قازاق جەرىندەگى اشارشىلىقتى توقتاتۋ تۋرالى حاتتار جوعارى جاققا جەتپەي، قولدى بولىپ وتىرعان - تاريحشى
بۇل تۋرالى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا. بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي- ءۇيىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى سۆەتلانا سماعۇلوۆا ءمالىم ەتتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قاراپايىم شارۋانىڭ ارىزى جوعارى جاققا جەتپەي، جارتى جولدا قۇزىرلى ورگانداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قۇپيا تۇردە تەمىر جاشىككە جاسىرىلعان.
«ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ەڭ العاشقى حاتتى 1932 -جىلى 10- اقپاندا ماسكەۋگە بۇكىل وداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى م. ي. كالينينگە اقمولا وبلىسىنان نۇرعالي دۇيسەنبينوۆ جازعان ەكەن. ول ءوزى تۇراتىن پاۆلودار- ەرتىس اۋداندارىندا اشتىقتان ادامداردىڭ جاپپاي قىرىلىپ، جۇقپالى اۋرۋلار تاراپ جاتقانىن حابارلاعان.
نۇرعالي دۇيسەنبينوۆ سونداي- اق ەكى ءوتىنىشتى قابىل الۋدى وتىنگەن.
ونىڭ ءبىرىنشىسى - جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اشتىقتان قىرىلۋىن توقتاتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان ازىق- تۇلىكپەن، ونەركاسىپتىك تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ، ءتۇرلى ناۋقانداردى توقتاتۋ جانە بارلىق جەردە ەركىن ساۋدا جاساۋعا بازارلاردى اشۋ.
ەكىنشىسى، توناۋ، پارا الۋ، بىرەۋدىڭ مۇلكىن تارتىپ الۋمەن اينالىسىپ، تۇرعىندارعا كەڭەس وداعىن دۇشپان رەتىندە كورسەتىپ جۇرگەن اۋداندىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن جەرگىلىكتى بيلىك بەلسەندىلەرى، ءتوراعاسى، اۋىل مەن سەلو كەڭەستەرىنىڭ مۇشەلەرىن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ ەدى. الايدا، ونىڭ جانايقايى جوعارى جاققا جەتپەگەن سياقتى. بۇل حات ۇزاق ۋاقىت بويى قۇپيا تۇردە ساقتالىپ كەلدى»، - دەيدى عالىم.
1932 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ك س ر و ب و ا ك ءتوراعاسى م. ي. كالينينگە ازاماتشا مەلانيا دۆورنيكوۆا حات جولداعان.
«حات يەسى ءبىر دەسياتينا جەرىنەن 53 پۇت استىق العانىن جازادى. الايدا، كولحوز ودان 92 پۇت استىق وتكىزۋدى تالاپ ەتكەن. ونداي مولشەردە استىق وتكىزە الماعان سوڭ اكت جازىلىپ، تۋرا وزىندەي ايەلدەرمەن بىرگە ونىڭ موينىنا «نان بەرمەيتىن زۇلىم، حالىق جاۋى» دەپ جازىلعان جازۋدى ءىلىپ، كوشەنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن الىپ جۇرگەن. بۇدان باسقا قاسىنداعى ايەلدەردى سۋىق سارايعا قاماپ، باعانعا بايلاپ قيناعان. ادىلدىك ىزدەگەنى ءۇشىن ۇستىنەن جالعان ايىپ جينالىپ، پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان. سوعان بايلانىستى مەلانيا دۆورنيكوۆا ءىستى قايتا قاراپ، پارتيا مۇشەلىگىن قايتارۋدى وتىنگەن» ، - دەيدى سۆەتلانا سماعۇلوۆا.
مەلانيا دۆورنيكوۆا سونداي- اق استىق دايىنداۋ ناۋقانى كەزىندە «تاراس» كولحوزىنىڭ مۇسىلمان- كولحوزشىلارىنا ءبىر ءتۇيىر بيداي قالدىرماي، ءتىپتى تۇقىمدىق استىقتى دا سىپىرىپ العاننان كەيىن اشىققان جۇرت بالالارىن ەرتىپ، ازىق ىزدەپ بوسىپ كەتكەنىن جازعان.
سونداي- اق حات يەسى اياگوز ستانسياسىندا جارتى بولكە نان ءۇشىن بىرەۋدى باۋىزداپ تاستاعانى جانە قايىر تىلەپ جۇرگەندەردىڭ قاراسى كۇننەن كۇنگە كوبەيە تۇسكەنىن كەلتىرەدى. كولحوزدار جۇمىسشىلارىنا نان تاۋىپ بەرە الماي وتىر، سوندىقتان شەكاراعا قاراي جۇزدەگەن، مىڭداعان بوسقىن شۇبىرىپ بارا جاتىر. ولاردى جارتى جولدا ۇستاپ الىپ، ۇرعان دەپ قىنجىلا وتىرىپ بايانداعان دۆورنيكوۆا.
سارقاندا بىلتىرعى استىق اكەتىلمەي قويمادا تۇرسا دا، بۇل جەردىڭ ادامدارى اشىعىپ ازىق ىزدەي باستاعان. ەگىس دالاسىندا جۇمىس ىستەگەن كولحوزشىلارعا 800 گرام، ال وتباسىنا بار جوعى 400 گرام عانا استىق بەرىلدى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان جۇمىسشىلارعا كوتەرەم مالدىڭ ەتىنەن ايىنا 2 كەلى 600 گرام، ال ولاردىڭ وتباسىنا 400 گرام عانا ەت بەرگەن»، - دەدى تاريحشى عالىم سۆەتلانا سماعۇلوۆا.
1932 -جىلدىڭ 26 -ناۋرىزىندا ۇلت زيالىلارى سەيىتقالي مەندەشيەۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆ ەكەۋى قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە، ب و ا ك- نە ەلدەگى اۋىر جاعدايدى ايتىپ، دابىل قاعىپ حات جولداعان.
«باستاپقى كەزدە بۇل حاتتاردا قۇرعاقشىلىقتان ءشوپ شىقپاي، سونىڭ اسەرىنەن مال باسى ازايىپ، حالىقتىڭ جاعدايى قۇلدىراپ بارا جاتقانىن عانا جازادى. رەسپۋبليكادا اشتىق ءورشىپ، جۇقپالى اۋرۋ تاراپ، حالىق جاپپاي قىرىلا باستاعان كەزدە بارىپ، اشارشىلىق جايلى اشىق تۇردە جازا باستايدى. ولار ءار حاتىندا سالماقتى دالەلدەر كەلتىرەدى، ورىندالۋعا ءتيىستى ۇسىنىستار ايتادى. بوسىپ كەتكەن، شارۋاشىلىعى جوق، اشىققان قازاقتاردى قايتارۋدىڭ بىرنەشە جولىن ۇسىنادى.
كەلگەن بوسقىن قازاقتاردى ونەركاسىپكە، كولىككە، جاڭا قۇرىلىستارعا ورنالاستىرىپ، ۋاقىتشا بارلىق ۇساق كاسىپتەرگە (كولدە بالىق اۋلاۋ، قويان ءوسىرۋ، قۇس شارۋاشىلىعى، ۇساق باقتار، ارا شارۋاشىلىعى، ورمان جانە ت. ب. ) رۇقسات بەرۋ، كەدەيلەر، ورتا- جەكە شارۋالاردى سالىقتان بوساتۋ، ولاردان تاۋاردى ساتىپ العاندا كولحوز بازارىنداعى نارىقتىق باعامەن الۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزەدى. سونىمەن قاتار بوسىپ كەتكەندەر مەن اشىققاندارعا ەڭ الدىمەن تۇرمىسقا قاجەتتى قۇرال- جابدىقتار، جۇمىسقا سالاتىن جانە ازىق بولاتىن مال، قويان، قۇس، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان نەسيە بەرۋدى دە ۇسىنادى.
مۇنداي جاعدايدا ولاردىڭ ۇجىمدىق نەمەسە جەكە مالى نەمەسە بال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بولارىن كورسەتەدى» ، - دەيدى سۆەتلانا سماعۇلوۆا.
ونىڭ سوزىنشە، تۇرات رىسقۇلوۆ تۇرالاپ قالعان مال شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرمەسە، حالىق جاعدايىنىڭ اۋىرلايتىنىن ناقتى كورسەتكەن. بۇل حاتتاردان باسقا جوعارى جاققا اشتىققا قاتىستى مالىمدەمەلىك قورىتىندىلار جاسالىپ، حالىقتىڭ جاپپاي اشىعىپ جاتقانى ايقىن ايتىلعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل مالىمەتتەر قۇپيا ساقتالعان.
«ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە 1930 -جىلدارداعى اشتىقتى اشكەرەلەيتىن قۇجاتتار زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا بىردەن تيمەدى. ەندى قولىمىزعا تيگەن قۇجاتتاردى وقي وتىرىپ، حالىقتىڭ باسىنان قانداي ازاپتى، قاسىرەتتى كۇندەردىڭ وتكەنىنە سەنگىڭ دە كەلمەيدى. ءبىراق بۇل - شىندىق. اشتىقتان ىسىنگەندەر جۇرە الماي، قۇلاپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە تىرىسقاق، ءىش سۇزەگى جانە ت. ب. جۇقپالى اۋرۋلار جىلدام تاراپ، ءولىم كوبەيدى»، - دەيدى تاريحشى.
ولگەندەردىڭ دەنەسىن 1932 -جىلدىڭ قىسى مەن كەلەسى جىلى كوكتەمدە قار ەرىگەندە جيناپ جەرلەگەن. قاراعاندى وبلىسى نۇرا اۋدانىندا وبلىستان كەلگەن وكىل ءدىنيسلاموۆتىڭ جازۋىنشا، «ءبىر شۇڭقىرعا 75، ەكىنشى شۇڭعىرعا 97، ءۇشىنشى شۇڭقىرعا 60، بارلىعى 232 اشتان ولگە ادامدى جەرلەگەن» . چەرنيگوۆكا پوسەلكەسى ماڭايىنان اشتان قىرىلعان 60-70 ادامنىڭ مۇردەسى تابىلعان.
سونداي- اق، اشتىق تۇسىندا ادام سەنگىسىز جايتتەر بولعان. بۇل - ادام ەتىن جەۋ، ياعني كاننيباليزم. اتا- اناسى ءوز بالاسىن جەگەن وقيعالار تىركەلگەن، ولگەندەردىڭ دەنەسىن قازىپ الىپ جەۋ جيىلەگەن.
«ءبىر فاكتى كەلتىرەيىك. 1932 -جىلدىڭ 7-شىلدەسىندە ك س ر و بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ قۇپيا- ساياسي بولىمىنەن تۇسكەن ارنايى حابارلامادا كورسەتىلگەندەي، ناۋرىز- مامىر ايلارىندا قازاقستاننىڭ جەكەلەگەن اۋداندارىندا 67 ادام ەتىن جەۋ دەرەگى انىقتالعان. ولاردىڭ 39-ى ادام ولتىرۋمەن اياقتالعان.
جۋالى اۋدانىنداعى تۇلكىباس ستانسياسىندا ادام ءولتىرىپ، جەپ جۇرگەن ءتورت ادامنان تۇراتىن توپ قۇرىقتالعان. ولار 6 ادامدى (ايەلدەر مەن بالالار) ءولتىرىپ، جەگەن. اتالعان توپتى ۇستاعان كەزدە سويىلىپ، بولشەكتەنگەن ادام ەتتەرى تابىلعان. ال كەلەس اۋدانىنداعى داربازا ستانسياسىندا ادامدى ءولتىرىپ، ەتىن جەگەن 5 ادامدىق توپ ۇستالعان. ولار ادام ەتىنىڭ ءبىر بولىگىن ايىرتاۋ اۋدانىنا اپارىپ، كيلوگرامىن 5 سومنان ساتقان. ولگوۆكا سەلوسىندا «شيت» كوممۋناسىنىڭ مۇشەسى ايەلى ەكەۋى ەكى بالانىڭ ەتىن جەگەن. ول بالالاردىڭ ءبىرى ەكى جاستا بولعان. تاعى ءبىر كەمپىردى باۋىزداپ ءولتىرىپ، ونىڭ دا ەتىمەن قورەكتەنگەن. تەكسەرگەن كەزدە قازاندا ءپىسىپ جاتقان ادام ەتى تابىلعان. مىنە، وسىنداي مازمۇنداس حاتتار وتە كوپ. تۇتاستاي وتباسىنىڭ قىرىلىپ، وشاعىنىڭ وتى ءسونىپ قالعاندارى قانشاما»، - دەيدى عالىم.
1931-1933 -جىلدارداعى اشارشىلىق قاسىرەتى رەسپۋبليكانىڭ دەموگرافيالىق وسۋىنە دە ۇلكەن زيان تيگىزدى.
«اشتىقتان قىرىلعانداردىڭ سانى ەسەپسىز بولدى. وسى كۇنگە دەيىن ناقتى اشتىقتان، جۇقپالى اۋرۋلاردان قىرىلعانداردىڭ سانىن ناقتىلاي الماي وتىرمىز. سەبەبى عالىمدار زەرتتەۋ بارىسىندا ءتۇرلى پىكىر ايتادى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى ءجىتى زەرتتەۋ اسا ماڭىزدى»، - دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۆەتلانا سماعۇلوۆا.
اۆتور:
دۋمان ارعىنگەلدى