شاش قيۋعا بولماي ما: قازاق حالقىنىڭ جۇكتى ايەلدەرگە قاتىستى ىرىم-تىيىمدارى تۋرالى نە بىلەسىز
قازاق حالقىندا اياعى اۋىر كەلىنشەكتەرگە قاتىستى ىرىم- تىيىم كوپ. بۇل جازبامىزدا جۇكتى ايەلگە قاتىستى ىرىمدار جايلى تارقاتىپ ايتامىز. قازاق حالقى اياعى اۋىر ايەلگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. قۇرساعىندا شاراناسى بار كەلىنشەكتىڭ ادال اس ءىشۋىن قاداعالاعان.
ادال اۋقات بالانىڭ مىنەز- قۇلقىنىڭ دۇرىس بولۋىنا اسەر ەتەدى دەگەن تۇسىنىك بار. جۇكتى ايەلدىڭ جاقىندارى دۇنيەگە كەلەتىن ءسابي زەرەك بولسىن دەگەن نيەتپەن ونىڭ جەرىك اسىن بارىنشا تاۋىپ بەرۋگە تىرىسادى.
قازاق حالقىندا جۇكتى ايەلگە قاتىستى قانداي ىرىم-تىيىمدار بار؟
ج. د. مۋستافينا، ق. م. بورباسوۆانىڭ «قازاقى ىرىم-تىيىمداردىڭ ءدىني-فيلوسوفيالىق استارلارى» اتتى ماقالاسىندا جۇكتى ايەلگە قاتىستى مىناداي ىرىمدار جازىلعان: جۇكتى ايەلگە لاس جەردى باسقىزبايدى. داۋ-دامايعا قاتىستىرمايدى. توعىز اي بويى بارىنشا جىلى ءسوز ايتىپ، جاقسى تىلەك تىلەيدى. مالدىڭ قانىن كورسەتپەيدى. بۇل - بالا قانىشەر بولىپ كەتپەسىن دەگەن تۇسىنىكتەن تۋعان ىرىم. سىرتقى دۇلەي كۇشتەردىڭ اسەرىنەن، جاماندىقتان قورعاۋ ماقساتىندا تۇمار تاققان. شاشىن قيعىزبايدى.
ەكىقابات ايەلگە بالاسى قويانجىرىق بولۋى مۇمكىن دەگەن ىرىممەن قوياننىڭ ەتىن جەگىزبەگەن. تولعاعى اۋىر بولماسىن، بالانى توعىز ايدان اسىرىپ كوتەرۋى ىقتيمال دەگەن تۇسىنىكپەن تۇيەنىڭ ەتىن جەگىزبەيدى. اياعى اۋىر ايەلدىڭ كوبىسى جۇكتىلىك كەزىندە شاش قيۋدان باس تارتادى. مۇنىڭ سەبەبىن بالانىڭ ءومىرى قىسقارادى نەمەسە دامۋى باسەڭ بولۋى مۇمكىن دەگەن ويمەن بايلانىستىرادى.
جۇكتىلىك كەزەڭىندە شاش قيۋعا قاتىستى يسلام دىنىندە قانداي تۇسىندىرمە بەرىلگەن؟
islam.kz سايتىنا جاريالانعان جازبادا شاش قيۋعا بولمايدى دەگەن ىرىمنىڭ شىندىققا جاناسپايتىنى ايتىلعان. ادام شاشىن قيماي جۇرسە دە، ولشەنگەن ءومىرىن ۇزارتا المايدى. بۇعان قۇران كارىمدەگى «فاتىر» سۇرەسىنىڭ 11-اياتىن دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى:
«اللا سەندەردى توپىراقتان، سوسىن ۇرىقتان جاراتىپ، كەيىن سەندەردى جۇپ- جۇپ قىلدى. ەشبىر ۇرعاشى اللانىڭ بىلۋىنەن تىس جۇكتى بولمايدى دا، تۋمايدى. اللانىڭ جازمىشىندا (كىتابىندا) جازىلعان ءومىر ۇزارتىلمايدى دا، قىسقارتىلمايدى. ارينە بۇل اللاعا وڭاي».
جۇكتى ايەلدىڭ شاش قيۋىنا قاتىستى مەديتسينادا نە ايتىلادى؟
مەديتسينا مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، جۇكتىلىك كەزىندە شاش قيۋدىڭ قۇرساقتاعى بالاعا ەشقانداي زيانى جوق دەلىنەدى. ال شاشتى بوياۋعا قاتىستى كەيبىر دۇنيەلەرگە ءمان بەرگەن ءجون. مىسالى، مەديتسينا سالاسىنىڭ ماماندارى جۇكتىلىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە شاش بوياماعان ابزال دەيدى. سەبەبى شاشقا ارنالعان بوياۋلاردىڭ قۇرامىندا ءجيى كەزدەسەتىن اممياك، رەزورتسين سەكىلدى قوسپالار اعزاعا زيانىن تيگىزۋى مۇمكىن. عىلىمي تۇرعىدا شاش قيۋدىڭ بالا دەنساۋلىعىنا ەشقانداي زيانى جوق دەگەن تۇجىرىم ايتادى.
anamenbala.kz سايتىندا جۇكتىلىك كەزىندەگى شاش كۇتىمىنە بايلانىستى مىناداي مالىمەت بەرىلگەن:
جۇكتىلىك كەزىندە ايەلدىڭ شاشى قالىڭداي تۇسەدى ءارى جىلتىرايدى. مۇنىڭ سەبەبى ايەل اعزاسىنىڭ جۇكتىلىك مەرزىمىندەگى وزگەرەتىن گورموندار كۇيىمەن بايلانىستى.
جۇكتىلىك كەزەڭىندە قالىڭ بوپ وسكەن شاش بوسانعان سوڭ كوپ ءتۇسىپ، جۇقارا باستايدى. جۇكتى ايەلدىڭ باس تەرىسىنە جاڭادان شاش ءوسىپ شىعىپ، قالىڭدايدى.
الايدا بوسانعان سوڭ كۇنىنە 50-80 شاش تالشىعى ءتۇسىپ وتىرادى. ال جۇكتىلىك كەزىندە تۇسەتىن شاش تالشىقتارىنىڭ سانى بىرنەشە ەسەگە ازايادى. وسىنى ەسكەرسەك، بوسانعاننان كەيىن شاشتىڭ بىردەن ءتۇسىپ كەتۋىن قالىپ تابيعي جاعداي دەپ قابىلداۋ كەرەك.
جۇكتى ايەلدەرگە شاش بوياۋعا بولا ما؟ دارىگەر اننا سميت medicalnewstoday.com سايتىندا جاريالانعان ماقالاسىندا «بوياۋداعى حيميالىق زاتتار تەرىگە سىڭبەيدى» دەپ جازادى.
سوندىقتان بالاعا زيان كەلتىرمەيدى دەلىنگەن. دەگەنمەن جۇكتىلىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە شاش بوياماعان ابزال ەكەنىن ايتادى. سونىمەن قاتار شاشتى بوياماي تۇرىپ اللەرگيانىڭ بار-جوعىن انىقتايتىن پاتچ-تەست جاساۋعا كەڭەس بەرەدى.
«قازاق ەتيكاسى مەن ەستەتيكاسى» اتتى جيىرما تومدىق كىتاپتىڭ 12-تومىندا شاشقا قاتىستى مىناداي ىرىم-تىيىم جازىلعان: قازاق شاشتى دالاعا تاستامايدى، جەرگە كومەدى. قۇس شاشتى ۇياسىنا سالسا، ادام باس اۋرۋىنا شالدىعادى، باسى اينالعىش بولادى، ۇمىتشاقتىق، جەڭىلتەكتىك دەرتكە شالدىعادى دەپ ىرىمدايدى.
ب. بوپاي ۇلى، ا. قايبار ۇلى جازعان «قازاق ىرىمدارى. كازاحسكيە پوۆەريا» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتە جۇكتى ايەلدەرگە قاتىستى مىناداي ىرىمدار بەرىلگەن: جۇكتى ايەل تولعاتقان كەزدە سول ۇيدەگى كيىپ جۇرگەن قىز بالا كويلەگىنىڭ ەتەگىن جىرتىپ قويادى.
ۇل بالا كيگەن شالباردىڭ بالاعىن سوگەدى. ونىسى - تولعاق جەڭىلدەسىن، بالانىڭ بەتى تەز اشىلسىن دەگەنى. تولعاتىپ جاتقان ايەلدى كۇزەتىپ وتىرعان ايەلدەردەن بىرەۋ سىرتقا شىقسا، قولجاۋلىعىن نەمەسە ءبىر تال تۇيمەسىن ءۇزىپ الىپ قالادى. ونىسى تولعاق ىلەسىپ كەتپەسىن دەگەنى.
قازاقتا «جارىس قازان» دەگەن ىرىم بار. ءبىر ايەل تولعاتىپ جاتقاندا، باسقا ءۇيدىڭ ايەلدەرى قازانعا جەڭىل- جەلپى تاماق سالىپ، ونى بوساناتىن ايەل بالا تاپقانشا ءپىسىرىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن جارىسادى. قازاق ۇيعارىمىندا تۋاتىن بالا «جارىس قازانعا» قاتىناسىپ، پىسەتىن تاماقتان بۇرىن جارىق دۇنيەگە كەلۋگە ۇمتىلادى. جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بالا كوتەرىپ، جەرىك بولعانىن سەزسە، قايىن ەنەسى اعىنان جارىلىپ، «توسەك توي» جاساپ، كورشىلەرىن دە قۋانتادى.
جينالعاندار توسەككە تەڭگە، قىران قۇستىڭ قاسيەتتى سانالعان دەنە مۇشەلەرىن ىلەدى. جاستىعىنىڭ استىنا پىشاق جاستاپ قويادى. ونىسى بالا امان-ەسەن جارىق دۇنيەگە كەلسىن. ءتىل-كوزدەن امان بولسىن دەگەنى. جاڭا بوسانعان ايەلگە اق سارىباس قوي سويىپ، اق تىلەۋ ايتىپ، قالجا جەگىزەدى. سەبەبى، تۋىتتاعى تەرى شىقپاسا، انا مەن بالانى قىرىق ءتۇرلى قىرسىق شالادى، قالجا جەمەگەن ايەددىڭ بالاسى ىنجىق بولادى دەپ ىرىمدالادى. ەكىقابات ايەل كەرۋلى تۇرعان جانە شۇباتىلىپ جاتقان ارقاننان اتتامايدى. بۇلاي ىستەسە - بوسانعان كەزدە بالانىڭ كىندىگى موينىنا ورالىپ، ومىرىنە قاۋىپ تونەدى دەپ ەسەپتەيدى. جاڭا بوسانعان ايەل ۇيگە كىرگەن يتكە شىق دەمەيدى. بۇلاي ىستەسە - ايەلدىڭ ءتىسى ءتۇسىپ قالادى، بويىنان قايراتى جويىلادى دەلىنەدى. ايەل تولعاتقاندا ءۇي ىشىندە ءىلۋلى تۇرعان زاتتاردىڭ ءبارى الىنىپ تاستالادى. ساندىقتاردىڭ اۋىزىن اشىپ قويادى. وسىلاي ىستەلسە، تولعاق جەڭىل بولادى، جولدىڭ ءبارى اشىق، اق نيەتپەن تىلەۋ تىلەپ تۇر دەپ ىرىمدالادى.
نازار اۋدارىڭىز! ماتەريال اقپاراتتىق سيپاتتا جازىلعان. جۇكتىلىك كەزىندە شاش بوياۋعا قاتىستى سۇراقتارىڭىز بويىنشا دارىگەرىڭىزبەن كەڭەسكەنىڭىز ءجون.