بەيبارىس ەمەس، بايبارىس: ماملۇك تانۋشى قايرات ساكي سۇلتان ەسىمىن دۇرىس ايتۋدى بابا ارۋاعىنا قۇرمەت دەپ سانايدى

كاير. قازاقپارات - سۇلتان ەسىمىن بايبارىس دەپ دۇرىس ايتۋ جانە جازۋ - تاريحي شىندىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ عانا ەمەس، ونىڭ ارۋاعىنا دەگەن قۇرمەت پەن تاعزىم بەلگىسى دەپ سانايمىز. بۇگىن مىسىر استاناسى كاير قالاسىندا سۇلتان ءاز- زاحير بەيبارىس مەشىتىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا قاتىسقان قازاقستاندىق عالىم، ماملۇكتانۋشى نۇر- مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءابۋ حانيفا عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى قايرات ساكي وسىنداي پىكىر ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.

«تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ تەك جالپىدا عانا ەمەس، جالقىدا دا بولۋ كەرەك دەگەن ءۋاجدى باسشىلىققا الساق، سۇلتان بايبارىس ەسىمىنىڭ ەلىمىزدىڭ بۇقارالىق- اقپارات قۇرالدارى ارقىلى دا، اۋىزەكى تىلدە دە بۇرمالانىپ، قاتە تۇردە ايتىلىپ جانە جازىلىپ كەلە جاتقاندىعى - وكىنىشتى جايت. سۇلتان ەسىمىنىڭ بەيبارس دەپ بۇرمالانعان نۇسقاسى قازاق تىلىنە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن. ۆ. تيزەنگاۋزەننىڭ 1884 -جىلى جارىق كورگەن «سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياشيحسيا ك يستوريي زولوتوي وردى» ەڭبەگىندە العاشقى رەت ورىس تىلىندە سۇلتاننىڭ ەسىمى بەيبارس تۇرىندە ۇشىراسادى»، - دەپ اتاپ وتەدى عالىم قايرات ساكي.

ونىڭ ايتۋىنشا، ماملۇك داۋىرىنە قاتىستى اتاۋلار قازاق تىلىنە ورىس تىلى ارقىلى كىرگەن. بۇل رەتتە عالىم «باي، بەك، بي جانە بەي سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر» ەكەنىن، الايدا قازاق تىلىندە جۇزدەن استام «بەي» - دەن باستالاتىن سوزدەردىڭ كوپشىلىگى پارسى تىلىنەن ەنگەن «بەي - تەرىسكە شىعارۋ» قوسىمشاسىنىڭ كومەگىمەن جاسالعان سوزدەر ەكەندىگىنە نازار اۋدارتادى.

«1245 -جىلى مىسىردا جازىلعان «قىپشاق- اراب سوزدىگىندە» بايبارىس. سوزدىكتە بايبارىس ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنى «باي» (باي ول كەزدە بەك ماعىناسىندا جۇمسالعان) ارابشا «امير»، ال «بارىس» ءسوزى «فاھد» دەگەندى بىلدىرەدى دەپ، «امير فاھد» دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى دەپ جازىلعان. اراب ءتىلدى مۇسىلمان تاريحشىلارى بايبارىس سۇلتاننىڭ اتىن جىكتەپ ماعىناسىن اشىپ جازىپ كەتكەن. اراب تىلىندە اي ديفتونگى اۋىزەكى تىلدە ەي دەپ وقىلعانىمەن (شەيح، سەيد، بەيبارس) ، ادەبي كلاسسيكالىق ءتىلدىڭ نورماسى بويىنشا شايح، سايد، بايبارس دەپ وقىلۋى ءتيىس. بايبارىس ەسىمىندەگى باي ءسوزى قىپشاق ماملۇكتەر كەزىندە ءامىر، بەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن. ⅩⅢ عاسىردا باي، بي، بەك دەگەن سوزدەردىڭ اراجىگى اشىلماعان، باي ءسوزى داۋلەتتى دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەگەن»، - دەيدى عالىم.

ونىڭ پايىمىنا سايكەس، ماملۇك قىپشاقتار زامانىن ايتپاعاندا، ولاردان كەيىن 300 جىل وتكەندە بەي ءسوزى ەمەس، باي ءسوزى وسمان بيلىگى كەزىندە اكىمشىلىك مانساپتى دا بىلدىرگەن.

«بەي ءسوزى اراب تىلىنەن تۇرىك تىلىنە قايتا كىرگەن باي دەگەن تۇركى ءسوزىنىڭ اۋىزەكى فورماسى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ەگيپەتتە ءبىلىم العاندار، ۇزاق تۇرعاندار بەي ءسوزىنىڭ ءالى دە كەڭ قولدانىستا ەكەندىگىن راستايدى دەپ ويلايمىن. جوعارىدا ايتىلعانداردى تۇجىرىمداي كەلە، سۇلتاننىڭ دۇرىس اتى بايبارىس ەكەنى داۋسىز دەپ سانايمىز.

بىرىنشىدەن، ⅩⅢ عاسىردا باي، بەك، بي سوزدەرىنىڭ ماعىنالىق اراجىگى اشىلماعان، باي ءسوزى داۋلەتتى دەگەن ماعىنانى ەمەس، بەك، ءبىرىنشى، باستى، باس دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن؛

ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى قىپشاق، جالپى العاندا تۇركى ەسىمدەرىن زەرتتەپ قاراعاندا باي ءسوزى، كوبىنەسە 19- 20 -عاسىرلارداعىداي ەمەس، ادام اتىنىڭ باسىندا كەلىپ وتىرعان. مىسالى، بايبارىستىڭ زامانداستارىنىڭ اتتارىن عانا مىسالعا كەلتىرسەك: بايعارا، بايدارا، بايتۋعان، بايتەمىر، بايسارى جانە ت. ب.

ۇشىنشىدەن، ورتاعاسىرلىق تاريحشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز ەڭبەكتەرىندە سۇلتاننىڭ اتىن بايبارس دەپ كورسەتىپ وتىرعان.

تورتىنشىدەن، عىلىمي قولدانىستا، ونىڭ ىشىندە اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىندەگى ەڭبەكتەردە Baіbars, Baybars دەپ جازىلادى.

بەسىنشىدەن، بەي ءسوزى كەڭ قولدانىستاعى تۇرىك تىلىندە سۇلتاننىڭ اتى Baybars دەپ جازىلادى. قورىتا كەلگەندە، قازاق دالاسىنىڭ پەرزەنتى سۇلتان بايبارىس تۇركىنىڭ قارا شاڭىراق يەسى قازاقستان ءۇشىن بۇل كۇندەرى بەيمالىم بەيبارس ەمەس، ءوز زامانىنىڭ جانە كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن وزىنە لايىق ورىن العان، ءدىن جولىندا كۇرەسكەن، تاريحتا تەرەڭ ىز، ارتىنا مول ماتەريالدىق مۇرا قالدىرعان داڭقتى تاريحي تۇلعا. سوندىقتان سۇلتان ەسىمىن دۇرىس ايتۋ جانە جازۋ - تاريحي شىندىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ عانا ەمەس، ونىڭ ارۋاعىنا دەگەن قۇرمەت پەن تاعزىم بەلگىسى دەپ سانايمىز»، - دەپ تۇيىندەيدى قايرات ساكي.

قانات مامەتقازى ۇلى