التىن وردا داۋىرىندەگى تۋدى ساقتاپ جۇرگەن ايەلمەن سۇحبات

استانا. قازاقپارات – ورال تۇرعىنى انارگۇل ءامىروۆا اتالارىنان اماناتتاپ التىن وردا تۋىن وسى كەزگە دەيىن ساقتاپ كەلگەن.

بۇل تۋدى مەملەكەت قورعاۋىنا السىن دەپ بارماعان جەرى، قاقپاعان ەسىگى قالماعان. ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى، داۋرەن ابايەۆ مينيستر كەزىندە قابىلداۋلارىندا بولعان. ول تۋ التىن وردا داۋىرىنە تيەسىلى ەكەنىنە ەشكىمدى سەندىرە الماعان. وتاندىق عالىم ءومىر تۇياقباي بۇل تۋدى زەرتتەپ، شىنىندا دا التىن ورداعا تيەسىلى ەكەنىن انىقتاعان.

وسى ورايدا Massaget.kz پورتالىنىڭ ءتىلشىسى تۋ يەسىمەن دە، عالىممەن دە تىلدەستى.

ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلى «مىنا شۇبەرەكتى نەگە اكەلدىڭ؟!» دەدى

2016 -جىلى تۋدى الىپ استاناعا باردىم. 2 اپتا بويى ارىستانبەك مۇحامەدي ۇلىنىڭ ارتىنان جۇگىردىم. مەندە التىن وردا داۋىرىنەن كەلە جاتقان تۋ بار ەكەنىن ايتتىم. قابىلداۋىن ءوتىنىپ سۇرادىم. ول كىسى قارادى دا: «مىنا شۇبەرەكتى نەگە اكەلدىڭ؟! مەن مىنانىڭ التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىنىن قالاي بىلەمىن. بۇدان بولەك تە جۇمىسىم كوپ!» دەپ شىعارىپ سالدى. ورالعا قايتىپ كەتتىم. كەلە جاتىپ اتىراۋدا زەينوللا ساماش بارىن ەستىدىم. سارايشىقتا ءجۇر ەكەن. سول كىسى بىردەڭە ايتار دەپ زەينوللا اعايدى تاۋىپ الدىم. ول كىسى دە ەشتەڭە ايتا المادى. «مەن التىن وردانىڭ مامانى ەمەسپىن عوي. مەنىڭ زەرتتەۋىم باسقا باعىتتا» دەدى. قىزىلوردادا باتىربەك دەگەن رەستاۆراتور جىگىت بار ەكەنىن ءبىلدىم. 2 اپتادان كەيىن سول جىگىتكە باردىم. كەزدەسۋدە ول: «مەن مۇنداي جىبەك ماتامەن جۇمىس ىستەي المايمىن. الدىمەن وعان قاراجات ءبولىنۋى كەرەك. اقشا جوق» دەدى.

التىن وردا داۋىرىندەگى تۋ

ەشكىم كومەكتەسپەدى

كەيىن استاناعا قايتادان باردىم. بارعان سەبەبىم، بەلگىلى عالىم كارل بايپاقوۆپەن كەزدەسۋ ەدى. ول الماتىعا ۇشىپ كەتىپتى. ىزىنەن مەن دە الماتىعا كەلدىم. ول كىسى تۋدى قاراپ: «كۇمانسىز التىن وردانىڭ، تەك حاندىقتىڭ ەمەس بۇكىل تۇركىلەردىڭ تۋى بۇل. جوشى حاننىڭ، حان ورداسىنىڭ تامعاسى تۇر. ال قاي داۋىرگە جاتاتىنىن راديوكومىرتەكتى تالداۋ انىقتايدى» دەدى. سودان كەيىن الماتىداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا باردىم. ولار كومەكتەسە المادى. بىرنەشە مۋزەيدىڭ ەسىگىن قاقتىم. ولار دا دارمەنسىز بولىپ شىقتى. قىسقاشا ايتقاندا، ەشكىم كومەكتەسكەن جوق.

بۇل جالاۋدى ءارۋاقتار قورشاپ تۇر

بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم مۇراجايىنا باردىم. ولارعا التىن وردانىڭ تۋىن كورسەتىپ: «سىزدەرگە وسىنى امانات ەتىپ تاپسىرايىن. قالپىنا كەلتىرىپ، حالىققا تانىستىرايىق. بۇل ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى ەمەس پە؟» دەپ ايتتىم. سول جەردەگى ەكى اپاي تۋدى قاراپ: «بۇل جالاۋدى ءارۋاقتار قورشاپ تۇر، بۇل تۋدا قان بار» دەدى. شىنىندا دا تۋعا قان جۇعىپ قالعانى راس. سەبەبى تۋمەن ءبىر ادامنىڭ ساۋساعى تابىلعان بولاتىن. ونى قانشالىقتى ساقتايمىن. قۇران وقىپ، كومدىرگەن بولاتىنبىز. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ۇكىمەتتە مۇنداي دۇنيەگە اقشا جوق ەكەنى، تۋعا رەستاۆراتور كەرەك ەكەنىن ايتتى. مەن ولارعا تاستاپ كەتتىم. ءبىر جارىم جىلداي سول جاقتا جاتتى. كەيىن حابارلاسسام ءالى ەشتەڭە ىستەمەپتى. بارىپ الىپ كەتتىم.

رەسەي عالىمدارى تالداۋىنىڭ قورىتىندىسى. راديوكومىرتەكتى ساراپتامادا تۋدىڭ 1223 -جىلدارعا تيەسىلى ەكەنى 78,5 پايىز دالدىكپەن راستالعان.

رەسەيلىكتەر تەگىن ساراپتاما جاساپ بەردى

بىلتىر ورال قالاسىنىڭ اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا جازىلدىم. ول كىسى: «مەن دە ايتا الامىن كەز كەلگەن نارسەنى التىن ورداعا جاتادى دەپ، ءبىراق سىزدە دالەل جوق قوي» دەدى. ونى دالەلدەۋگە ەشكىم اقشا بولمەدى، مەتسەناتتار تابىلمادى. سودان رەسەي ارحەولوگيا ينستۋتىنا حات جازدىم. رەسەي عالىمدارىنان 10 جىلدان بەرى وسى تۋدىڭ التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىنىن دالەلدەي الماي كەلە جاتقانىمدى، بارماعان جەرىم، قاقپاعان ەسىگىم قالماعانىن ايتىپ، كومەكتەسۋىن سۇرادىم. ولار «قازاقستانداعى جاعدايدى تۇسىنەمىز. ءسىز سونشا جىل ءجۇرىپ، تاۋىڭىز شاعىلماپتى. ريزامىز. سول ءۇشىن تەگىن ساراپتامادان وتكىزىپ بەرەمىز» دەپ ايتتى. سوسىن نوۆوسيبرسكتەگى يادرولىق ينستيتۋتتان «تۋدىڭ ءبىر بولىگىن جىبەرىڭىز» دەپ حابارلاستى. ەكى ايدان كەيىن حات جىبەردى. حاتتا: «ساراپتاما كەزىندە قاتتى تاڭعالعانىن، ماتانىڭ شامامەن مىڭ جىل تاريحى بار ەكەنىن» جازىپ جىبەرگەن.

ورىستار تۋدى وزدەرىنە العىسى كەلىپ وتىر، سەبەبى ولار دا وزدەرىن التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرىمىز دەپ ەسەپتەيدى. ولارمەن استانادا ءبىر رەت كەزدەستىم.

داۋرەن ابايەۆ تا ەشتەڭە ايتا المادى

تۋدى ارى-بەرى الىپ جۇرە المايمىن. قازىر رامكاعا سالىپ ساقتاپ قويدىق. سەبەبى قۇرىپ بارا جاتىر. بۇل تۋدىڭ مىڭ جىلدىق تاريحى بار. اتا-بابالارىم ونى ساقتاپ كەلدى. ۇكىمەتتەگى بۇكىل باستىقتاردىڭ الدىنا كىردىم. ءالى جازىپ جاتىرمىن. ەشتەڭە ايتا المايدى. 2022 -جىلى 7-جەلتوقساندا داۋرەن ابايەۆپەن كەزدەستىم. ەكى ۆيتسە-مينيسترمەن بىرگە قابىلدادى. ول دا ەشتەڭە ايتا المايدى.

ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ قانداي ۇلى مەملەكەتتىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەكەنىمىزدى دالەلدەيتىن تۋ ەمەس پە؟ جاستاردىڭ رۋحىن كوتەرەتىن مۇرا ەمەس پە؟ ولاردىڭ وتانعا دەگەن سەزىمىن ارتتىرادى ەمەس پە؟

تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي سۇراپ جاتىر، تەك قازاقستانعا كەرەك ەمەس

اتام ومىردەن وزار الدىندا التىن وردا تۋىن مۇحيات ساقتاۋدى، ونى باسقا مەملەكەتتىڭ قولىنا بەرمەۋدى ايتىپ، اماناتتاپ ايتىپ كەتكەن. ك س ر و كەزىندە ماسكەۋگە تۋدى الىپ كەتەيىن دەپ جاتقان جەرىنەن اتام جاسىرىپ، الىپ قالعان. بۇل اتا-بابامىزدىڭ اماناتى. ەڭ كۇلكىلىسى تاۋەلسىزدىك الدىق، وعان 30 جىلدان استى. ەندى ونى ساقتاۋعا مەملەكەتتىڭ ءوزى نەمقۇرايلىلىق تانىتىپ وتىر. بۇل ىسكە اتا-بابامىزدىڭ ءارۋاقتارى ريزا بولمايدى. مەن ەندى مەتسەناتتار ىزدەپ جاتىرمىن. تۇرىك كاسىپكەرلەرى سۇرادى. مونعولدار سۇرادى. «بۇل ءبىزدىڭ تۋىمىز» دەيدى. مەن ولارعا بۇل ولاردىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ تۋىمىز ەكەنىن ايتتىم. رەسەي دە سۇرادى. ەشقايسىسىنا بەرمەدىم. تەك قازاقستان كەرەك ەتپەي تۇر.

باتىس قازاقستان اكىمدىگىنەن كوڭىلىم قالدى. ەندى الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرمىن. تۋدىڭ ءوزى دە الماتىدا جاتىر.

ءومىر تۇياقبايەۆ، ءال- فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ- دىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەر جانە رۋحاني مۇرا عىلىمي ورتالىعىنىڭ مامانى. شىعىس تانۋشى، تاريحشى

انارگۇل ءامىروۆانىڭ تۋىنداعى تامعالار التىن وردا داۋىرەنە تيەسىلى

تۋ قىزىل ءتۇستى جىبەك ماتادان دايىندالعان. ەكى بەتىندە دە التىن ورداعا ءتان مەملەكەتتىك تامعالار بار. ءبىر جاعىندا ەكى باستى سامۇرىق قۇس، ەكىنشى جاعىندا «بوساعالى تامعا» دەيدى، ول باتۋ اۋلەتىنىڭ تامعاسى دەپ ەسەپتەلگەن بەلگى باسىلعان. بۇل تامعالاردىڭ التىن وردانىڭ كونە كارتالارىندا كورسەتىلگەن.

اندجەلينا دالەرتو كارتاسى

مىسالى، اندجەلينا دالەرتو 1339 -جىلى پورتۋلان سىزعان. سول كارتاداعى تامعالار انارگۇل ءامىروۆانىڭ قولىنداعى تۋداعى تامعاعا قاتتى ۇقسايدى.

وزبەك حان كارتاسى

ەكىنشىدەن، تاعى ءبىر كارتا بار. بۇل وزبەك حاننىڭ تۇسىنداعى كارتا. سول كارتادا دا وسى تۋداعى تامعانى كورە الاسىز.

ودان كەيىنگى كارتا 1375 -جىلعى اۆراام كرەسكەس دەگەن كارتوگرافتىڭ كارتاسىندا التىن وردانىڭ تامعالارى بەينەلەنگەن. بۇل كارتالاردى جوشى ينستيتۋنىڭ ديرەكتورى عالىم جاقسىلىق ءسابيتوۆ زەرتتەگەن. مەن سول عالىمنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ايتىپ وتىرمىن. ءبىر قىزىعى 1375 -جىلعى اتلاستا ءى حۋان يسپان كورولىنىڭ تاپسىرماسىمەن سىزىلعان كارتا. ول كارتادا التىن وردانىڭ ەكى قالاسى كورسەتىلەدى. قالانىڭ كىرە بەرىسىندە ەكى تۋ سالىنعان. سول تۋدا دا وسى تامعالار بار.

انارگۇل ءامىروۆا تۋىنداعى ەكى باستى سامۇرىق قۇس

ەندى ەكى باستى سامۇرىقتار جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا سوعىلعان تەڭگەلەردىڭ بارلىعىندا بار. ياعني جاڭا ايتىپ وتكەندەي تۋدىڭ ءبىر جاعىندا ەكى باستى سامۇرىق قۇس بار. ول انىق كورىنەدى.

ەكىنشى جاعىندا التىن ءتۇستى، ءبىراق ابدەن بۇلىنگەن تامعا بەينەلەنگەن. تامعا انىق قاراماسا كورىنبەيدى. ورتا عاسىرلارداعى دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ كولەمى 1-1,5 مەتر. تۋ جورىقتا، قۇرىلتايدا كوتەرىلەتىن بولعان.

زەرتتەي كەلە بۇل ناقتى التىن وردا كەزەڭىنە ءتان تۋ دەگەن قورىتىندى شىعاردىق. ويتكەنى ماتانىڭ شىن مانىندە كونە ەكەنى كورىنىپ تۇر.

راديوكومىرتەكتى تالداۋ جاسايتىن قۇرىلعىلار وكىنىشكە قاراي بىزدە جوق

كونە جادىگەرلەردى زەرتتەيتىن ورتالىق ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ-دا بار. تاريحي دۇنيەلەردى زەرتتەيمىز. مۇنى زەرتتەيتىن جەكە عالىمدار دا بار. مىسالى، وسى ۋاقىتقا دەيىن التىن وردا داۋىرىندەگى جوشى حان مازارىنان تابىلعان كيىمدەردى زەرتتەدىك. ءبىراق بىزدە رەستاۆراتسيا جاساۋ كەنجەلەپ قالعان. راديوكومىرتەكتى تالداۋ جاسايتىن قۇرىلعىلار وكىنىشكە قاراي بىزدە جوق. ەندى جولعا قويىلىپ جاتىر. ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا بار. ءبىراق كونەرىپ قالدى. تەك ونىمەن سۇيەك، قىشتاردىڭ جاسىن انىقتاۋعا بولادى.

تاريحتا التىن وردا داۋىرىنە تيەسىلى تۋ تابىلماعان

تۋدىڭ كونە جادىگەر ەكەنى انىق. جىرتىلعانى، كونەرگەنى بارلىعى تابيعي. جىبەك ماتادان جاسالعاسىن بىزگە جەتىپ تۇر. جالپى تاريحتا التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىن تۋ جوق. قازاقستان توڭىرەگىندە تابىلعان تۋ وسى عانا. ءبىراق عالىمداردىڭ نازارىنا ءالى ىلىكپەي جاتىر.

بۇل تۋ ءبىزدىڭ التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەكەنىمىزدى دالەلدەيدى

جالپى قازاقستان جەرىندە تابىلعان التىن وردا جادىگەرلەرىن بۇرىن التايعا تەلىپ جىبەرگەن، نە باسقا مادەنيەتكە، يا بولماسا استارحان دەپ كورسەتە بەرگەن. سول ينەرتسيا ءالى ساقتالىپ كەلەدى. مىسالى، تاتارلار التىن وردانىڭ تىكەلەي ميراسقورىمىز دەپ وزدەرىن ەسەپتەيدى. سەبەبى ءبىزدى التىن ورداعا جاقىنداتقىسى كەلمەدى. الىپ يمپەريانىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى ءبىز. سەبەبى قازاقستان جەرىنىڭ 70 پايىزى التىن ورداعا، 30 پايىزى شاعاتاي ۇلىسىنا قاراعان. بۇل تۋدى مەملەكەت ساتىپ الۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.