موڭعوليا کەرەيلەرىنىڭ جۇمباقتارى
قازاق ءتىلىن وزدىگىنشە ۇيرەنىپ، تازا سويلەۋ دارەجەسىنە جەتکەن ول کوزى ءتىرى کەزىندە قىپشاق تەکتى حالىقتاردى کەشەندى زەرتتەۋ ماسەلەسىن کوزدەپ 1974 - جىلدان باستاپ 13 مارتە باتىس موڭعولياداعى بايان-ولگي، قوبدا ايماقتارىندا تۇراتىن قازاق جۇرتشىلىعى ورتاسىندا ەکسپەديسيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن بولاتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە کولەمدى لينگۆيستيکالىق دەرەکتەر، ديالەکتى سوزدەر شوعىرى، بىرنەشە تومعا جەتەرلىك باتىرلار جىرى، ەرتەگىلەر، قارا ولەڭ، ايتىس، ماقال-ماتەل، جۇمباق، شەشەندىك سوزدەر قاتارلى سيرەک کەزدەسەتىن، قۇندى اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جيناقتادى. بۇعان قوسا کوشپەلى بولمىس پەن وعان نەگىزدەلگەن سالت، سانا، ويىن مەن سپورت تۇرلەرىن جانە کوشپەلى مال شارۋاشىلىعى جاعدايىنداعى تۇيە، جىلقى، قوي، سيىر باعۋ، وسىرۋ تاسىلدەرىنە قاتىستى جەکە ارنايى دەرەکتەر جيناپ، ولار تۋراسىندا ارتۇرلى تىلدەردە الدەنەشە ماقالالار جاريالادى.
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوکتورى، پروفەسسور. يشتۋان قوڭىر ماندوکي - قارساق اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيکۋمىن، وتۆوش لوراند مەملەکەتتىک ۋنيۆەرسيتەتىن (1968) بىتىرگەن. يشتۋان وسى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇرکى تانۋ کافەدراسىندا، سەچەني عىلىم کىتاپحاناسىندا، ماجارستان عالىمدار اکادەمياسى التايستيکا زەرتتەۋلەر توبىندا قىزمەت ىستەدى. ستۋدەنت کەزىنەن باستاپ ەۋروپاداعى تۇرکى ەتنيکالىق توپتارى اراسىنا تىلدىک، فولکلورلىق جانە ەتنولوگيالىق ەکسپەديسيالار جاساعان. عىلىم-زەرتتەۋ ساپارىن انادولى، ەدىل بويى، قازاقستان مەن ورتا ازيا، موڭعولياعا دەيىن جالعاستىرعان. يشتۋان ەڭبەکتەرىنىڭ نەگىزگى نىساناسى - ماجارلاردىڭ جانە قۇمانداردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) کونە تاريحى، تۇرکى-ماجار بايلانىستارىن زەرتتەۋ بولدى. ول وز زەرتتەۋلەرى ارقىلى ماجار تىلىندەگى تۇرکى تەکتى کوپتەگەن سوزدەردىڭ ءتۇپ تورکىنىن تاپتى. کوپ جىلدىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 1981 - جىلى «ماجارستانداعى قۇمان ءتىلىنىڭ ەسکەرتکىشتەرى» اتتى ەڭبەگى جارىق کوردى.
يشتۋان تۇرکى حالىقتارىنىڭ ادەبيەت، فولکلور، پوەزيا ۇلگىلەرىن ماجار تىلىنە اۋدارۋعا ات سالىستى. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ۇشقان ۇياسىن» ماجار (ۆەنگر) تىلىنە اۋدارعان. ماجار تىلىندەگى الەم ادەبيەتى ەنسيکلوپەدياسىنا 40 قا جۋىق تۇرکى حالىقتارى قالامگەرلەرى تۋرالى ماقالالار جاريالادى. تۇرکى حالىقتارى مادەنيەتى تۋرالى جان-جاقتى زەرتتەۋ ەڭبەکتەرى ءۇشىن وعان ماجارستان عالىمدار اکادەمياسىنىڭ پوستۋمۋس سىيلىعى بەرىلگەن (1993).
تاريح سەرگەلدەڭىندە اجىراپ قالىپ، ەۋروپادان قونىس تەپکەن شىعىستىق جۇرت - ماجارلار اراسىنا بارىپ قونىس تاپقان قىپشاق بابالارىنىڭ تۋىسقانداردى اڭساعان ارمانىن جەتى جارىم عاسىر وتسە دە قايتا جالعاپ، بوزداعان بوتاداي اڭساپ کەلىپ، التى الاشتان پانا تابۋى - قوڭىردىڭ تاريحي ەرلىگى بولىپ قالدى. ول اتا-بابا اماناتىن ورىنداۋ جولىندا وزىنىڭ بار سانالى عۇمىرىن سارپ ەتتى. تىپتەن وسى ماقساتقا جەتۋ بارىسىندا ءوز ءومىرىن قۇربان ەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. راسىندا دا جەرلەستەرىنىڭ ومىردەن قاپىدا اتتانعان قوڭىر تۋرالى «قۇمانداردىڭ قۇرباندىعى» دەپ باعالاۋى سونىڭ ايعاعى ەدى. ول کەزەکتى عىلىمي ءىس ساپارمەن قۇمىقتارعا بارعان کەزىندە، 1992 - جىلدىڭ تامىزىندا داعىستاندا، ماکاچقالادا جۇرەک سىرقاتىنان دۇنيەدەن وزدى. ءوز وسيەتى بويىنشا قوڭىردىڭ سۇيەگى قازاق جەرىنە - الماتىداعى کەڭساي زيراتىنا جەرلەنگەندىگى دە کوپشىلىککە ۇلکەن وي سالعان قۇبىلىس بولدى.
اعاش ارىق، تۇيىق ارىق،
جىلقىلار ءجۇر ءجيى بارىپ.
(ناۋا)
الا بۇيدام جەتپەي جەرگە جەتەدى.
(کوز)
الا کۇشىگىم ءۇيدى اينالا جۇگىرەدى.
(بەلدەۋ)
الدى قياق، ارتى شالعاي.
(اتتىڭ جالى)
الىستان کوردىم کوك بەلدى،
جارقىراپ جاتقان کوپ کولدى.
ۇستايىن دەپ ويلانىپ،
جاقىنداپ ەدىم، جوق بولدى.
(ساعىم)
الىستان قاراساڭ، ءبىر قويعان،
جاقىننان قاراساڭ، مىڭ قارايعان.
(اتتىڭ قۇيرىعى)
الپىس کىسى اياقتاستىڭ،
ال تاڭەرتەڭ تاياقتاستىڭ.
ءبارىن ءبىر جەرگە جاتقىزىپ،
کەيدە ۇرسىسىپ الىپ قاشتىڭ.
(کىرپىك)
الپىس تەرەك،
ادامعا کەرەك.
الپىس تەرەکتىڭ ءبارى ۇيا،
تۇرعان ورنى قيا.
(الپىس باستى کيىز ءۇي)
التى اققۋ، ون ەکى ۇيرەک، ءبىر بودەنە،
کەيدە تولى، کەيدە ورتا ءبىر تەگەنە.
شاعالا جىلپ قويىپ ۇشىپ کەتتى،
جوق بولسا قانات، و نەمەنە؟
(شولپان مەن ۇرکەر)
انا اۋىلدىڭ بۋراسى،
مىنا اۋىلدىڭ بۋراسى،
جەلکىلدەيدى شۋداسى.
(ءتۇتىن)
انا اۋىلدىڭ ءيتى قاباعان،
مىنا اۋىلدىڭ ءيتى قاباعان،
ماڭدايىنا تەمىر قاداعان.
(قىرعىش)
اڭداردى مەکەندەيدى وتىز ءبورى،
ون جىگىت بورىلەردىڭ قىزمەتکەرى.
سالىنعان ەتتەن کوپىر ورتاسىندا،
الدىندا قىزمەت ەتەدى ارلى-بەرلى.
(وتىز تىس، ون ساۋساق)
اپان-اپان،
ەسکى شاپان،
ءۇيىر قوبىز،
جارىق جۇلدىز.
(تۇيە)
ارى جۇگىر، قارا قارت،
بەرى جۇگىر قارا قارت،
تال تۇبىندە تالتاڭداپ، قارا قارت.
جىلقىنى قارنىنا قىستىرعان،
تۇيەنى ەرنىنە قىستىرعان،
مۇرتى بار، ساقالى جوق،
ايت دەگەندە ايالى جوق.
(قۇندىز)
ارى سارپ، بەرى سارپ،
قارا قويدىڭ قۇيرىعى سارپ،
ارتى ۇزىن، الدى قىسقا،
دامىل-دامىل قولىڭدا ۇستا.
(کۇلاپارا)
اسپاننان جاۋدى اق ءبيداي،
ۇيگە قاراي جۇگىردىم.
ىزعارىنا شىداماي،
سۇمەلەکتەپ بۇرىلدىم.
(بۇرشاق)
اسقا بارمايدى،
اسپازشىدان قالمايدى.
(قايراق)
اشپاي تۇسکەن،
قايناماي پىسکەن.
(قىمىز)
الدى ۇزىن، ارتى قىسقا،
بەتتەرى وزىنە ساي ءاربىر تۇستا.
سۋىقتا دا جىلى دا دا پانا بولار،
تاپپاساڭ، باسىڭداعىنى قولىڭا ۇستا.
(قازاق تىماق)
اتتانداپ ءبىر شاهاردان قالىڭ حالىق،
سوعىسىپ تىنىش جۇرمەيدى ەلدى شاۋىپ.
جاراتقان مىقتى قىلىپ ءناسىلىن،
ءوزىنىڭ تاۋىپ الىپ ءجۇر کاسىبىن.
(قۇمىرسقا)
اۋزى ويماقتاي،
ەرنى ەتەکتەي.
(کەرنەي، مۇرجا)
اياعىنان الادى،
کوتەرىپ جەرگە سالادى.
(ۇزەڭگى)
ايعايلاعان جاۋ کەلسە،
ايىر ساقال اتام توقتاتادى.
(باقان)
ايۋان ەکى اياقتى، اسقان باتىر،
باسىنا و باتىردىڭ تىککەن شاتىر.
شەشەرسىڭ، دانا بولساڭ بۇنى ءبىلىپ،
کەل-کەل دەپ، قان مايدانعا شىعىسقاندا،
ءبىر ايلا ادامزاتتان بولىپ جاتىر.
(بۇرکىت)
بالپاڭ-بالپاڭ باسادى،
ادامنان قاتتى ساسادى.
ساۋساقتارى سالالى،
قىستا جىلىعا قاشادى.
(قاز)
باپ-باپ، باپاناق،
باپاناق ۇشتى ارعىماق.
ارعىماق ۇشتى قىزىل تاڭ،
قىزىل تاڭ ۇشتى قۋ شۇناق.
(وت، وشاق، قازان)
بار ەکەن ءبىر ايداهار اۋزىن اشقان،
کورگەندە ادام، پەندە زاهار شاشقان.
کەتەدى، اشۋلانسا تاۋداي بولىپ،
قايناتىپ قارا تاستى اشۋ باسقان.
(کورىك)
بازاردان الىپ کەلگەن اق ارعىماق،
بەلىندە تارتپاسى بار بۋناق-باناق.
ۇستىنە اشامايدى ارتىپ الىپ،
کەتەدى شۋ دەگەندە جىرلاپ-جىرلاپ.
(دومبىرا)
بەلەستەن شاپقان بەستى ات،
بۇکىر کەلگەن جەلىستى ات.
بەيقام ەلدى ىزدەيدى،
مالدان کۇدەر ۇزبەيدى.
(ءبورى)
بىلەسىڭ عوي جارتى ايدى،
مىنە وسىنداي ءتورت ايدى.
ەکى، ون ەکى شەگە گەپ،
قويدى تاسقا شەگەلەپ.
(تاعا)
ءبىر نارسە بەس بويىندا تيەگى بار،
تەمىردەن سالدىراعان يەگى بار.
بولعاندا ءبىرى قولدا، ءبىرى بەلدە،
ادامعا ارقاشاندا کەرەگى بار.
(جۇگەن)
ءبىر تۇيەم ءولدى مايى کوپتەن،
جانۋار سەمىرمەيدى جەگەن شوپتەن.
و تۇيەم زاۋدەعالام ءولىپ کەتسە،
سۇيەگى تابىلمايدى جەردەن، کوکتەن.
(مايشام)
بۇتى-بۇتى، بۇتى ۇزىن،
بۇتىنان دا قولى ۇزىن.
اتا کيىک تەرىسى،
التىن قوشقار ءمۇيىزى.
(قامشى)
بۇکىر اعاشقا قار جۇقپاس.
(سيىردىڭ ءمۇيىزى)
ماندو ک ي قوڭىر يشتۆانىڭ مۇراعاتىنان الىپ، جاريالاۋعا دايىنداعان شا ک ىرتى باباقۇمار حينايات.