وزبەکستاننان قازاقستانعا ءۇش اۋدان قالاي قايتارىلىپ ەدى؟
ەسەن-ساۋلىقتان سوڭ: «قازىر سىزبەن ديماش احمەت ۇلى سويلەسەدى» دەدى.
ول کۇنى وبکومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ.ا.ليۆەنسوۆ جۇمىستا ءوز ورنىندا وتىرعان. ادەتتە، ءبىرىنشى حاتشى جۇمىستا وتىرعان کەزدە ەکىنشى حاتشىمەن سويلەسۋ سيرەک. مەن ويلانىڭقىراپ قالدىم.
ءاپ-ساتتە تەلەفوندا ديماش احمەت ۇلىنىڭ قوڭىر دا سابىرلى داۋىسى ەستىلدى.
- ءادىل، امانسىڭ با؟ باستىق قايدا؟ - دەدى.
مەن ۆ.ا.ليۆەنسوۆتىڭ ءوز ورنىندا وتىرعانىن، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جولىعىپ، سويلەسکەنىمدى ايتتىم.
- جارايدى، وتىرا بەرسىن. سەن مەنى تىڭدا، - دەدى: - سەن ەسەبىن تاۋىپ، وزبەکستانداعى ءۇش اۋدانعا بارىپ، «پالاۋ جەپ» قايت. پالاۋدى بوسقا جەمەي، ماعان ءۇش اۋدان جايىندا ماتەريالدار اکەپ بەر. سول ءۇش اۋداننىڭ جاعدايى جاقىندا س و ک پ ورتالىق کوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىندا قارالماقشى. مەن سوعان بارماقپىن. ماعان رەسمي دەرەکتەر کەرەک بولىپ وتىر، - دەدى.
- ديماش احمەت ۇلى، ءسىزدى وتە جاقسى ءتۇسىندىم. ءبىراق سىزگە کەرەکتى، ساياسي بيۋرودا قارالاتىن ماسەلەنىڭ دەرەکتەرىن کىم کورىنگەننىڭ اۋزىنان جيناۋعا بولماس، ول ءۇشىن ماعان سەنىمدى کىسىلەرگە ءسىزدىڭ اتىڭىزدان سالەم ايتىپ، رەسمي فاکتىلەردى، دەرەکتەردى الۋعا رۇقسات ەتىڭىز، - دەدىم.
ديماش احمەت ۇلى ءسال ءۇنسىز ويلانىپ تۇردى دا:
- دۇرىس، ءبىراق بايقاڭدار، اڭگىمە کوبەيىپ، بازارداعىداي ۋ-شۋ بولىپ جۇرمەسىن، - دەدى.
اڭگىمە بولىپ وتىرعان ماقتاارال، يليچوۆکا، کيروۆ اۋداندارى وبلىسىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە وزبەک ەلىنە شەکارالاس، ەکونوميکا جاعىنان مىقتى دامىعان، قازاقستان ماقتاسىنىڭ 70-75 پايىزىن بەرەتىن، وتە ءىرى ماقتالى ايماق بولاتىن. 60-جىلداردىڭ باس کەزىندە ماسکەۋدە حرۋشەۆ، رەسپۋبليکامىزدا ي.يۋسۋپوۆ دۇرىلدەپ تۇرعان زاماندا وزبەکستان رەسپۋبليکاسى باسشىلارىنىڭ سۇراۋى بويىنشا وبلىس جۇرتشىلىعىنىڭ، اسىرەسە، سول ءۇش اۋداندا تۇراتىن حالىقتىڭ قارسى بولعان پىکىرىنە قاراماستان ماقتاارال، يليچوۆکا، کيروۆ اۋداندارىن وڭتۇستىک قازاقستان وبلىسى قۇرامىنان ءبولىپ، وزبەکستان رەسپۋبليکاسىنا «ينتەرناسيوناليزم» دەگەن جالپى جۇرتقا تۇسىنىکسىز سىلتاۋمەن بەرىپ جىبەرگەن بولاتىن. سول سول-اق ەکەن، ونداعى ءۇش اۋدان ەڭبەککەرلەرى بۇل شەشىمگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، جوعارى ورىندارعا، ماسکەۋگە لەک-لەگىمەن ارىزدار جازىپ، جىل سايىن ەڭبەکشىلەردىڭ توپ-توبى ماسکەۋدەگى جوعارعى ورىنداردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەن-دى.
بۇل ءۇش اۋدان وزبەکستان رەسپۋبليکاسى قۇرامىندا ونشاقتى جىل بولسا، وسى جىلداردىڭ ءبىر جىلى دا نارازىلىق بىلدىرگەن ارىزسىز وتکەن جوق. جانە ولار ۇيىمداسقان ارىزدار بولدى. بۇل ايدان-انىق تۇسىنىکتى جاعدايلار عوي. ويتکەنى مىڭداعان جىلدار بويى ارالاسىپ کەلگەن ەلدى، قالىپتاسقان قارىم-قاتىناستى پىشاقپەن کەسکەنمەن بىردەي جاي. ءبىر جانۇيانىڭ اعا-ءىنى، اپا-قارىنداسى، تۋما-تۋىس، جورا-جولداستارى کۇشتەپ ەکى ەلگە ءبولىندى. بۇل تىنبايتىن داۋ، شەشىلمەيتىن ماسەلەگە اينالعانىنا جوعارى ورىنداردىڭ دا کوزدەرى جەتکەندەي ەدى. س و ک پ ورتالىق کوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىندا قايتا قارالۋ سەبەبى دە وسىنىڭ ناتيجەسى ەکەن. ارينە، بۇعان د.ا.قونايەۆتىڭ ىقپال ەتکەنى دە بەلگىلى.
بۇرىن ءشاۋىلدىر (قازىرگى وتىرار)، ماقتاارال اۋداندارىندا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ قىزمەت ىستەگەن، وسى کەزدە وزبەکستانداعى جاڭا قۇرىلعان سىرداريا وبکومىندا يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى بولىپ ىستەيتىن مىرزاتاي ۇمبەتوۆ دەيتىن سەنىمدى جولداسىمىز بار ەدى. سوعان تەلەفون سوقتىم. ەکى ەل شەکاراسىندا عاني مۇراتبايەۆ اتىنداعى کەڭشاردىڭ سول کەزدەگى ديرەکتورى ق.قۇتىشەۆ دەگەن جىگىتتىڭ ۇيىندە کەزدەستىك. ەکەۋمىز کەشکى تاماقتان سوڭ دالاعا سەرۋەندەپ تىنىعىپ ءجۇرىپ، بار ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىردىم.
مىرزاتاي کوپ ويلانىپ قالدى. ءبىرازدان سوڭ ۇلکەن ساقتىق ءبىلدىرىپ: «ەکەۋمىز دە ساياسي ءولىم حالىن کەشىپ جۇرمەيمىز بە؟!» - دەگەندەي قاۋپىن ايتتى. دەسە دە، ساياسي بيۋرو مۇشەسىنىڭ تىلەگىنە، قالا بەرسە سول کەزدەگى ديماش احمەت ۇلىنىڭ داڭقىن، ابىرويىن سىيلاپ، مەن سۇراعان مالىمەتتەردى وتە مۇقيات جيناپ اکەلىپ بەرۋگە ۋادە بەردى.
کەلىسىلگەن مەزگىلدە بارلىق دەرەکتەر قولىما ءتيدى. ونى مىرزاتايدىڭ ءوزى اکەلىپ تاپسىردى. قاراسام، وتە قۇندى دەرەکتەر ەکەن. ول سالىستىرمالى تۇردە، بىرنەشە جىلدىڭ قورىتىندىسى کورسەتىلىپ جاسالعان، تاسقا باسىلعان ورتالىق ستاتيستيکا باسقارماسىنىڭ رەسمي ماتەريالدارى بولاتىن. بۇرىشىندا سول کەزدەگى ءتارتىپ بويىنشا «قۇپيا» گريفى قويىلىپ، «تەک قىزمەت بابىندا پايدالانۋ ءۇشىن» دەگەن ەسکەرتپەلەرى بار.
بۇل قۇجاتتار مەنىڭ قولىما تيگەن سوڭ ونى جاقسىلاپ سۇرىپتاپ، اراسىنداعى ەڭ ماڭىزدى دەگەندەرىن ءوز الدىنا حاتقا ءتۇسىردىم. ولاردىڭ کوبى قازىر ەسىمنەن شىعىپ تا ۇلگەرىپتى. دەسە دە، باستى-باستىلارى مىنالار ەدى:
1. ءۇش اۋداندا مال باسى کۇرت کەمىپ، اسىرەسە، قويدىڭ سانى تىم ازايىپ کەتکەن، ءىرى قارا مەن جىلقىنىڭ سانى دا ءماز ەمەس ەکەن.
2. بۇرىنعى ماقتا وسىرۋ کورسەتکىشتەرى، بۇکىل وبلىس کولەمىنە ۇلگى بولىپ جۇرگەن کوپتەگەن شارۋاشىلىقتاردىڭ سوڭعى کەزدەگى کورسەتکىشتەرى تومەندەپ، مەشەۋ حالگە جەتکەن. ماسەلەن، وداققا بەلگىلى «ماقتاارال» کەڭشارى ءار گەکتاردان 35-37 سەنتنەردەن ءونىم الىپ کەلگەن بولسا، قازىر ول 27-28 سەنتنەردەن عانا کەلەدى.
3. ەڭ باستىسى، ونداعى تۇرعىلىقتى قازاق جۇرتشىلىعىنا رەسپۋبليکالىق، وبلىستىق، اۋداندىق راديو حابارىن تاراتۋ قىزمەتى قاراستىرىلماعان. قازاق تىلىندە بەرىلەتىن، کورسەتىلەتىن باعدارلاما جوق.
4. قازاق تىلىندە وقيتىن مەکتەپتەر ءۇشىن ءوز تىلىندەگى وقۋ قۇرالدارى شىقپايدى. سول کەزگە دەيىن قازاقستاننان ازدى-کوپتى الىپ تۇرعانى بولماسا، قازاق تىلىندە گازەت تە شىقپايدى.
5. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قازاق مەکتەپتەرى ءۇشىن کادرلار دايارلايتىن فاکۋلتەتتەرى جوق. کەيىنگى کەزدە قازاقستاننىڭ ماماندارىن ول جاققا ارنايى ءبولۋ، جىبەرۋ توقتاپ، مۇعالىم کادرلارى جەتىمسىز حالگە جەتکەن.
مىنە، وسىنى جانە سول سياقتى وزگە دە ءبىرقاتار ماڭىزدى دەرەکتەردى ارنايى حاتقا ءتۇسىرىپ، ءبىر جاۋاپتى دا سەنىمدى کىسى ارقىلى سول کەزدە ورتالىق کوميتەتکە جالپى ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەتکە اۋىسقان ديماش احمەت ۇلىنىڭ بۇرىنعى کومەکشىسى حاکىم شاکىر ۇلى ابدراشيتوۆکە جەتکىزىپ بەرگىزدىم.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتکەن بولاتىن. ءبىر کۇنى ديماش احمەت ۇلى تەلەفون سوعىپ، الگى قاعازداردى العانىن، ول دەرەکتەردىڭ وتە ماڭىزدى ەکەنىن، وزىنە وتە ۇناعانىن ءبىلدىرىپ، ماعان راحمەت ايتتى. مەن دە ءوز کەزەگىمدە: «سىزگە ولار ۇناسا، ءبىزدىڭ دە ازدى-کوپتى ەڭبەگىمىزدىڭ جانعانى عوي»، - دەپ قۋانىپ قالعانىمدى ايتتىم.
70- جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىزگە ۇلکەن قۋانىش کەلدى. وزبەکستان قۇرامىنداعى ءۇش اۋدان تەگىس امان-ساۋ ءوز ەلى - قازاقستانعا قايتا قوسىلىپ، ءار ەلدە، ءاربىر ۇيدە ۇلکەن قۋانىش، توي-دۋمان بولىپ جاتتى. بۇعان ديماش احمەت ۇلىنىڭ تىکەلەي ارالاسۋىمەن قولى جەتکەنىن تۇسىنگەن جالپى وبلىس حالقى وعان ۇلتجاندىلىعى ءۇشىن، ەلگە کورسەتکەن قامقورلىعى ءۇشىن شىن جۇرەکتەن العىستارىن ايتىپ، دەنساۋلىعى مىقتى بولىپ، کوپ جاساۋىنا، باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە يگى تىلەکتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ءسويتىپ، ول ءۇش اۋدان 1963- جىلى ناۋرىز ايىندا وزبەکستان قۇرامىنا بەرىلگەن بولسا، 8 جىلدان سوڭ، ياعني 1971- جىلى مامىر ايىندا قايتا ورالدى.
1991 - جىلى کوکتەم ايىندا الماتىعا باردىم. ديماش احمەت ۇلىنىڭ ۇيىنە ءوزىم بارىپ، تەلەفون سوعۋدىڭ رەتىن تاپپاي، ءسادۋاقاس تەمىربەکوۆپەن سويلەستىم. ودان ديماش احمەت ۇلىمەن جولىعۋدى ۇيىمداستىرۋدى سۇرادىم. ەرتەڭىنە س.تەمىربەکوۆ ەکەۋمىز ديماش احمەت ۇلىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنداعى الاڭدا کەزدەسىپ، ساعات 10 دا سوندا باردىق. ول کىسى ءبىزدى وتە جايدارى، جىلى جۇزبەن قارسى الدى. جۇمىس بولمەسىندە 1-2 ساعات وتىرىپ، اڭگىمەلەستىك.
مەنىڭ ول کىسىگە وتە ريزا بولعانىم، سول کەزدەردىڭ وزىندە اڭگىمەلەرىنىڭ ارقاۋى ەلدىڭ، حالىقتىڭ حال-جاعدايى بولدى. ءسوز اراسىندا ەلدەگى قىزمەت بابىمەن جولىعىپ جۇرگەن کوپتەگەن جىگىتتەردىڭ اتى-ءجونىن ۇمىتپاي، ولاردى سۇراستىرىپ وتىردى. سوندا وتىرىپ بايقاعانىم، جەکە کىتاپحاناسى وتە باي کورىندى. ۇلکەن دە بيىك بولمەنىڭ ەدەنىنەن توبەسىنە دەيىن جەتکەن شکافتاردا يىنتىرەستىرىپ قويعان سورەلەر تولى کىتاپتار بار ەکەن.
ديماش احمەت ۇلىنىڭ ەسىمى، ابىروي-داڭقى، ەل اراسىنداعى بەدەلى وتە کۇشتى بولعانىمەن، جەر-جەرلەردە قالا کوشەلەرىنە، مەکتەپتەرگە ديمەکەڭنىڭ ەسىمىن بەرۋ سەکىلدى تالپىنىستار ءالى از ەدى. ءبىزدىڭ قازىعۇرت اۋدانىنىڭ (بۇرىنعى لەنين) باسشىلارى (سول کەزدەگى اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى م.ءىلياسوۆ) باستاما کوتەردى. قازىعۇرت سەلوسىنىڭ ءبىر جاڭا کوشەسىنە جانە شاراپحانا اۋىلىندا جاڭا سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەن ورتا مەکتەپ د.ا.قونايەۆتىڭ اتىمەن اتالۋىن بۇکىل اۋدان جۇرتشىلىعى ۇلکەن قۋانىشپەن قۇپتاپ، قابىلداعان بولاتىن. مەن سول قونايەۆ اتىنداعى کوشەنى، ونىڭ کەيبىر کوپ قاباتتى ۇيلەرىن جانە قونايەۆ اتىنداعى ونجىلدىق مەکتەپتىڭ جالپى کورىنىسىن فوتوسۋرەتکە ءتۇسىرىپ الىپ بارعانمىن. سول فوتوسۋرەتتەردى ديمەکەڭنىڭ قولىنا ۇستاتتىم. از دا بولسا ديمەکەڭنىڭ کوڭىلى پاستەۋ کەزى ەدى. فوتوسۋرەتتى قولىنا الىپ:
- اۋداننىڭ باسشىسى کىم؟ - دەپ سۇرادى. ءسويتتى دە: - ءوزىنىڭ دە قارتاياتىنىن بىلەتىن ەستيار جىگىت ەکەن عوي، - دەپ کۇلىپ قويدى.
ءبىز ءبىراز ۋاقىت وتىرىپ قالدىق. ءسادۋاقاس ەکەۋمىز ەندى بۇل کىسىنى کوپ مازالاساق، شارشاتىپ الارمىز دەگەن نيەتپەن قايىر-قوش ايتىسىپ، کەزدەسۋدەگى بولعان اڭگىمەلەردەن ۇلکەن اسەر الىپ قايتتىق.
ءادىل ساسبۇقايەۆ، قوعام قايراتكەرى
«جاس الاش» گازەتى. 2012