بالالى ايۋدى تىرىدەي بايلاپ قالاعا الىپ كەلگەن قازاق بالۋانى
سول قازاق دالاسىنىڭ ەر جۇرەك ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى وسپان باتىرمەن بىرگە قول باستاعان جانە «وسپاننىڭ بالۋانى» اتالعان اتاقتى بالۋان دالەلحان مەشەل ۇلى بولاتىن.
دالەلحان 1930- جىلى التاي ايماعى، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ دالااۋىز ەلدى مەكەنىندە تۋىلعان، رۋى كەرەي ىشىندە قاراقاس. اكەسى مەشەل دە ارعى بەتكە اتاعى شىققان كۇش يەسى بولىپتى. كۇشىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ءبىر جەگەندە ەكى توقتى نەمەسە ءبىر ەركەك قوي جەيتىن ادام ەكەن. كەيىن كوكتوعاي بەتىندە قايتىس بولعان. بەرتىندە قابىر ۇستىنەن ەگىستىككە باراتىن سۋ وتكىزبەكشى بولعاندا، اۋىل اقساقالدارى ول كىسىنىڭ سۇيەگىن كوشىرىپتى، سوندا باس سۇيەكتى باسىنا كيىپ كورگەندەر قولقىلداپ بوس جاتتى دەيدى. ونىڭ ءىنىسى توتپاق بالۋان اتان وگىز، تۇيە كوتەرگەن ەكەن. 1932- جىلى موڭعوليا اسقان، تاۋدىڭ تاسقىندى وزەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا سال اۋدارىلىپ مەرت بولىپتى.
...
قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى جەڭىسكە جەتىپ، ازاتتىق جاريالاعاننان كەيىن دالەلحان 1959- جىلى سۇپتى دەگەن جەردە قولعا ءتۇسىپ، ءومىر بويعى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ساياسي قىلمىسكەرلەردى قامايتىن تارىم قۇمىنداعى مەملەكەتتىك ءبىرىنشى تۇرمەگە قامالادى. 25 جىل جاتىپ، 1984- جىلى جاريالانعان راقىمشىلىققا ىلىگىپ، تۋعان ەل-جۇرتىمەن قايتا قاۋىشادى. بۇل بالۋاننىڭ باسىنان كەشكەن تاعدىرىنىڭ شولۋى عانا. ونىڭ اتاقتى بالۋاندارمەن كۇرەسكەنى، اتان تۇيە كوتەرگەنى، تاعى باسقا دا ەرلىكتەرىنە الداعى ۋاقىتتاردا تولىق توقتالاتىن بولامىز. تومەندە دالەلحاننىڭ جويقىن كۇشىن كورسەتكەن ەرلىكتەرىنەن، ونىڭ ىشىندە ايۋ ۇستاعانى مەن بالۋان تاس كوتەرگەن تۇستارىن اڭگىمە ەتپەكپىز.
دالەلحاننىڭ ەل بىلەتىن ءبىرىنشى ەرلىگى 1949- جىلى 19 جاس شاماسىنداعى كەزىندە بالالى ايۋدى تىرىدەي بايلاپ قالاعا الىپ كەلىپ، قازاق، قىتايى بار دۇيىم جۇرتتى تاڭعالدىرعانى ەدى ( بۇل وقيعا سول كەزدىڭ وزىندە حاتقا ءتۇسىپ، بۇدان بۇرىن دا قازاقستان، قىتاي باسىلىمدارىندا جارىق كورگەن). وقيعا بىلاي بولعان:
كۇزدىڭ قارا باسى، ەل جايلاۋدان ەتەككە ءتۇسىپ كەتكەن مەزگىل. قاسىنا سايدىڭ تاسىنداي بەس-التى جىگىت ەرتىپ قادىراتى جايلاۋىنىڭ جىنىس ورمانىنان ايۋ اۋلاۋعا شىعادى، بەس تۇزاقتىڭ ۇشەۋىن جىگىتتەرگە قالدىرىپ، ەكەۋىن ءوزى الىپ قادىراتىنىڭ اسۋىنا اتىمەن جالعىز تارتىپ كەتەدى. اسۋعا تاياعانداعى كۇڭگەي بەت الاڭقىدان شىعا كەلگەن بالالى ەكى ايۋدان اتى ۇرىككەندە ات ۇستىندە بەيعام قالعىپ كەلە جاتقان داكەڭ اتتان اۋىپ ءتۇسىپ قالادى. مىلتىعى ەردىڭ قاسىندا كەتكەن، اۋەلى ايۋدىڭ كىرەكەيى ۇمتىلعاندا بوزبالا جاسقانباستان قارسى الىپ، الىسا كەتەدى، ەكى بىلەگىن شايناپ ۇلگەرگەن ءتۇز تاعىسىن قاپىسىن تاۋىپ، ەكى قۇلاقتان شاپ بەرىپ ۇستاپ تىرەسە كەتكەن. كەيىن وڭ قولىن بوساتىپ، اشاسىنان كىرىپ «ءاۋپ» دەپ تىك كوتەرىپ، شۇڭقىرعا شالقاسىنان تاستاپ، ماڭىندا جاتقان قاراعايدىڭ بۇتاعىن اۋزىنا كولدەنەڭ سالىپ، بەلىندەگى قايىس ارقاننىڭ ءبىر ۇشىمەن تۇمسىقتاپ تاڭىپ، ءتورت اياعىن قويشا بايلاپ تاستايدى.
وسى كەزدە ەكىنشى ايۋ شابۋىلعا شىعادى، ونى دا قۇلاقتاپ ءبىراز الىسقان داكەڭ ءبىرشاما جەرگە دەيىن شەگىنىپ كەتەدى، بويىنا قۋاتىن قايتا جيعان بالۋان ونىڭ دا استىنان كىرىپ، تىك كوتەرگەندە ارتى سالبىراپ جەردە جاتىپتى. ونى دا كىرەكەيدىڭ قاسىنداعى شۇڭقىرعا شالقاسىنان جىعىپ، اۋزىنا بۇتاق سالىپ بۋىپ تاستاپ دەمالىپ، تەرىن ءسۇرتىپ وتىرعاندا ارتىنان ايۋدىڭ اقىرعانىن ەستىپ جەتىپ كەلگەن جىگىتتەر، وسى وقيعانىڭ كۋاسى بولىپ، قارا كۇشتىڭ قانداي بولاتىنىن العاش رەت كوزىمەن كورىپتى.
ايۋدىڭ ەركەگى ارقاندى ءۇزىپ قاشىپ كەتىپتى. قاراعاي باسىنا شىعىپ كەتكەن قونجىعىن سىرىقپەن تۇرتكىلىپ ءتۇسىرىپ الىپ، ەكەۋىن نوقتالاپ، تاقىمعا سالىپ تارتادى، وعان كونبەگەن ايۋدى الدىعا سالىپ، سىرىقتىڭ ۇشىنا كەزدىك بايلاپ، ساۋىرىنان تۇرتكىلەپ، بۇزاۋلى سيىرداي بۇلكىلدەتىپ جەلدىرتىپ كوكتوعاي قالاسىنا ايداپ تۇسەدى. مۇنى كورگەن قازاقتار كۇش يەسىنە تاڭداي قاقسا، قىتايلار اسا سەنىڭكىرەمەي، «بۇل قازاقتاردىڭ تاۋدا قول ۇيرەتكەن ايۋلارى بولۋى مۇمكىن»، - دەپ شۇبالانادى. ءسويتىپ ءبىر قىتاي قونجىقتىڭ قاسىنا بارىپ باسىنان سيپاپ قالعاندا قونجىق ونى تالاپ تاستاپ، كوپشىلىك زورعا ايىرىپ الىپتى. كەيىننەن ايۋلاردى ۇرىمجىدەگى حايۋاناتتار باعىنا الىپ كەتىپتى.
ال، ەكىنشى كۇش-قايراتىن كورسەتكەن ەرلىگى بالا ەرتىستىڭ باسىندا «جۇرەك سۋى» دەپ اتالاتىن قاسيەتتى اراسان كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار. سول اراساننىڭ باسىندا سالماعى 800 كەلى شاماسىنان ارتىق تارتاتىن بالۋان تاس جاتىر (تاستىڭ ەڭ الاسا جەرىنىڭ بيىكتىگى-47 س م، ەڭ قىسقا ەنى-81 س م، ۇزىندىعى 106 س م).
ەجەلگى كوشپەلىلەردە بالۋانداردىڭ كۇشىن سوعىستا جانە كۇرەستە عانا ەمەس، تاس كوتەرۋمەن دە سىنايتىن كونە ءداستۇر بولعان. بۇل قازاقپەن «قيىز-تۋىرلىقتاس» موڭعۇلدار دا دا بار ءداستۇر. اتاقتى موڭعۇل بالۋانى بوكى بۋرىلدىڭ: «تاس كوتەرگەندە اسىقپاي ءبىر-اق رەت قانا سىناۋ كەرەك. ىرعاپ، سالماعىن كورىپ نەمەسە جارتىلاي عانا ءبىر كوتەرىپ تاستاعان سوڭ قانداي بالۋاننىڭ بولسا دا جۇرەگى قايتىپ قالادى» دەگەن ءسوزى وسىعان دالەل.
ءبىزدىڭ قازاقتا بەرگى داۋىردەگى اتى جەر جارعاندار - بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقاننىڭ دا تونناعا جۋىق شوم تاستاردى شىمىرىكپەي كوتەرگەنى ەسىمىزدە. كوشپەلىلەرگە ءتان بۇل ءداستۇر التاي قازاقتارىندا بەرتىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. سول اتا ءداستۇردى جالعاپ، بىلەك كۇشىنەن قالار بەلگى رەتىندە ءزىل تاستاردى كوتەرگەن بايقوزى، سىيرشىباي، قايىسباي ت.ب. بالۋانداردىڭ اڭىزعا اينالعان ىستەرى ەل جادىندا.
كۇنى بۇگىن كوزى ءتىرى كۋاگەر قاريا ەلىسحان ماردان ۇلى دەگەن اتامىز دالەلحاننىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى تاس بەتىنە: «بالۋان دالەلحان. 1952- جىل. جازعان ەلىسحان ماردان ۇلى» دەپ ءوز قولىمەن ويىپ جازعان. دالەلحان سول كەزدە 22 جاستا عانا ەدى.
وزىنەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن داڭقتى بالۋانداردىڭ ءداستۇرلى ءىزىن جالعاعان دالەلحان مەشەل ۇلى 1952- جىلدىڭ جازىندا «جۇرەك سۋىنىڭ» باسىندا وتىرعان ەلگە ءبىر توپ جولداستارىمەن كەلەدى. سول كەزدە «جۇرەك سۋىنىڭ» قاينار كوزىن باسىپ جاتقان ساندىق تاس بار ەكەن، داكەڭنىڭ كۇشىن بىلەتىن اراسان باسىنا جينالعان جۇرت: «مىقتى بولساڭ قايناردى باسىپ جاتقان تاستى الىپ تاستا»، - دەپ جان-جاقتان كەۋ-كەۋلەيدى. سوندا دالەلحان ءۇش تاستى وشاق قىلىپ قويادى دا، «قاپتاعاي، قاپتاعاي!» (قاپتاعاي - كەرەي ىشىندە قاراقاس رۋىنىڭ ۇرانى) دەگەن ۇران شىققاندا جارتىلاي ويما شۇقىرعا كىرىگىپ جاتقان تاستى جالاڭاش قولىمەن جۇلىپ الىپ، كەۋدەسىنە تىك كوتەرىپ، ون نەشە اتتام جەرگە كوتەرىپ بارىپ وشاق تاستىڭ ۇستىنە قويعان.
بۇل تاس قازىرگى كۇندە سول «جۇرەك سۋى» اراسانىنىڭ باسىندا ءالى جاتىر. استىنا قويىلعان وشاق تاسى جەرگە ءسىڭىپ كەتكەن. التايدىڭ شىمىر تاسى تالاي تاريحتى ىشىنە بۇگىپ، سول كەزدىڭ جالعىز جانسىز كۋاسى بولىپ، بەتىنە قاشاپ جازىلعان جازۋىمەن ماڭگىلىك ايعاعىن ايگىلەپ تاپجىلماستان قالپىن ساقتاپ ءالى جاتىر.
بيىلعى جىلدىڭ (2012) تامىز ايىندا الماتى وبىلىسى، شەلەك اۋدانىندا تۇراتىن دالەلحاننىڭ ( 1984- جىلى تۇرمەدەن كەلگەندە اتىن قويىپ، قوينىنا سالىپ العان) نەمەرەسى قيزات ارنايى بارىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ قايتتى. قاسىنا ەرتىپ بارعان بەس جولداسىمەن بىرگە تاستى ءبىر اۋناتا الماعانىن ايتتى بالۋاننىڭ نەمەرەسى. بالاەرتىستەگى وسىناۋ ءبىر سىرلى دا شيپالى سۋ باسىنا ات كولىگىمەن عانا بارۋعا بولادى، ال تاستىڭ ناقتى سالماعىن ولشەۋگە تەحنيكا اپارۋعا تاۋ جولىنىڭ قيىرلىعى قولايسىزدىق تۋدىرىپتى. ءبىر جاعىنان جايلاۋ تاۋعا قار ەرتە تۇسەتىندىكتەن اسىقپاي جاتىپ ولشەۋگە جاعداي جار بەرمەپتى. سوسىن تاستىڭ بيىكتىگى مەن ەنىنە جانە تىعىزدىعىنا نەگىزدەلىپ ولشەگەندە 800 كەلىدەن جوعارى بولاتىنى انىقتالدى.
نەگىزى كوكتوعايدىڭ اقوبا دەگەن جەرىندە دە داكەڭ كوتەرگەن جيناعان جۇكتەي تاس بار ەكەن، قىتايلار بىرەر جىل بۇرىن جول قۇرلىسى كەزىندە جوعالتىپتى. شىڭگىل اۋدانىندا، بوعدا جەرىندە دە كوتەرگەن تاستارى بار ەكەن، ونى بىلەتىن ادامدار دا بار دەيدى، ازىرشە وعان جەتە الماي وتىرمىز.
دالەلحان مەشەل ۇلى ءوزى تۋىلعان مەكەندە 1998- جىلى، 68 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ۇيقىعا جاتقان بالۋان تاڭەرتەڭىندە نامازعا ويانباعان قالپىندا ماڭگىلىككە اتتانعان.
احات ءاشۋ ۇلى
دەرەككوز: «سپورت» گازەتى. 2012-جىل. «بالا ەرتىستىڭ باسىندا بالۋان تاس» (رد: ماقالا ىقشامدالىپ بەرىلدى)