بىزگە بۇگىن رۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ بىرلىگى قاجەت - زاردىحان قينايات ۇلى
زاردىحان قينايات ۇلى - ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن باسشىلىق قىزمەتتەرگە، عىلىمعا ارناعان عالىم.
1940 -جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعى قوبدا سۇمىنىندا ومىرگە كەلگەن. موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ماسكەۋ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىن بىتىرگەن. 1975-1987 -جىلدارى ارالىعىندا موڭعوليا كاسىپوداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىندە بولدى. 1990-1992 -جىلدارى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە- پرەمەرى ورىنباسارى جانە موڭعوليا پارلامەنتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان. كوممۋنيستىك جۇيەدەن كەيىنگى موڭعوليانىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن جانە سول ەلدە جۇرگىزىلگەن ساياسي- ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى.
زاردىحان قينايات ۇلى 1994 -جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن (2016) شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ينستيتۋتىنداعى عىلىمي قىزمەتتە بولدى. عالىم «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى»، «موڭعولياداعى قازاقتار»، «موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن سوڭعى تۇرىك تايپالارى»، «كوشپەندىلىك عۇمىر» جانە ت. ب كوپتەگەن تاريحي كىتاپتار جازىپ، ۇلت رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.
- زاردىحان اعا، ءسىزدىڭ موڭعولياداعى قانداستارىمىزدىڭ حال-جاعدايىن ويلاپ، اركەز سول جاققا الاڭداپ جۇرەتىنىڭىز كىم-كىمگە بولسا دا بەلگىلى. الىستا ءجۇرىپ-اق ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حاباردار بولىپ تۇراتىنىڭىز تاعى انىق. ساۋالىمىزدى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بۇگىنگى دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىنان باستاساق دەيمىز.
- مەنىڭ «موڭعولداعى قازاقتار اراسىندا نەندەي وزگەرىس بولىپ جاتىر ەكەن؟» دەپ كەز كەلگەن جاڭالىققا قۇلاق ءتۇرىپ جۇرەتىنىم راس. «قازىر موڭعوليادا 150 مىڭداي قازاق بار» دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر عوي. ال شىن مانىندە، 100 مىڭنان اسپايدى دەسەم قاتەلەسپەيمىن. 1992-93-جىلدارى موڭعولياداعى قازاقتارعا ساناق جۇرگىزىلىپ، تىزىمگە 131 مىڭ قازاق ەنگەن بولاتىن. ەلگە سونىڭ 80 مىڭدايى ورالعانى بەلگىلى. سول جىلدان بەرگى دەموگرافيالىق وسىمدى ەسكەرسەك، قازىر ونداعى قازاقتاردىڭ سانى 100 مىڭدايدى قۇرايتىن شىعار دەپ ويلايمىن.
ءسوز اراسىندا قازاقتاردىڭ موڭعول جەرىنە قالاي قونىس اۋدارعانى جونىندە قىسقاشا ايتا كەتسەم ارتىق بولماس. تاريح ونىڭ نەگىزگى ەكى توبىن ايقىنداپ وتىر. ءبىرىنشىسى – 1860- جىلدارى التايدان قونىس اۋداردى. ولار، نەگىزىنەن، كەرەيلەر. العاشىندا مالدارىن وتارلاتىپ كەلگەن قازاقتار موڭعول جەرىن مەكەندەپ قالىپ قويادى. قازاقتىڭ نەگىزگى توبى وسىلار. ال ەكىنشى توبى 1916 - جىلدارى سوعىستىڭ قوسالقى جۇمىسىنا جىگىت بەرگىسى كەلمەي قاشۋعا ءماجبۇر بولعاندار. بۇلار - بۇگىنگى وسكەمەن، سەمەي ايماقتارىنىڭ قازاقتارى.
مەنىڭ اتا-تەگىمنىڭ دە كوشىپ بارعان كەزى - وسى 1916-جىل. ماعان ەس كىرگەلى بەرى بىلەتىنىم، كورگەنىم - ونداعى قازاقتار باقۋاتتى، جاقسى تۇرادى. كوپشىلىگى بايان ولگي، قوبدا ايماعىنا قونىس تەپكەن.
1940 - جىلى قازاقتاردىڭ ءوز ايماعى قۇرىلىپ، ونى ولار بايان ولگي ياعني «باقىت بەسىگى» دەپ اتادى. وعان دەيىن قازاقتار ءتۇرلى ايماقتاردىڭ قاراماعىندا جۇرگەن. سوندىقتان بولار ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا، ىشكى ومىرىنە موڭعولدارمەن تەڭ ارالاسىپ، تولىققاندى ءبىلىم الۋلارىنا ءبىراز شەكتەۋلەر قويىلدى. ال ايماق قۇرىلعاننان كەيىن ولار تولىق قۇقىقتارعا يە بولدى. الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارى جاقسارىپ، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ زيالىسى قالىپتاستى.
موڭعول قازاقتارى ەشبىر قيىندىق كورمەدى دەپ ايتا المايمىن. ولاردىڭ باسىنان وتكەن ءناۋبات ءبىراز جىلعا سوزىلدى. اسىرەسە، العاش كوشىپ كەلگەن جىلدارى كوپ بەينەت كوردى. كوشپەلى حالىقتىڭ كەبىن كيىپ، ءبىر جەردە تۇراقتاي المادى. تەك 1912 - جىلى قازاقتى «قازاق» دەپ تانىپ، 400 وتباسى ازاماتتىق الدى. 1921 - جىلعى توڭكەرىس تە قازاققا وڭاي تيگەن جوق. ءبىر جاعىنان اقتار، ەكىنشى جاعىنان قىزىلدار قىسىمعا الىپ، قازاقتار ىشىنەن ەكىگە ءبولىندى. كوزى قاراقتى دەگەن بىرەر قازاقتىڭ باسى الىندى. تاعى ءبىر ناۋبات كەزەڭ - 1943 - جىل. قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى سول جىلدارى التاي اسىپ، كوپ اۋىل قاڭىراپ، بوس قالدى. بۇل تەك قازاقتىڭ باسىنان وتكەن ازاپ ەمەس. ايرانى ءىرىپ، قايماعى بۇزىلعان تالاي ۇلتتىڭ كوز جاسى توگىلدى ەمەس پە سول جىلدارى. زامان سونداي بولدى. ال نەگىزى، قازاققا رەسمي-توتەنشە قارسى ساياسات جۇرگىزىلگەن جوق.
- موڭعول قازاقتارىن وتە ەڭبەكقور دەيدى...
- ولاردىڭ باسىم بولىگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. شاحتالاردا جۇمىس ىستەيدى. جاڭا شاحتالاردىڭ اشىلۋىنا قازاقتار كوپ جۇمىلدىرىلدى. قۇرىلىستا دا قازاق كوپ ءجۇر. ولاردىڭ جاقسى ءبىر قاسيەتى - اۋىر جۇمىستاردان قاجىمايتىندىعى. باي-ولكەدەگى قانداستارىمىزدىڭ سانى اسىرەسە، 1950 - جىلدارى كۇرت ءوسىپ، كەرىسىنشە، موڭعوليانىڭ ورتالىق ايماقتارىندا جۇمىس كۇشى جەتىسپەگەندىكتەن، قازاقتار سولاي قاراي تارتىلعان ەدى. موڭعولداردىڭ «قازاق وتە ەڭبەكقور حالىق» دەۋى تەكتەن تەك ەمەس. قانى قازاق 20 دان اسا ازاماتىمىز عىلىم دوكتورى اتانسا، 50 دەن استامى عىلىم كانديداتتىعىن قورعادى. اكادەميك دەيسىز بە، تاعى دا باسقا كوپتەگەن ءبىلىمدى ازاماتتار جەتەرلىك. ارامىزداعى 16 قازاق ەڭبەك ەرى اتاعىنا يە بولدى. قازاقتان تەورەتيكتەر، ماتەماتيك جانە مىقتى حيرۋرگتەر دە كوپ شىقتى. وسىعان بايلانىستى، ەل اۋزىندا انەكدوتتار ايتىلىپ جۇرەدى.
- ءسىز موڭعوليادا تۋىپ-ءوستىڭىز. سولاردىڭ ورتاسىنان تاربيە الىپ، سول ەلدىڭ بىلىمىمەن سۋسىندادىڭىز. سوعان قاراماستان، قازاق دەگەن اتىڭىزدى بيىك ۇستاپ، انا ءتىلىڭىزدى جەتىك مەڭگەرە ءبىلدىڭىز. ەلىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە ايرىقشا دەن قويىپ ءجۇرسىز. سىزگە رۋحاني كۇش بەرگەن نە؟
- موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ انا ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن اتادان بالاعا ۇلتتىق مۇرا رەتىندە امانات ەتىپ وتىرۋى داستۇرگە اينالعان. رۋحاني قازىنانىڭ ۇمىتىلماي كەلە جاتقاندىعى سونىڭ ناتيجەسى. مەن ءوز باسىم قازاقتاردىڭ ەمەس، موڭعولداردىڭ ىشىندەگى از سانالاتىن قازاق شاڭىراعىندا ءوستىم. ۇيدە قازاقشا، ال سىرتقا شىقسام موڭعولشا سويلەپ، ەكى ءتىلدى قاتار الىپ ءجۇردىم. ۇلتتى ساقتاۋ بىزگە بەسىكتەن بەلگىلى بولىپ، قانمەن بەرىلەدى دەسەم، اسىرا سىلتەگەندىك ەمەس.
قازاقتىڭ توبەسىن كورگەندە، قاتتى قۋاناتىنمىن. مەن العاش كورگەن قازاقستاندىق قازاقتار - جارىسقا كەلگەن بالۋان ابىلسەيىت ايحانوۆ باستاعان توپ ەدى. بۇل - 1962 - جىل بولاتىن. مەنىڭ ستۋدەنت كەزىم. جارىس بولىپ جاتقاندا ءبىز ايحانوۆتاردىڭ توبىن جاقتاسىپ، ۇرانداتىپ وتىردىق. وعان موڭعولدار رەنجىدى. «ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز بولا تۇرا، بۇلارىڭىز نە؟» دەگەندەرى عوي. الايدا اقساقالدار جاعى جاستارعا اقىل ايتىپ، توقتاتتى. «قاننىڭ اتى قان. بۇلاردىڭ بۇل ارەكەتى تەرىس ەمەس» دەپ، بىزگە تۇسىنىستىكپەن قارادى.
1981-جىلى مەن العاش الماتىعا كەلدىم. سوندا قالاي قاتتى تولقىعانىمدى، قانشالىقتى قۋانعانىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. «ەلىمدى، جەرىمدى ءوز كوزىممەن كورىپ، توپىراعىن باسسام ارمانىم جوق» دەۋشى ەدىم ىشتەي. جىلدار بويى اڭساعان ارمانىم ورىندالدى. مەن كوز الدىما ەلەستەتكەندەي الماتىعا ەمەس، مۇلدە باسقا ومىرگە تاپ بولعانداي كۇيگە ءتۇستىم. الماتى اسەم قالا ەكەن. الايدا قازاقتىڭ تىنىسى تارىلىپ كەتكەندەي سەزىنگەنىمدى جاسىرا المايمىن. اسىرەسە، ءتىل، رۋحاني جاعىنان. قازاقتىڭ قاراسى تىم از كورىندى. شىنى كەرەك، ىشتەي جابىرقاپ قايتتىم. سودان ەلگە كەلگەنىمدە ۇيگە دوس-جاراندار جيىلماي ما، جاڭالىقتى اسىعا كۇتىپ. مەن كورگەندەرىمدى تامسانىپ ايتا باستادىم. ال ىشتە جاتقان باسقا سىردى اقتارماي-اق قويايىن دەدىم. ەلدى ساعىنىپ، اڭساپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرگىم كەلمەدى. سوندا قازاقستاندا وقىپ، ءبىلىم الىپ قايتقان ءبىر جۋرناليست دوسىمىز نە جاسىرىپ وتىرعانىمدى تۇسىنگەندەي:
- سەنى ويلانتقان باسقا ەشتەڭە بولمادى ما؟ - دەپ سۇرادى. وسى ساۋالدان كەيىن مەن اشىلىپ، كوكەيگە تۇيگەنىمدى جايىپ سالدىم. ءبىر كۇيىگىمدى شىعاردىم-اي كەلىپ. «ايتارى جوق. ءبارى جاقسى. ءبىراق الماتىنىڭ كوشەسىنىڭ يتىنە دەيىن ورىسشا ۇرەدى ەكەن» دەپ بار ايتقالى وتىرعانىمدى ءبىر اۋىز سوزبەن عانا جەتكىزدىم. الگى جۋرناليست جىگىت «باعانادان بەرى وسىنى ايتپايمىسىڭ» دەپ سىلكىنىپ قالدى. سويتسەم، ول دا كوپتەن بەرى وسىنى ايتا الماي ءجۇر ەكەن عوي. سودان نە كەرەك، «الماتىنىڭ يتىنە دەيىن ورىسشا ۇرەدى ەكەن» دەگەن ءسوزىم بۇكىل موڭعولياعا تاراپ كەتتى. ول كەزدە موڭعوليادا دا ورىستار كوبەيىپ كەتكەن بولاتىن. سوندا الگى مەن ايتقان ءسوز ماقال-ماتەلدىڭ رولىندە ايتىلاتىن بولدى.
مەن نەگىزى، قازاقستاندا قانداي ساياسي، مادەني جاڭالىقتار بولىپ جاتقاندىعىنان ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىرۋعا بارىنشا دەن قويىپ جۇرەتىنمىن. گازەتتەردىڭ قيىندىسىن جيناپ، ب ا ق-تاردا قازاقتار جايىندا تيتتەي دە اقپارات ايتىلسا بولدى، ءتۇرتىپ الاتىنمىن. اسىرەسە، جەلتوقسان وقيعاسى ءبىزدى قاتتى تولقىتتى. قان دەگەن شىركىن ەڭ كۇشتى قۇدىرەت قوي. كەۋدەمىزدە ار-نامىس ويانىپ، قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىنە قاتتى ريزا بولدىق. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءتاڭىردىڭ تاپسىرعان ءىسى سياقتى كورىندى ماعان. بولۋعا ءتيىس بەتبۇرىس دەپ سانايمىن. ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر بولاتىن توڭكەرىس ەدى بۇل. راس، جاستاردى قاتتى ايادىم. ءبىراق ىسكە ءسات تىلەپ، تاقىمىمدى قىسىپ وتىردىم.
- سودان بەرى ءبىراز جىل ءوتتى. كوپ وزگەرىستەر بولدى. قازىرگى پىكىرىڭىز قانداي؟ ءسىز «قازاقستاندى وسىلاي كورگىم كەلدى» دەپ ايتا الاسىز با؟
- ول كەزدەگىمەن قازىرگى كەزدىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. مەن العاش كورگەن قازاقستان قازىر جوق. قازاقتانىپ كەلەمىز. قاي جاعىنان ايتساق تا.
ءبىراق ۇلتتىق پروبلەما جوق دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. مەن نەگىزى، ماسكەۋدە ءدال وسى ۇلت ماسەلەسىنە بايلانىستى تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعان اداممىن. ۇلت دەگەن قۇبىلىستىڭ سىرىنا قانىقپىن. ۇلت رەتىندە ءبىزدىڭ قازاق الدىندا تۇرعان ماقسات ءالى دە كۇردەلى. اسىرەسە، مىنا ەكى جاعداي قاتتى مازالايدى: ءبىرىنشىسى - ءبىز ورىسقا اسىرە جاقىنداپ بارا جاتقان سياقتىمىز. نەگە دەسەڭىز، ءبىز ورىستىڭ قول استىندا ءۇش ءجۇز جىلداي بولدىق. اسىرەسە، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ورىستانىپ كەتتىك. رەسەي دەگەن ماشينانىڭ بۇراماسىنا اينالدىق. مەنىڭ نەگىزى، ورىس حالقىنا دەگەن ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. ءوزىم ماسكەۋدە وقىپ، ءبىلىم الدىم. ورىس دوستارىم بارشىلىق. ءبىراق كەشەگى «قوجايىنىمىزدىڭ» قولتىعىنا قايتا كىرىپ، ۇلتىمىزدى، ءتىلىمىزدى ساقتاي الامىز با؟ اڭگىمە وسىندا. مەنىڭ ويىمشا، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاي وتىرىپ، اۋەلى ەل سياقتى ەل، ۇلت سياقتى ۇلت بولىپ الىپ، ەپپەن جاقىنداسۋىمىز كەرەك ەدى. ۇلتىمىزدىڭ الدىنداعى مۇرات-ماقساتتار ءالى شالا كۇيىندە تۇر.
ماسەلەن، ابايدىڭ ەسكەرتكىشىنە قاتىستى ايتسام، ەسكەرتكىشكە ابايدىڭ «ورىسشا وقۋ كەرەك. ورىستىڭ بىلىمىنەن، عىلىمىنان حيكمەت الۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى جازىلىپتى. بۇل - قازاقتىڭ ناداندىقتان كوزىن اشۋ ءۇشىن سوناۋ XІX عاسىردا ايتىلعان ءسوز. ءار كەزەڭنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. بۇگىن ءبىز ورىس بولىپ كەتكەن قازاقتى قازاق بولعىزا الماي اۋرەمىز. اباي وسى قوعامدا ءومىر سۇرسە، وسى ءسوزدى ايتار ما ەدى؟ ابايدى قازاقتى ورىسقا جاقىنداتۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ العان جوقپىز با دەپ قورقامىن. ەكىنشى ماسەلەگە توقتالسام، ءبىز العاش قازاقستانعا كەلگەن جىلدارى قازاقتا ۇلتتىق ويانۋ ايرىقشا بايقالاتىن ەدى. ۇلتتىق نىشان تۇلەپ-تۇرلەنگەنىن كورىپ، ىشتەي قاتتى قۋانعان ەدىم. قىسقاسى، باستالۋى جاقسى ەدى. قازىر وسىنىڭ ءبارى باسىلىپ قالعانداي سەزىلەدى. راس، تىلگە جاناشارلىق ايتىلىپ جاتىر. ءبىراق تەك ءسوز جۇزىندە. ال بۇل سالادا ءىس جۇزىندە ءبىتىرىپ جاتقانىمىز شامالى سياقتى. رەسمي تىلگە قايتا بەت بۇرۋ بايقالادى. جوق، الدە مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟ ورىس ەمەس-اۋ، وسى بەتبۇرىستى كۇتىپ وتىرعان قازاقتار بار ارامىزدا.
- ءسىز تاريحشىسىز. قازاقستاننىڭ تاريحىن ۇزارتۋعا ايرىقشا ات سالىسىپ جۇرگەن ادامسىز. وسى ماسەلەگە توقتالا كەتسەڭىز.
- قازىر مەن شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىر ءبولىمىن مەڭگەرىپ ءجۇرمىن. ءبىز، نەگىزىنەن، قازاق تاريحىنىڭ ەجەلگى داۋىرىنەن باستاپ XVІІ عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدى زەرتتەيمىز. وتاندىق تاريحىمىزدى ءۇزىپ-جارماي ۇلتتىڭ، حالقىمىزدىڭءبىرتۇتاس ءومىربايانى رەتىندە زەرتتەسەك دەيمىز.
ايتىپ وتىرعانىمىز تەك ءبىزدىڭ پىكىر، يدەيامىز ەمەس. بۇل - بۇكىل قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتى. ياعني تاريحتى ءبولىپ-جارۋعا بولمايدى. بۇل ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان دۇنيەلەر بولۋى ءتيىس. ءبىز قازاق تاريحىن ساق، ءۇيسىن، قاڭلى داۋىرىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءبىرىن دە شەت قالدىرماي زەرتتەسەك دەيمىز. ۇلىتاۋدىڭ اتى وزگەرىپ وتىرعانى بولماسا، وسى دالادا ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتقان سول ءبىر حالىق. مادەنيەتى دە سول. ايماعى دا سول ءبىر ايماق. ساقتاپ كەلە جاتقان اتا بەيىتى سول بىر بەيىت. جاعالاپ كوشكەن ءوزەن-سۋى دا بىر. قىسقاسى، تاريح جالعاسىن تاپقان. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - سول جالعاستىقتى ۇزبەي زەرتتەۋ. ارينە، تاريح جازىلىپ جاتىر. ءبىراق ءالى دە اتقارىلاتىن جۇمىستار جەتكىلىكتى. ءبىزدىڭ ءبولىمىمىز وسى ماقساتتا «قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى» اتتى مونوگرافيانى قازاق جانە ورىس تىلىندە دايىنداپ، جۋىقتا باسپاعا تاپسىردىق.
ءبىز قازاق مەملەكەتتىگى تاريحىن اق وردا مەملەكەتى تاريحىنان باستاعان ءجون دەگەن پىكىرگە كەلىپ وتىرمىز. بۇل، نەگىزىنەن، جوشى حان ۇلىستىق جۇيەسىن اكەپ قوسقان بۇرىنعى شىعىس قىپشاق حاندىعى عوي. استاناسى دا سول باياعى سىعاناق. ۇلى تاريحشىلارىمىز قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باستاۋىن قازاق حاندىعىنىڭ اتاسى ۇرىس حان اق ورداعا حان بولعان 1367-1368 - جىلداردان باستاپ ساناۋدى ۇسىنعان. 1465 - جىلى قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي، جانىبەكتەر - ۇرىس حاننىڭ شوبەرەلەرى. سوندا ءبىز قالاي اتاسىنىڭ ۇلىسىن ءبىر ەل، شوبەرەسىنىڭ ۇلىسىن باسقا مەملەكەت دەپ ەسەپتەمەكپىز. قادىرعالي جالايىردىڭ «بۇ جانىبەك حان اتاسىنىڭ ۇلىسىن ءوزى باسقاردى» دەگەن ءسوزى بار. اتاسىنىڭ ۇلىسى دەگەنى اق وردا، ال جانىبەك شاڭىراعىن قايتا كوتەرگەن قازاق حاندىعى ونىڭ مۇراگەرى. اق وردا جانە قازاق حاندىعى دەپ جۇرگەنىمىز ءىس جۇزىندە ءبىر مەملەكەت. قازاق حاندىعىنىڭ قاشان قۇرىلعانى تۋرالى تاريحتا جالعىز دەرەك بار. ونى مۇحامەد قايدار دۋلاتي جازعان. وندا قىجىرانىڭ 870 - جىلى قازاق حاندىعى باستالعان دەپ جازادى. قازىرگى گريگوريان كۇنتىزبەسىنە تۇسىرەتىن بولساق، ول 1465-66-جىل. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم قازىر كەيدە بۇل داتانى 1456 دەپ جازىلىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇل سان قايدان شىقتى؟ XІX عاسىردىڭ باسىندا ورىس تاريحشىسى ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ قىجىرا جىل ساناۋىن گريگوريانعا اينالدىرعاندا تەكستولوگيالىق قاتە جىبەرىلگەندىكتەن، بۇل داتا پايدا بولدى. قىجىرا جىل ساناۋىن گريگوريانعا تۇسىرەتىن ەكى ءتۇرلى ءتاسىل بار. ءبىرىنشىسى - گرافيكپەن سالىستىرادى. ەكىنشىسى - فورمۋلا تۇرىندە. ال زەرنوۆتىڭ كەزىندە ونداي فورمۋلا بولماعان. ول ءوزىنىڭ كەلتىرگەن (1465) سانىنا سەنىمسىز بولعان. سوندىقتان بۇل ساندى جاقشاعا الىپ، سۇراق بەلگىسىن قويعان. مۇنى م.تىنىشپايەۆ، س.اسفاندياروۆ، م.ماعاۋيندەر سول كۇيىندە قولدانىپ، كەيبىر وقۋلىقتارعا كىرىپ كەتتى. ەشتەن كەش جاقسى. ەندىگى جەردە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ داتاسىن 1465 - جىل دەپ تۇزەسەك، تاريحتىڭ الدىندا ۇياتتى بولمايمىز.
- قازاقتا ۇلىقتالماي قالعان حان بار ما؟
- اق وردادان باستاپ سانايتىن بولساق، قازاقتا 40 قا جۋىق حان وتكەن. ال قازاق حاندىعىنان بەرى سانايتىن بولساق 31-32. بۇل حانداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە ورنى بار. بۇلاردىڭ بارلىعى شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تارايدى. ءسوز بولعان 31-32 حاننىڭ ىشىندەگى اتى ايرىقشا اتالۋعا ءتيىس حاندار - ۇرىس حان، ونىڭ نەمەرەسى باراق حان، ودان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ تاريحتاعى ورنى الا بوتەن.
وسى كۇنگە دەيىن كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتە الماي وتىرمىز. «ولار ايماقتىڭ حاندارى» دەگەن دە اڭگىمە ايتىلعان. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇلار جەتى اتاسىنان بەرى حان. قازاق مەملەكەتىن جاڭعىرتقان تۇلعالار جاڭگىر حان مەن ەسىم حان دا ىرى قايراتكەرلەر. مەنىڭ ويىمشا، قازاق مەملەكەتتىگى تاريحىندا قاسىم حان مەن حاقنازار حان ورىندارى بولەك. قازاقتىڭ قازىرگى تەرريتورياسىنىڭ قالىپتاسۋى وسى اتى اتالعان حانداردىڭ ارقاسى. ولاردان كەيىنگى ۋاقىتتا ايىرىلعانىمىز بولماسا ۇتقانىمىز جوق. سويتكەن قاسىم حاننىڭ باسىنا قويىلعان بەلگى دە جوق. بەيىتىن ءامىر-تەمىر ءبىر، ي.گروزنىي ەكىنشى رەت تالقانداپ كەتتى. وسى ادامداردىڭ اتى تاريحتا ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الۋعا ءتيىستى. قازاق حاندارى ءارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا لايىق. ولار - وردانىڭ قىزىعىنا باتىپ جاتپاعان، حالقىمەن بىرگە ءجۇرىپ، قان توككەن جاندار.
- تۇركى الەمىن تولىق زەرتتەپ بولدىق پا؟
- بۇل وتە ۇلى الەم. مەنىڭ ءوز ەسەبىمشە، قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن، 240 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماق تۇركى الەمىنىڭ يەلىگىندە بولعان. ال مۇنىڭ ءبارىن زەرتتەۋدە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار بولدى. مىسالى، تۇركىلەردىڭ موڭعول دالاسىنداعى ەسكەرتكىشتەرىن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن موڭعولدارعا تەلىپ كەلسە، قازاق تاريحىن ەجەلگى تۇركىلىكتەن الىپ قاشاتىنى تاعى بار. تىپتەن VІ عاسىرعا دەيىن قازاق دالاسىندا تۇركىلەردىڭ ءىزى دە بولماعان دەپ قارايتىن تاريحشىلار بار. ساقتاردى دا جاپپاي ءۇندى ەۋروپالىقتار دەپ قارايتىن پىكىر قاتە پىكىر. ءبىز ساقتاردىڭ شىعىس بولىگىن تۇرىكتەر دەپ تانيمىز. مۇنى راستايتىن دەرەك جەتكىلىكتى.راس، قازىر تۇركى الەمىن زەرتتەۋگە ۇلكەن دەن قويىلىپ وتىر. ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر تەلەگەي-تەڭىز. ءتىپتى جازۋلارىنىڭ سىرى تولىق اشىلعان جوق. تۇركى تانۋدىڭ ەڭ قىزۋ كەزى ەندى باستالدى دەپ ويلايمىن.
- «جىلاعان جىلدار شەجىرەسى» اتتى كىتابىڭىزدى ۋاقىتىنان بۇرىن جازىلىپ قويدى دەگەن پىكىر ايتاتىن كورىنەدى. ءوزىڭىز نە دەر ەدىڭىز؟
- مەن موڭعولياداعى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي شەجىرەنى حالىققا زامانا تولقىپ تۇرعان شاعىندا، ەستەلىك ەسكىرمەي تۇرعاندا بەرىپ قالايىن دەپ ويلادىم. بۇل عىلىمي زەرتتەۋ ەمەس. ىشكە سىيماي جۇرگەن ويلارىمنىڭ ەشتەڭەسىن جاسىرماي اقتارا سالدىم. جۇرەك تولعانىسىنان تۋعان دۇنيە عوي. 1991-92-جىلدارى موڭعولياداعى قازاقتار كوشتى. جاقتايتىندار جانە كوشكە قارسىلار بولىپ ەكىگە جارىلدى. بۇل كىتاپ ءدال سول جىلدارى جارىق كوردى. كوشۋدى قولداعاندار كىتاپتى جىلى قابىلدادى-اۋ دەيمىن. ال قالعان توپ قارسىلىق تانىتتى. كىتاپتا موڭعوليا جەرىندە قازاقتىڭ باسىنان وتكەن جاقسى-جامانى اشىق ايتىلعان. كوشپەي قالعان قازاق ينتەلليگەنسياسى «بۇل كىتاپتىڭ موڭعول قازاقتارىنا كەرى اسەرى ءتيۋى مۇمكىن» دەپ ويلاسا كەرەك. موڭعولدار اراسىندا دا كەيبىر تۇسىنبەۋشىلىك بولدى. سودان كەيىن ءبىز بۇل كىتاپتى موڭعول تىلىنە اۋداردىق. ولار كىتاپتى ءوز تىلىندە وقىعاننان كەيىن وراسان ەشتەڭە دە ايتىلماعانىن ءتۇسىندى عوي دەيمىن.
- رۋعا ءبولىنۋ قازاققا نە بەرەدى؟
- رۋ تۋرالى حالىقتىڭ اراسىندا ەكى جاقتى پىكىر بار. ءبىر جاعى رۋدى اسىرە دارىپتەسە، ەكىنشى جاعى «رۋ دەگەن كونەرگەن، ەسكىرگەن. وسىنى قويۋ كەرەك» دەيدى. مەن ەكەۋىنە دە قوسىلماس ەدىم. رۋ - ويدان جاسالعان دۇنيە ەمەس. بۇل - تاريح. رۋ دەگەن كوشپەلى جۇرتتار. اتا-اتالىعىمەن، تايپا-تايپاسىمەن بىرىنە-ءبىرى سۇيەنىپ، ءبىر-ءبىرىن سىرت جاۋىنان قورعاپ، بىرگە كۇنەلتكەن. قازاق رۋ-رۋعا بولىنگەنىمەن، ارا بىرلىگىنەن ايىرىلعان ەمەس. رۋ دەگەندى ءالى دە شەتكە شىعارۋعا بولمايدى. الايدا ونى ءمانساپ، لاۋازىم ءۇشىن پايدالانۋ قازاققا جات قۇبىلىس ەكەنىن اركىمنىڭ ءىشى سەزۋى ءتيىس. مۇنداي كورىنىستەر، وكىنىشكە قاراي، دەرتكە اينالىپ بارا جاتقانداي. مۇندايدى قالايدا بولدىرماۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. بىزگە بۇگىن رۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ بىرلىگى مەن تاتۋلىعى قاجەت. ەگەر رۋ قازاققا قاجەت بولماي قالسا، تاريح ونى ءوزى-اق ىسىرىپ تاستايدى.
سۇحباتتاسقان ءلاززات بيلان
2012-جىل