جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى قالالار
راسىندا دا اتا-بابالارىمىز دۇرىس ءجۇرىپ-تۇرۋدى، ادەمى كيىنۋدى، ءدامدى تاماقتانۋدى وسى ەۋروپالىقتاردان ۇيرەنگەن بە؟ ارينە، جوق. قايتا ەۋروپا حالقىنا قاسىق ۇستاۋدى، ەرلەرىنە شالبار كيۋدى ۇيرەتكەن ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىز بولاتىن. ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەلۋىمەن مۇنداعى مادەنيەت پەن وركەنيەت مۇلدەم وزگەرگەن.
قىتايدان باستاۋىن العان ساۋدا جولى ورتا ازيا ارقىلى بۇكىل ەۋروپاعا تاراعانى بەلگىلى. شامامەن وسىدان 3-4 مىڭ جىل بۇرىن حان پاتشالىعى كەزىندە وركەندەي باستاعان جىبەك جولى العاشىندا قىتايدىڭ ورتا ازيا حالىقتارىمەن دوستىق بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن سالىنعان جوباسى دەلىنەدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، كەرۋەن جولىمەن بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنا نەگىزىنەن جىبەك ماتالارى اكەلىنگەن. ساۋدا اينالىمى ارتىپ، كەرۋەن قاتارى وسكەن سايىن جولدىڭ باعىتى دا وزگەرە بەردى، ياعني ساۋداگەرلەر قارا تەڭىز ارقىلى باتىسقا بەت الىپ، تاۋارىن ەۋروپا حالىقتارىنا تاسىمالدادى.
كارى قۇرلىق حالقىنا وركەنيەتتىڭ كەلەتىنى دە وسى كەز. ۇلى جىبەك جولىمەن بىرگە ەۋروپاعا تەك ساۋدا تاۋارلارى جەتكەن جوق، سونداي-اق، ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى دە قوسا كەلدى.
جىبەك جولىنىڭ جاندانۋىمەن قازاق دالاسىنداعى حالىقتىڭ ءبىرازى وتىرىقشىلىققا ءوتىپ، وڭىردە جاڭا قالالار پايدا بولا باستادى. ال، وتىرار، يسپيدجاپ، سۋياب، ساۋران، تاراز سىندى ۇلكەن شاهارلار گۇلدەنىپ، ەلدەگى ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا تۇسكەن. ساۋدا جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقاندىقتان اتالمىش قالالار تەز وركەندەدى، ونداعى حالىقتىڭ سانى دا كۇرت ارتقان بولاتىن. دەمەك، وسىناۋ شاهارلار تاريحىنا ءبىر كوز جۇگىرتسەك...
وتىرار قازاقستاننىڭ ورتاعاسىرلىق ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى. سىرداريانىڭ ارىس وزەنىنە قۇيار ساعاسىنا تاياۋ ورنالاسقان. وتىرار قالاسىنىڭ اتى 8- عاسىردان باستاپ اتالعانمەن، ونىڭ باستاپقى تاريحى ب.ز.ب. 9- عاسىردا سىرداريانىڭ ورتا اعىسىندا پايدا بولعان قاڭلى مەملەكەتىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. 9- عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ وتىرار ساماني اۋلەتى مەملەكەتىنىڭ ىقپالىندا بولدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ بۇل ولكەدە ساۋدا-ساتتىق جاساۋ، عالىمداردىڭ «ءبىلىم قۋۋدى كوزدەگەن» ساياحاتتارى ادامداردىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتتى. ونەردىڭ، عىلىم مەن كولونەر كاسىپشىلىگىنىڭ تارالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ەنسيكلوپەديست-عالىم ءال-فارابيدىڭ وسى قالادان شىعۋى كەزدەيسوق ەمەس. وتىراردىڭ الىپ جاتقان اۋدانى 200 گەكتارعا جەتىپ، ناعىز شىعىس قالاسىنا اينالعان بولاتىن. 1219- جىلى شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قالا جەرمەن-جەكسەن بولدى. قازىرگى تاڭدا تەك ورنى عانا قالعان.
كونە تاراز قالاسى قازىرگى تارازدىڭ ورنىندا بولعان. بۇل جايىنداعى العاشقى دەرەك گرەك ەلشىسى زەمارحتىڭ حابارلاماسىندا ايتىلادى. ال، 630- جىلى سيۋان سزاننىڭ جازباسىندا ءىرى ساۋدا قالاسى رەتىندە سيپاتتالعان. تاراز VII- VIII عاسىردا ۇلى جىبەك جولىندا ورنالاسقان ساۋدا جانە قولونەر ورتالىعىنا اينالعان كەرەمەت شاهار. مۇندا وڭتۇستىكتىڭ كۇمىس كەندەرى مەن تەرىستىكتەگى قيماقتارعا باراتىن كەرۋەن جولدارى توعىساتىن. X عاسىرداعى اراب گەوگرافى ءال-ماكديسي قالا جايىندا بىلاي دەپ جازدى:
«تاراز - باقتارى كوپ، حالقى تىعىز قونىستانعان، قامال سىرتىنان تەرەڭ ورلار قازىلعان، ءتورت قاقپاسى جانە توڭىرەگىندە ەلدى مەكەنى بار ءىرى بەكىنىستى قالا». كونە تارازدىڭ قازىرگى تاراز قالاسىنىڭ ورنىندا ورنالاسقانىن العاش ۆ.ۆ.بارتولد دالەلدەگەن. كەيىن ارحەولوگتار م. ە. ماسسون، ن. بەرنشتام، ە. ي. اگەەۆا، گ. ي. پاسەۆيچ، ت. ن. سەنيگوۆالار قالانىڭ كولەمىن، قۇرىلىسىن، مادەني قاباتتارىنىڭ كالىڭدىعىن انىقتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە تارازداعى ءومىر ب.ز. I عاسىردا پايدا بولىپ، 16- عاسىرعا دەيىن جالعاسقان دەگەن قورىتىندى جاسالدى.
قۇلان ورتا عاسىرداعى (VII-XIIғ.) شاعىن قالانىڭ ورنى. جامبىل وبلىسىنداعى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى قۇلان اۋىلى. قالا تۋرالى العاشقى تاريحي دەرەكتەر 7 - عاسىردان باستاپ بەلگىلى. ساياحاتشىلار يبن حوردادبەك، قۇدام قولجازبالارىندا قۇلان تاراز قالاسىنىڭ شىعىسىنا تامان، ۇلى جىبەك جولىنداعى قالا دەپ كورسەتىلەدى. ءال-ماكديسي قۇلاندى 10 -عاسىردا بىلاي سيپاتتادى: «كۇمبەزدى مەشىتى بار، مىقتى قورشالعان قامال. بۇل ۇلكەن تاراز جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان بەكىنىستى قالا». 1963-65 ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى زەرتتەپ، قازىرگى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىنداعى قۇلان اۋىلى ماڭىنداعى توبە-توبە ۇيىندىلەردى ەجەلگى قۇلان قالاسىنىڭ ورنى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
ساۋداكەنت قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە قازىرگى بايقادام كەنتىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. ەجەلگى دەرەكتەردە ول سۋگۋلحان ، كەيىنىرەك سۋلحان دەگەن اتپەن بەلگىلى. ساۋداكەنت VII-XII عاسىرلاردا قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك بوكتەرى ارقىلى ءوتەتىن كەرۋەن جولى بويىنداعى ءىرى ساۋدا مەن قولونەردىڭ ورتالىعىنا اينالعان. قاز ك س ر عا-نىڭ ورتالىق قازاقستان ارحەولوگييالىق ەكسپەديسيياسى قازبا جۇمىستارى كەزىندە 11 مۇنارالى دۋالمەن قورشالعان ەسكى قالانىڭ ورنىن ارشىپ العان. قالا ورنىنان تابىلعان قۇمىرالار، قىشتان جاسالعان تۇرلى ىدىس-اياقتار ونىڭ VII-XII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى.
سايرام (يسپيدجاپ) تۋرالى العاشقى دەرەكتەر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 4- عاسىردا پارسىلاردىڭ شەجىرە كىتابى «اۆەستادا» كەزدەسەدى. اتالمىش باستاۋ حاتتا قالانىڭ ورنالاسۋ ەندىگى سايرام ەلى دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. سوعان قاراعاندا بۇل اتاۋ قالانىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن بىلدىرسە كەرەك. كونە تۇرىك تىلىندە «سايرام» تاستاق ساي دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ال يسپيدجاب «ەكى داريا ارالىعى» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى ەكەن. قالانىڭ ودان باسقا دا ورىنكەنت، اققالا دەگەن اتتارى بولعان. ءبىراق، تاريحي جازبالاردا دا، كەيىنگى زاماندارى دا بۇل اتاۋلار سيرەك قولدانىلادى.
جىبەك جولىنىڭ ۇستىندە تۇرعان قالانىڭ دامۋىنا ساۋدا مەن كاسىپكەرلىكتىڭ ىقپالى زور بولدى. وندا ءىرى باي، ىسكەر ادامدار تۇردى. قالادا اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋى قارجىلاردى قورلاندىرۋعا، قازىنانى ماقساتتى باعىتتارعا جۇمساۋعا، ەكونوميكانى جۇيەلى دامىتۋعا، وعان باي ادامداردى تارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. كەيىنگى كەزدەرى تابىلعان دەرەكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، قازىرگى تاريحشىلار سايرام جەرىن وسى ۇلانعايىر كەڭىستىكتى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ەركىن ارالاسۋ ايماعى، ياعني ەكونوميكالىق ورتالىعى بولدى دەگەن بولجامدار ايتۋدا.
سول زاماندا ورىن العان شاپقىنشىلىقتار يسپيدجاب اركەنيەتىنە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. شىڭعىستىڭ جەر قايىستىرعان اسكەرى سايرام ءوڭىرىن داۋىل سوققانداي جاپىرىپ ءوتتى. سول تراگەديانىڭ كۋاسى بولعان «مۋدجام-ال-بۋلدان» اتتى گەوگرافيالىق سوزدىكتىڭ اۆتورى ياقۇت حاناۋي ءار-رۋمي بىلاي دەپ جازدى: «يسپيدجاب، تاراز، ساۋران، ۋسبانيكەنت جانە فاراب جازمىشتىڭ تالكەگىنە تاپ بولدى... سونان سوڭ 616- جىلى اسپان مەن جەر جارالعاننان ەشبىر بولماعان اپاتقا ۇشىرادى. ولار وسى قالادا قالعانداردى قىرىپ-جويدى. تاماشا باۋلار مەن اسەم قالالاردا قيراعان قابىرعالاردان باسقا جانە قۇرىپ كەتكەن حالىقتىڭ سۇرلەۋ-سورابىنان باسقا ەشتەڭە قالعان جوق».
اتىراۋ قالاسىنان 55 شاقىرىم جەردە، جايىقتىڭ وڭ جاق جاعاسىندا ءبىر كەزدەگى اتاقتى سارايدجۋك (سارايشىق) قالاسىنىڭ قيراعان ورنى جاتىر. قالانىڭ ىرگەسى 11 - عاسىردا قالانعان، گۇلدەنگەن ءداۋىرى XIII-XIV عاسىرلار ارالىعى. قالا ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىراتىن كەرۋەن جولى بويىندا ورنالاسقان. مۇندا سالتاناتتى سارايلار، كەرۋەن-سارايلار، مونشالار، مەشىت-مەدرەسەلەر سالىندى. قالا كەيىنىرەك التىن وردا حاندارى جەرلەنگەن قاسيەتتى ورىنعا اينالعان.
جىبەك جولىنىڭ بويىندا سونىمەن قاتار، سۋياب، بالاساعۇن، ساۋران، تۇركىستان سىندى ءىرى قالالار دا بار بولاتىن. شاپقىنشىلىق، سوعىستار كەزىندە اتالعان شاهارلاردىڭ بارلىعى دەرلىك جەر بەتىنەن جوعالدى. عالىمدار وسىناۋ قالالار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەندە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى مۇلدەم باسقا بولار ەدى دەگەندى ايتىپ ءجۇر. قازىرگى تاڭدا بۇل تاريحي ورىنداردان تەك قانا كىشكەنتاي توبەلەر قالعان.