قازاقتار وتىرعان لاگەرلەر
ءبىر ايدان كەيىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى تاپ جاۋلارىن كونس لاگەرلەرگە قاماۋ تۋرالى رەسمي كەلىسىم بىلدىرەدى. مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت - گ ۋ ل ا گ-نىڭ تاريحى وسىلاي باستالعان ەدى.
20-30- جىلدارى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى اۋماعىندا كولىما، ماگادان، ۆوركۋتا، ءسىبىر، ورال، قازاقستان اۋماقتارىندا 53 لاگەرلەر جۇيەسىنەن تۇراتىن الىپ زونا ايماعى پايدا بولدى. بۇل جۇيە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك پەن پارتيا باسشىلىعىنا ەمەس، تەك ماسكەۋدەگى گ ۋ ل ا گ-قا عانا تىكەلەي باعىندى. ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىندا گ ۋ ل ا گ-تىڭ 33 لاگەرى بولسا، سونىڭ 27 سى قازاقستاندا ورنالاسقان ەدى. ءسويتىپ، بۇكىل «سوۆەتتەردەن» كۇدىكتى دەگەن ەلەمەنتتەردى قازاق جەرىنە توعىتتى، ال كەڭەستەر وكىمەتىنە قارسى قازاق زيالىلارىن، كەرسىنشە، ەلدەن جىراقتاتىپ رەسەيدىڭ ءسىبىر ايماقتارىنا جەر اۋداردى.
ەندى، مۇمكىندىگىنشە، قازاقتار جازاسىن وتەگەن لاگەرلەردى تىزىمدەي كەتەيىك. شىعىس ءسىبىر لاگەرلەرى بويىنشا: اباكان، انگارلاگ، بودايبو، ديكسون، يركۋتلاگ، كراسلاگ، مينۋسينسك، نوريللاگ، تايمىر، تايشەتلاگ، تۋرۋحانسك، چيتالاگ. باسا نازار اۋدارارلىق ءبىر وقيعا - كراسلاگتە 1940، 1945، 50-53- جىلدارى 18 مىڭ لاتىشتار دا ازاپ شەككەن.
ال، ەند،ى ك س ر و-نىڭ ەۋروپالىق بولىگى بويىنشا قازاقتار وتىرعان لاگەرلەرگە كەلەيىك.
ۆلاديمير - ساياسي يزولياتور. مۇندا كوبىنەسە «شەتەلدىكتەر» وتىردى. يانوش كادار (ماديار، كەيىننەن ۆەنگەر رەسپۋبليكاسىنىن باسشىسى)، راۋل ۆاللەنبەرگ وتىردى. دۋبروۆلاگ، ۆياتلاگ (جارتى ميلليون تۇتقىندار اراسىندا احمەت بايتۋرسىنوۆ ۆولگا- دون كانالىن سالۋعا قاتىستى)، كاتىن (قىزىل ارميا مۇندا 1940 -جىلى 4143 پولياك وفيسەرلەرىن اتقان. ك س ر و بۇل قىلمىستارىن كوپ جىلدار بويى جاسىرىپ، تۇتقىن پولياكتاردى 1942- جىلى نەمىس-فاشيستەرى اتتى دەپ كەلدى. ءبىراق، كەيىن، گورباچەۆ تۇسىندا كەڭەس وكىمەتى ءوز قىلمىسىن اقىرى مويىندادى). پسكوۆ، رىبينسك، يجەۆسك، موسكۆا- موسسترويلاگ، نوۆوموسكوۆسك، تاعىسىن-تاعى 43 لاگەردە قازاق تۇتقىندارى ازاپتالدى.
ەندى ك س ر و-نىڭ وڭتۇستىك ەۋروپالىق بولىگىندەگى لاگەرلەرگە كەلەيىك. ۆيننيسا، دنەپروپەتروۆسك، زاپوروجەس، كامەنەس - پودولسكي، كيەۆ- بروۆارا، دونداعى روستوۆ، حاركوۆ، نيكوپول بارلىعى -13 لاگەر. ولاردىڭ بارىندە قازاقتار بولعان.
ەندى شىعىس ءسىبىر لاگەرلەرىنە كەلەيىك. ماگادان (مۇنىڭ وزىندە 11 لاگەرلىك زونا بولعان)، گورنىي وراتۋحان (ايەلدەر لاگەرى)، اتپا (ايەلدەر لاگەرى)، كۋپكا (ايەلدەر لاگەرى)، سترەلكا (ايەلدەر لاگەرى)، اننۋشكا (ايەلدەر لاگەرى)، سرەدنەحان، يسكرا، سەيمگان، بالىكچان، تاسكان، ەلگان (ايەلدەر، بالالار لاگەرى)، حاتىناكسكايا (ايەلدەر لاگەرى)، جوعارعى حاتىناك، تومەنگى حاتىناك، دجەكلاگ (ايەلدەر لاگەرى) ت. ب - بارلىعى 50 دەن استام لاگەر. ولاردىڭ بارىندە دە قازاقتار وتىرعان.
ماسكەۋدە اتىلعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىرقاتارى، بۇرىن ەش دەرەكسىز كەتكەن، تەك تاۋەلسىزدىڭ جىلدارىندا زيراتى تابىلعان ءا. بوكەيحان ۇلى، ت. رىسقۇل ۇلى، ن. نۇرماق ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، ن. تورەقۇل ۇلى، س.قوجانوۆ، ل.ميرزوياننىڭ جەرلەنگەن ورىندارى انىقتالدى. قورىم ۇستىنە قۇرىلىس سالىنىپ كەتكەن. سول جەرگە ماسكەۋلىكتەر ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىپتى. كەيىن، الاش ارىستارى جاتقان قورىمعا بارىپ ەل ازاماتتارى دا ەسكەرتكىش بەلگى ورناتىپ قايتتى.
اكادەميك ماناش قوزىبايەۆتىڭ ەسەبىنشە، كەڭەستەر بيلىگى كەزىندە 101 مىڭ قازاق ۇلتىنىڭ ءسۇت بەتىنە شىققان ەڭ ءبىر قايماقتارى قۋعىنداۋعا ۇشىراپ، 27 مىڭى اتىلىپ-اسىلىپ كەتكەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ولاردىڭ تەك 40 مىڭدايى عانا اقتالعان كورىنەدى.
داۋلەتقالي اساۋوۆ