ابىلاي سۇلتان جانە قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ شەشۋشى ءساتى
قازاق حاندىعىنا بارىنشا دوستىق پەيىلمەن قاراپ، ءجيى-ءجيى ورىن الىپ جاتقان قاقتىعىستاردى دا توقتاتقان.
ويراتتاردىڭ قازاق حاندىعىمەن بۇلايشا بەلسەندى ارالاسۋى رەسەي-جوڭعار اراقاتىناسىنىڭ كۇرت بۇزىلۋىنان باستالعان ەدى. ورىستارمەن جاۋلاسىپ، قىرعي-قاباق بولىپ وتىرعان قالدان-سەرەن قازاقتاردىڭ رەسەي قول استىنا ءوتۋىن قالاعان جوق. ءتىپتى ول كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ ارەكەتى جايىندا دا ويىن اشىق بىلدىرگەن: «حاننىڭ ورىستاردىڭ قول استىنا ءوتۋى بەكەر بولعان. رەسەيدىڭ ماقساتى بولسا بەلگىلى، ادامدارىن قونىستاندىرىپ، قالالار سالۋ، باشقۇرتتار مەن قالماقتاردى ويسىراتقانداي حالىقتى ازعىنداتىپ، دىمسىز قالدىرۋ» دەگەن بولاتىن.
قازاق حانىنا جىبەرگەن ەلشىسى ارقىلى قالدان سەرەن «ورىس پەن قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى ەكى ءتۇرلى، بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاق جوڭعارعا جاقىن» دەيدى. كەيىن ءدال وسىنداي مالىمدەمەلەرىن جوڭعار بيلەۋشىسى قازاقتىڭ وزگە دە حاندارىنا جەتكىزدى.
قازاقتاردىڭ ويراتتارمەن وسىلايشا تىعىز قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋى ورىس پاتشالىعىن دا بەي-جاي قالدىرعان جوق. ماسەلەن، ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى بولعان يۆان نەپليۋەۆ پاتشاعا بەرگەن ەسەبىندە «جوڭعار بيلەۋشىسى قالدان سەرەن رەسەي پاتشالىعىنا قارسى نيەتتە» دەي كەلە الگى نەپليۋەۆ ويرات اسكەرىنىڭ ورىس شەكاراسىنا شوعىرلانىپ جاتقاندىعىن جانە قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتقاندىعىن جەتكىزەدى.
جوڭعار بيلەۋشىلەرى قازاقتارمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايىپ، ولارعا ىقپال ەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى ايلا-ارەكەتتەرگە بارعانى بەلگىلى. سونداي تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى قازاق حاندىعىنىڭ ماڭىزدى ەكى قالاسىنا - تۇركىستان مەن تاشكەنتكە بيلىگىن جۇرگىزۋ بولاتىن. ويراتتار 1741- جىلى بولعان شايقاستان كەيىن وسىناۋ ەكى قالانىڭ ۇستىنەن باقىلاۋ جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان ەدى. بۇل جايىنداعى دەرەكتەر لەۆشيننىڭ زەرتتەۋلەرىندە تياناقتى جازىلعان.
لەۆشين دەمەكشە، ورىستىڭ وسى ءبىر عالىمى ءوز زەرتتەۋىندە تولە بي جايىندا دا قىزىقتى مالىمەتتەر كەلتىرگەن. ونىڭ ەڭبەگىندە: «1742- جىلى تاشكەنتتەن كەلگەن شۇباي ارسلانوۆ پەن ءمانسۇر ەسىمدى ازاماتتار قالانى 1739- جىلعا دەيىن جولبارىس حان مەن قازاقتان شىققان تولەبي اقساقال باسقارىپ، حالىقتان جىل سايىن سالىق جيناپ وتىرعان» دەلىنەدى. «كەيىن جولبارىس ءولتىرىلدى، الايدا، تولەبي بيلىكتى جالعىز ءوزى قولىنا الىپ، تاعى بىرنەشە ۋاقىت حالىقتان كىرىس جيناپ وتىردى. ونىڭ بيلىگىن قالدان-سەرەننىڭ وكىلى كۇسەك-بەك توقتاتقان» دەيدى لەۆشين ءوز زەرتتەۋىندە.
ال، تاريحشى مويسەيەۆتىڭ ەڭبەگىندە تولە بي جايىندا وزگە قىزىقتى دەرەكتەر ايتىلادى. تاشكەنت ءۇشىن ويراتتار مەن قوقاندىقتاردىڭ بىرنەشە جىل بويىنا كۇرەسكەندىگى بەلگىلى. ەكى جاق تا قازاق حاندىعىن وزدەرىنە بولىسۋدى ۇسىنىپ، شاقىرتۋلار جاساعان. الايدا، قازاقتار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ويراتتارعا دا، قوقاندىقتارعا دا بولىسقان جوق. تەك، تولە ءبيدىڭ ءبىر ارەكەتىنەن كەيىن قازاقتار مەن جوڭعارلاردىڭ اراقاتىناسى ناشارلاي ءتۇستى.
1745- جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇلى ءجۇز ءبيى تولەنىڭ ۇيىنە قوناققا كەلگەن جوڭعار قولباسشىسى سارى مانجا اياق استىنان كوز جۇمادى. تەكسەرە كەلە جوڭعار وكىلىنىڭ ۋلانىپ ولگەنى انىقتالعان. وسى وقيعادان كەيىن ويراتتار مەن قازاقتار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناسقا سىزات ءتۇستى. تولە بي بولسا قوقاندىقتاردىڭ جەرىنە ءوتىپ، سوندا بوي تاسالاعان دەسەدى.
1745- جىلى قالدان-سەرەن دە قايتىس بولدى. ونىڭ ارتىنان لاما دورجى (25 نەمەسە 19 جاستا)، سەۆان دورجى (13 جاستا) جانە سەۆان داشى (6 جاستا) دەگەن ءۇش ۇلى قالعان. تاققا قالدان سەرەننىڭ ءوز ايتۋىمەن ورتانشى ۇلى سەۆان دورجى وتىردى. الايدا، وسى ساتتەن باستاپ جوڭعاريانىڭ باسىنان باق تايعان ءسات باستالعان. ءبىر كەزدەرى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولعان جوڭعار ەلى ىشكى الاۋىزدىق سالدارىنان ءبىرجولاتا كۇيرەدى.
تاققا وتىرعان جاس قوڭتايشىنىڭ «كەڭەسشىلەرى» سەۆان دورجىنىڭ قولىمەن ساياسي قارسىلاستارىنىڭ بارلىعىنىڭ بەلىن سىندىردى. بيلەۋشىنىڭ ءوزى دە ورتا ازياعا ىقپالىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاق حاندىعىنا باعىنۋلارىن تالاپ ەتكەن. دەگەنىنە جەتە الماعان ول 1947- جىلدان باستاپ قازاقتارعا قارسى بىرنەشە جورىقتار دا جاسادى. الايدا، شايقاستاردىڭ بارلىعى قازاق سۇلتاندارىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالعان بولاتىن.
قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقتاردى قايتا باعىندىرۋ ءۇشىن سەۆان-دورجى تاعى ءبىر كۇش جيناپ، قالىڭ قولىن جورىققا اتتاندىردى. اسكەردى جوڭعاردىڭ ەڭ قاتىگەز قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى كانديل-دورجى باستاپ شىققان. دەگەنمەن، ابىلاي باستاعان قول ويرات اسكەرىن كۇل-تالقان ەتىپ جەڭىپ، كانديل-دورجىنىڭ باسىن الدى.
جالپى، جوڭعار مەملەكەتى چيڭ يمپەرياسىنىڭ ۇزدىكسىز جاساپ وتىرعان شابۋىلدارىنىڭ سالدارىنان جويىلىپ كەتكەنىمەن، ونىڭ كۇيرەۋىنە ابىلايدىڭ دا تيگىزگەن ىقپالى زور ەدى. قالدان-سەرەن ولگەننەن كەيىن ورىن العان ىشكى الاۋىزدىقتاردى ۇتىمدى پايدالانعان قازاق سۇلتانى جوڭعار بيلەۋشىسىنە وپپوزيسيا بولعان توپتاردى ۇنەمى قولداپ وتىردى.
ماسەلەن، 1750- جىلى بيلىككە قالدان-سەرەننىڭ ۇلكەن ۇلى لاما-دورجى كەلگەن. كەزىندە ونى كۇڭنەن تۋىلعان دەپ تاققا وتىرعىزباي قويعان بولاتىن. الايدا، ىشكى الاۋىزدىقتى ۇتىمدى پايدالانعان ول بيلىكتى ىنىسىنەن كۇشپەن تارتىپ الدى. ۇتىمدى ءساتتى ابىلاي دا ۋىستان شىعارعان جوق. قالدان-سەرەننىڭ جيەنى داۆاسيگە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ونى لاما-دورجىعا قارسى قويدى.
لەۆشيننىڭ ايتۋىنشا، اقىلدى ءارى كورەگەن ابىلاي جوڭعار بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوزارا قىرقىسىن وتە ۇتىمدى پايدالاندى. قازاقتىڭ اتا جاۋى سانالىپ كەتكەن جوڭعارلاردى السىرەتۋ ماڭىزدى ءىس بولاتىن. وسىلايشا، ابىلاي ءامىرسانا مەن داۆاسيدى قول استىنا الىپ، كەرەك كەزىندە ولارمەن بىرگە جورىقتارعا دا اتتانىپ وتىردى دەيدى تاريحشى.
ابىلايدىڭ جوڭعارلارعا قارسى قول جيناپ جاتقانىن ەستىگەن پاتشالىق رەسەي قازاق سۇلتانىنا ەلشى رەتىندە كاپيتان ياكوۆلەۆتى جىبەرگەن. ماقساتتارى قاشىپ جۇرگەن جوڭعار نوياندارىن رەسەيگە الدىرتۋ، سول ارقىلى جوڭعارياعا ساياسي ىقپالىن كۇشەيتۋ ەدى.
الايدا، ابىلاي ورىستاردىڭ بۇل تالابىن ورىنداعان جوق. ياكوۆلەۆتىڭ جازعان ەسەبىندە بۇل جايىندا بىلاي دەلىنەدى: «بۇگىندە قازاق دالاسى ۇلكەن ءبىر اسكەري لاگەرگە اينالعانداي. مۇندا بوگەنباي باتىر مەن ءداۋىت تارحان دا كەلىپتى. نويانداردىڭ ورىستارعا بەرىلۋىن ايتقاندا ابىلاي سۇلتان كەلىسپەيتىندىگىن جەتكىزدى» دەيدى ول.
وسىلايشا قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىندا 1752- جىلى بىرنەشە قاقتىعىستار ورىن العان بولاتىن. تەك وسى جىلدىڭ كۇزىندە قازاق سۇلتانى باستاعان باتىرلار جوڭعاردىڭ 20 مىڭدىق اسكەرىنە قارسى سوعىستى. «قاندى شايقاستا ابىلاي سۇلتان جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى» دەپ جازدى ۆ.ا.مويسەيەۆ ءوز ەڭبەگىندە.
اقىرى داۆاسي مەن ءامىرسانا دەگەنىنە جەتىپ، جوڭعار بيلەۋشىسىن تاقتان تايدىردى. ال، بيلىكتى بولىسەر كەزدە داۆاسي امىرساناعا ايتىپ، مەملەكەتتى كەزەك-كەزەك باسقارۋعا كوندىرگەن. الايدا، ءامىرسانا بۇل جولى الدانىپ قالدى. داۆاسي تاققا وتىرعاننان كەيىن بەرگەن سەرتىنەن تايىپ، جان دوسىمەن اراقاتىناستى ۇزگەن ەدى. كەيىن بۇل داۋعا ابىلاي سۇلتان ارالاستى.
ءامىرسانانى اسكەرمەن جارىلقاعان ابىلاي 1754- جىلى جوڭعارياعا ءوزى دە ەكى رەت شابۋىل جاسادى. بوروتالدا بولعان ەكىنشى سوعىستا قازاق سۇلتانى داۆاسي اسكەرىن ويسىراتا جەڭگەن. الايدا، كەيىنىرەك قايتا كۇشەيگەن داۆاسي ءامىرسانانى ءبارىبىر تاققا جولاتقان جوق. تەك چيڭ يمپەرياسىنان قولداۋ تاپقاننان كەيىن عانا ءامىرسانا جاۋىن جەڭە ءبىلدى. ءبىراق، قىتايلىقتار ونى تاققا وتىرعىزعان جوق. جوڭعار مەملەكەتىن قۇلاتقاننان كەيىن جەرگىلىكتى بيلىككە چيڭ يمپەرياسى ءوز وكىلدەرىن الىپ كەلگەن بولاتىن.
1756- جىلى جوڭعاريا مەملەكەتى مۇلدەم جەر بەتىنەن جويىلدى. ال، ءامىرسانا بولسا 200 دەي ادامىمەن ورتا ءجۇزدىڭ اۋماعىنا ءوتىپ، قىتايلىقتاردان بوي تاسالاعان. وسىلايشا، ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسى تەك قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن عانا اياقتالعان جوق، سونداي-اق، جوڭعار (ويرات) دەگەن حالىقتىڭ تاريح بەتىنەن وشۋىمەن دە ەستە قالدى. ال، وسى جەتىستىكتەرىنەن كەيىن ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلاندى.
سەرعالي بالاجان
BAQ.KZ
2012