداۋىرىن قازاق ادەبيەتىنە اكەلگەن سول كىسى. ودان كەيىن ورىس ادەبيەتىنەن چەحوۆ، تۋرگەنەۆتەردى وقىعاندارىن قۇپ كورەر ەدىم. مەنى وقۋ دا قيىنداۋ. گەرولد بەلگەرگە ءبىر كەزدەرى مەنى اۋدارساڭشى دەپ ەدىم. ول: «وي، قالەكە، ءسىزدىڭ ءبىر اڭگىمەڭىزدى اۋدارىپ بىتكەنشە، نۇرپەيىسوۆتىڭ ءبىر رومانىن اۋدارىپ تاستايمىن عوي. ءسىزدى اۋدارۋ وتە قيىن» دەدى.

جادىرا نارماحانوۆا

دەرەككوز: «ۇلان» گازەتى. 2012- جىل