بوقتى كوتەرىلىسى نەمەسە جاۋ اسكەرىن قاق ماڭدايدان اتاتىن مەرگەن
بالقيانىڭ نەسىبەسى جۇرتتان. ءبىرى سۋ-سۋسىنىن، ءبىرى شاي-جەمىن، ءبىرى نان-مايىن، ەندى ءبىرى جىلى-جۇمساعىن اپارىپ بەرەدى. شەشەمىز وندايعا اياق-قولدى ءبىزدى جۇمسايدى. سوندايدا ول كىسى دە ءبىزدى قۇر قول قايتارماي كامپيت، ءتۇرلى ءتاتتى-دامدىلەردى بەرىپ بايەك بولىپ جاتادى. ءبىز ونىڭ كىر-كىر قولىنان كامپيت الۋعا جەرىنىپ، اينالىپ قاشۋشى ەدىك.
ەسىمدە قالعانى، بالقيانىڭ ۇزىندىعى توبىعىنا تۇسەتىن كومىردەي قاپ-قارا قويۋ شاشى. قازىر شامالاپ وتىرسام، سول كەزدەرى ونىڭ جاسى 70 تىڭ و جاق، بۇ جاعىندا. وسى كۇنگە دەيىن ونداي سۇلۋ شاشتى ەش جەردەن كورە الماي ءجۇرمىن. بەيباقتىڭ ءوزى دە بىردەڭە سەزەتىن بولۋى كەرەك، جازدىكۇندەرى ەسىك الدىنا شىعىپ، قوس بۇرىمىن تارقاتىپ جىبەرىپ، داڭعاراداي-داڭعاراداي ەكى شىلاپشىنعا سالىپ، تۋرا جارتى كۇن جۋىپ، جارتى كۇن كەپتىرەتىن.
شەشەمنەن بۇل نە قىلعان ادام، تۋعان-تۋىستارى قايدا دەپ سۇرايمىن. شەشەم سوندا ايتاتىن، بالقيا اتاقتى ءبىر بايدىڭ بۇلاڭداپ وسكەن جالعىز قىزى بولىپتى، الدىندا اسقار تاۋداي اكەسى، ارىستانداي اقىرعان اعالارى تۇرعاندا، اسقان تاككاپپار سۇلۋ بويجەتكەنگە جىگىت اتاۋلى ءسوز ايتپاق تۇگىلى، باتىپ تىكتەپ قاراي دا الماپتى. تاريحتان بەلگىلى 30- جىلدارداعى «بوقتى كوتەرىلىسىنە» بالقيانىڭ اكە، اعالارى تۇگەل قاتىسقان، كوتەرىلىس باسشىلارى بولعان ەكەن.
كەيىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باقايشاعىنا دەيىن مۇزداي بوپ قارۋلانعان جازالاۋشى وتريادى قولىنا تەك شيتى مىلتىق ۇستاعان كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز-باسىپ جانشىپ، اتىپ-اسقان، ءتىرى قالعاندارىن ون جىل-بەس جىلدان تۇرمەگە توعىتقان، كەيبىرىن قازاقستاننان جەر اۋدارعان. سوندا ەسىل اكە، اقەدىل اعالارىنان ءبىر-اق كۇندە ايىرىلىپ، قىزىل قىرعىندى كوزى كورگەن بۇلا قىز قايعىعا شىداي الماي ەسىنەن اۋىسىپ كەتىپتى. بالقيانىڭ 80- جىلداردىڭ ورتاسىندا، ەل كەزىپ ءجۇرىپ قايتىس بولىپ كەتتى دەگەن حابارىن ۇزىنقۇلاقتان ەستىدىك. بۇگىندە مارقۇمنىڭ مولاسى قايدا قالعانى، تەگى كىم ەكەنى بەلگىسىز.
قارقارالى اۋداندىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى حالىق كوتەرىلىستەرى جونىندە جالپى مالىمەتتەر بولعانىمەن، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزگە قاتىستى ءتىپتى جاناما بولاتىنداي ەش دەرەك جوق. قارقارالىنىڭ بەلگىلى ولكەتانۋشىسى، بۇگىندە رەسەيدە تۇرىپ جاتقان يۋ.پوپوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە ونداي اقپارات تابا المادىق. ونىڭ ۇستىنە سارى ارقا دالاسىندا 1929-31- جىلدارى بولعان بۇلىنشىلىكتەر تۋرالى ارنايى زەتتەۋ ماتەريالدارى جۇرگىزىلمەگەن.
و گ پ ۋ-دىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا 1929- جىلى - 31(350 ادام)، 1930- جىلى - 82(1925 ادام)، 1931- جىلى - 80(3192 ادام) باندالىق توپتار بولعان. ولار 450 پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن ءولتىرىپ، ۇيلەرىن ورتەگەن، مال-مۇلكىن توناعان، كەڭەستىك قۇرىلىسقا قارسى 372 ارانداتۋ ارەكەتتەرىن جاساعان. مۇراعات قۇجاتتارىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.گولوششەكين التى اۋداننىڭ مالشىلارى بۇلىكشىلىككە قاتىسقانىن ايتادى: قارقارالى، قۋ، ابىرالى، شۇبارتاۋ، بەرقارا، اقتوعاي اۋداندارى. كوتەرىلىسشىلەر كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ توقتاتىلسىن، كانپەسكەلەنگەن مال-مۇلىكتى تەگىس قايتارىلسىن، سالىق ازايتىلسىن، ءدىني سەنىمگە ەرىك بەرىلسىن، تاپتىق كۇرەس جويىلسىن دەپ ۇران تاستادى. اسىرەسە، بوقتى تاۋلارىنا بەكىنىپ العان قارقارالى، قۋ ءوڭىرىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى كەسكىلەسكەن ۇرىس سالىپ، قىزىلدارعا قاتتى تويتارىس بەرىپ تۇرىپتى.
حالىق كوتەرىلىستەرىن باسۋ ءۇشىن 1931- جىلدىڭ 14- ناۋرىزى كۇنى قارقارالىدا كوممۋنيستەر مەن كومسومولداردان ايرىقشا ماڭىزداعى روتا جاساقتالدى. ءۇش ۆزۆودتىڭ ءارقايسىندا 20 دان اتقىشتار بولعان. ولار اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىن، اسكەري كوميسارياتتى، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن، مەملەكەتتىك بانكتى، سونداي-اق ماڭىزدى كاسىپورىن وشاقتارىن تاۋلىك بويى كۇزەتتى. قولىنا «بەردەڭكە»، بەلىنە ناگان بايلاعان ميليسيا وتريادى ءوز الدىنا جەكە. 22 - ناۋرىز كۇنى و گ پ ۋ، ميليسيا جانە ەرىكتىلەردەن قۇرالعان بولىمشە اسكەرلەرىنىڭ بىرىككەن توبى ۇلكەن كۇشپەن بوقتى كوتەرىلىسشىلەرىن قورشاپ الىپ، جان-جاقتان جويقىن شابۋىل باستايدى. ءبىراق، جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى قازاقتار قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، اقتوعاي اۋدانىنىڭ اۋماعىنا ءوتىپ كەتەدى. دەگەنمەن، كەسكىلەسكەن ۇرىستا كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىرازى قولعا ءتۇسىپ قالادى. ەندى كەرەگەتاس تاۋىنا بەكىنگەن توپ قاتارىن كەڭەس وكىمەتىنە نارازى جاڭا ادامدارمەن تولىقتىرىپ، قارسىلىقتى بۇرىنعىسىنان دا ورشىتە تۇسكەن...
جوعارىدا اتى اتالعان ولكەتانۋشى يۋ.پوپوۆ بوقتى تاۋىنداعى ۇرىس وقيعاسىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «مەن كەزىندە و گ پ ۋ-دىڭ شارۋاشىلىق جۇمىسىندا بولعان 85 جاسار حۋسايىن الىمبەكوۆپەن اڭگىمەلەستىم، ول كىسى بوقتى كوتەرىلىسىن ساريكوۆ ابدىاشكەر دەگەن كىسى باسقارعانىن ايتتى. ابدىاشكەر مەن ونىڭ ۇلدارى كەرەمەت مەرگەن، ءارى باتىر كورىنەدى. قىزىل اسكەرلەردى اتقاندا وعىن ۇشكىرلەنگەن «بۋدەننىي شاپكىسىنىڭ» تۋرا بەسجۇلدىزىنان تيگىزەتىن كورىنەدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋىن تاستاتىپ، رايىنان قايتارۋ ءۇشىن سەمەيدەن و گ پ ۋ باستىعى چۋپين 50 سولداتپەن ارنايى جەتكەن. چۋپين قازاقشا سويلەيتىن، مايدا ءتىلدى قۋ دەيدى، ءبىراق ابدىاشكەر ونىڭ الدارقاتقانىنا كونبەپتى. ءسويتىپ، كەرەگەتاستا تاعى ءبىر جويقىن اتىس باستالعان. كوتەرىلىسشىلەر تاعى دا قورشاۋدى بۇزىپ شىققان، ءبىراق ولگەننەن امان قالعان ءبىراز ادامدارىن تاعى دا تۇتقىنعا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. قىزىل ارميانىڭ قاتارى دا ەداۋىر سەلدىرەپ قالعان. ابدىاشكەردىڭ سوڭىنداعى ازعانا توپ ەندى قىزىلاراي تاۋلارىنا بارىپ بەكىنگەن».
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كوتەرىلىسشىلەر بۇل جەردە دە قاشا سوعىسىپ قىزىلداردان تاعى قۇتىلىپ كەتكەن. ساريكوۆ ابدىاشكەر مەن ونىڭ 12 جاسار ۇلى ىبىراي، قاندىكويلەك دوستارى يسابايەۆ الدەمبەك، اۋباكىروۆ مۇساتاي، تاعى ءبىرقاتار ادامدار وزدەرىن وكشەلەي قۋعان قىزىل جەندەتتەردەن جۋانتوبە شاتقالىنا جاسىرىنىپ امان قالعان. كەيىن ابدىاشكەر مەن ونىڭ ادامدارىن ۇيىندە 4 كۇن جاسىرعان بەكتەمبايەۆ اۋباكىردى و گ پ ۋ تۇتقىنداپ، اتۋ جازاسىنا كەستى.
ولكەتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ابدىاشكەر ودان كەيىن ۇلىمەن سەمەيگە قاشقان، ودان كەمەروۆو اسقان، ءومىرىنىڭ سوڭىن پيونەرسكايا كەنتىندە وتكىزىپ، 50- جىلدارى قايتىس بولعان دەيدى. جازالاۋشىلارمەن كەسكىلەسكەن ۇرىس سالعان تاعى ءبىر توپتىڭ قولباسشىسى جانتەيەۆ شورا 19 ادامىمەن بىرگە قىزىل قايىڭ شاتقالىندا مەرت بولىپتى. ەسىل ەرلەردىڭ سۇيەگى ءالى كۇنگە دەيىن سول شاشىلعان كۇيىندە قالعان. كوتەرىلىسشىلەردىڭ تاعى ءبىر باسشىسى ساريكوۆ مۇقاش (ابدىاشكەردىڭ ۇلى بولسا كەرەك) تاسوتكەل تاۋىنىڭ باسىندا وققا ۇشتى. جەرگىلىكتى جۇرت ونىڭ دەنەسىن ۇرىستا قازا تاپقان تاعى 45 اداممەن بىرگە اينابۇلاق بولىمشەسىنىڭ ماڭايىنا جەرلەگەن، ونىڭ ىشىندە ايەلدەر، بالالار دا بار. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، وسىلاردىڭ ىشىندە كوتەرىلىستى باسقارعان بالقيا اپايدىڭ اكەسى بار ما ەكەن؟ بۇگىندە سونى بىلەتىن بىرەۋلەر قالدى ما؟
ۇ ق ك ب باسپاءسوز ورتالىعى دايارلاعان ماتەريالدا باقتى كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارىنىڭ ۇستىنەن قارقارالى و گ پ ۋ-ى ەكى ءىس جۇرگىزگەنى، ول بويىنشا 125 ادام ءوتىپ جاتقانى ايتىلعان. بۇل ادامداردىڭ 20 سى اتۋ جازاسىنا،17 سى ون جىلعا، 23 ى بەس جىلعا، 9 ى ءۇش جىلعا سوتتالعان، كەيبىرەۋلەرى قازاقستان اۋماعىنان جەر اۋدارىلعان. كوتەرىلىس 1931- جىلدىڭ 17- ناۋرىزىنان 25- ناۋرىزىنا دەيىن جالعاسقان. وعان قاتىسىپ، جازالاۋعا ىلىككەندەردىڭ ءتىزىمىن ۇ ق ك ب باسپاءسوز ورتالىعى جاريالادى.
وسى تىزىمدە كورسەتىلگەن التى اعايىندى بايداۋلەتوۆتەر: مىڭعىرباي، جۇمادىل، جابىلباي، ساريك، ءبىرمان، مايشەكە نەمەسە بايداۋلەتوۆتەردىڭ نەمەرە ءىنىسى ساريكوۆ ابدىاشكەردەن (ءابدى) تاراعان قامزا، مۇقىم، الدە مۇقاش ەسىمدەرى نازارىمىزدى ەرىكسىز اۋدارتتى. ويتكەنى، بايداۋلەتوۆتەر اۋلەتى ءارى كوپ اعايىندى، ءارى باي دەسە باي (مۇراعات قۇجاتىندا ولاردىڭ 3096 جىلقىسى، 420 قۇلىن، مىڭداعان قويى بولعانى ايتىلادى). ابدىاشكەردە 170 جىلقى، 26 سيىر، 24 تۇيە بولعان. قوي سانى ايتىلمايدى. ابدىاشكەر مەن ونىڭ ۇلدارىنىڭ مەرگەندىگىن، باتىرلىعىن تاريحي دەرەكتەردىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. وسىعان قاراعاندا، ەل اۋزىنداعى اڭگىمە مەن تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قىزىلداردى قاق ماڭدايدان اتىپ، وعىن «بۋدەننوۆكانىڭ» تۋرا بەسجۇلدىزىنان تيگىزەتىن اتاقتى مەرگەن ابدىاشكەر بالقيا اپايدىڭ اكەسى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ۇمىتتەنەمىز. مۇمكىن ەل ىشىندە جورامالىمىزدىڭ ءجون-جوسىعىن ايىرىپ بەرەتىندەر دە تابىلىپ قالار؟
داۋلەتقالي اساۋوۆ
baq.kz