باقىتجول كاكەش. التايدا قالعان اقيىق - اڭگىمە
كوك ءجۇزىنىڭ بۇل بيىك شەگى اسپان سەرىسىنىڭ جان راحاتىنا بولەنىپ، تىنىشتىق تىلەيتىن، سەرۋەن-سەيىل قۇراتىن جايلى مەكەنى. قىراننان باسقا بىلايعى قاناتتى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ بۇل اسپان تورىنە كوتەرىلە الاتىنى جوق. ال وسى ۇلى بيىككە ولاردىڭ اراسىنان الدەبىر جانكەشتى قۇس قاناتى تالىپ جەتكەن كۇننىڭ وزىندە اۋا جەتپەي، دەمى ۇزىلەرى حاق. سول وزىنەن باسقا قۇس قاناتىن قاقپاعان اسپان اياسىندا ەركىن سامعاپ ۇشقان كورقاباق، سارىشەگىر قىران جەر بەتىن الاقاننىڭ شيماي سىزىقتارىنداي انىق كورىپ، تاۋ قولتىعىن تىنتە شولىپ، مەيىرى قانباي قۇمارلانا قارايدى. ول قانشا جەردەن كوك اسپاننىڭ ءامىرشىسى اتانىپ، جەر- الەمنىڭ توبەسىنەن ءۇڭىلىپ، سونشا شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلسە دە جەردەگى تۇلەپ ۇشقان ۇياسىن اڭسايدى. قاناتى تالسا قوناتىن قارا تاۋلار - الىپ تۇعىرى، تابان تىرەر تياناعى. تاتار ىرىزدىعى دا نەسىبە تۇنعان سول جەردە ەكەنىن انىق تۇسىنەدى. جەر وعان سونىسىمەن قادىرلى، قاسيەتتى...
قىران بۇركىت بۇگىن اسپانعا جەم ءۇشىن ۇشپادى. ونىڭ سوناۋ ءبىر جىلدارى التايدىڭ قۇزدى قياسىنداعى، ادام اياعى باسپايتىن، بوتەن كوزگە تۇسپەيتىن، قاعابەرىس، قالتارىستاعى ۇياسىن الدەبىر كولدەنەڭ سۇعاناق كوز تاۋىپ العان. سودان قاپى قالعان قىران، شاراسىزدان الداعى تىرشىلىگىنە قولايلى مەكەنگە جەر اۋدارعان. مىنە سودان بەرى مەيىرى قانباعان اسىل مەكەنگە قايتا اينالىپ سوعا بەرەدى. تۇلەپ ۇشقان ۇياسىنا قايىرىلماي، قيىپ كەتۋگە ءداتى شىدامايدى. بۇگىن دە سول ۇيرەنشىكتى داعدىسىمەن تۋعان دالاسىن كوكتەي شولىپ، اينالىپ، تولعانىپ ۇشىپ ءجۇر. ال ارالشوقىنىڭ قۇز جارتاسىنداعى قۇس ۇياسى قىراننىڭ كوپ بايىزداپ، بايىرقالايتىن جەرى. اقيىقتىڭ ساناسىندا قاناتى قاتايىپ سول ۇيادان ۇشقان ءساتى كەشەگى كۇندەي جاڭعىرىپ تۇر. ول كەزدە بالاپانعا ۇيادان قياعا ۇشا سالۋ دا وڭاي سوققان جوق. اتا قىراننىڭ سانءتۇرلى باۋلۋىنان سوڭ، ۇياسىنان تالپىنىپ شىعىپ، قانات سەرمەۋگە شاماسى كەلمەي قۇزدان تومەن قۇلديلاپ، سورعالاي قۇلايتىنى ساناسىنان وشكەن ەمەس. ءبىراق سونداي قاۋىپ-قاتەرلى ساتتە اتا قىران بالا قىرانعا ارقاسىن توسىپ، قاعىپ الىپ، جەرگە قۇلاتپاي ۇياسىنا قايتا اكەلىپ تاستايتىن. مىنە سولاي الدەنەشە مارتە قۇلاۋدان سوڭ، بالاپانعا دا ەس كىرىپ قانات قاعۋدى ۇيرەنەتىن. قىراننىڭ اسپانداعى ەركىن ءومىرى وسىلاي باستالاتىن. ال اقيىق وسى اتا مەكەننىڭ ءوز ىرىزدىعىنا بۇيىرعان قويانى مەن تۇلكىسىن، ويداعى ەلىگىن قانشاما جىل ازىق ەتتى. تىپتەن، مۇزبالاق شاعىندا قايراتى تاسىپ قاسقىرمەن دە الىسقان ەرلىگى ساناسىنداعى ساعىنىشقا اينالعالى قاشان! ىرىزدىعىن شاشىپ جەيتىن قىران سوڭىنان سۇمەڭدەپ ەرگەن قورتىق تازقارالار مەن قۇزعىننىڭ، قارقىلداعان قارعانىڭ تالايىنىڭ جەمساۋىن تويات تاپتىردى ەمەس پە! قازىرگى كۇنى بارشىن تارتقان اقيىقتىڭ وسى ءبىر الاۋلاعان مۇزبالاق شاعى ويىنا ورالسا، كارىلىكتەن قارايعان قانات-قۇيرىعى ءدۇر سىلكىنىپ، قىلىش تۇمسىعى ساقىلداي ساڭقىلداپ، قاندى شەڭگەل بولات تۇياقتارى اۋا قارماپ بەيمازا كۇي كەشەدى...
اقيىق قازىر ارالشوقىعا سۇعىنا سوقتىعىسىپ جاتقان كەڭ اڭعاردى ورلەي، بىتەۋدىڭ قاراشوقىسىنا تۇمسىق بەرىپ ۇشتى. بۇل كەڭ وزەك كۇندەي اتالاتىن ءتور جايلاۋ بولاتىن. ەندى قىران قيال قاناتىن قايتا ءبىر قاققاندا، وسى جايلاۋداعى ءوز باسىنان وتكەن تىرشىلىك كەرۋەنىنىڭ توسىن دا، تاڭعاجايىپ تاعى ءبىر بولشەگى، قاپىدا ادام قولىنا ءتۇسىپ، ەرىكسىز كوندىگىپ، تۇعىردا وتىرعان جىلدارى كوز الدىنان جوسىلا جونەلدى...
بۇل قۇس اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ پەشەنەسىنە بىردەي بۇيىرا بەرمەيتىن سونى سوقپاق تاعدىر بولاتىن. سول ەرەكشە تاعدىرى العاشىندا تىم قورقىنىشتى، ۇرەيلى باستالسا دا، بىرتىندەپ مويىن ۇسىنىپ، باۋىر باسىپ، ۇيرەنىپ العان. قىران قۇستىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى. قازىرگى كۇنى ول داۋرەندى دە تىرشىلىك سىناعىنىڭ ءبىر بەلگىسى ساناپ، ساعىنا ەسكە الادى.
اۋەلدەن اقيىق ءۇشىن ادام بالاسى كورمەگەن، بىلمەگەن تاڭسىق ماقۇلىعى ەمەس ەدى. ونى اتا جاۋى كورمەسە دە، ۇركە قارايتىن، سەكەم الاتىن، ساقتانا جۇرەتىن ايلالى تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبىرى سانايتىن. سوندىقتان دا ۇياسىن ەل كوزىنەن تاسالاپ، جاسىرىپ ۇستاپ، تالاي قۇس قاقپانداردى اتتاپ ءوتىپ، شالما تۇزاقتارعا، جايما تورلارعا شىرمالىپ قالۋدان ساق بولاتىن. ءبىراق، «ۇشا بەرسەم قاناتىم تالادى، جەرگە قونسام جالايىر شورا الادى» دەيتىن اتالى ءسوز اينىماي كەلدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى سول قۇس اتاسىن زار جىلاتقان، جالايىر شورانىڭ امال- ايلاسىن بويىنا دارىتقان ءبىر ۇرپاعى اقيىقتى قاپىدا، ويلاماعان جەردەن قورلاعانداي ەتىپ قولعا تۇسىرگەن.
ول اقيىقتىڭ كەمەلىنە كەلىپ، جەتىلگەن ءدۇر شاعى ەدى. بۇل كەزدە سالپى ەزۋ، شوت ماڭداي ءتۇز قىرانى شاپشي ۇشىپ، قۇيقىلجىپ ورعىپ، سورعالاي ءتۇسىپ، كوزىنە كورىنگەن ولجاسىنا سىپىرا شەڭگەل سالىپ قۇتقارمايتىن. ءبىر كۇنى سونداي ءبىر مەلجەمدى اڭدى ەلسىز يەندە باسىپ، قان-ءسولىن سورعالاتىپ جىلى-جۇمساق ەتىنە اسپاي-ساسپاي مەلشيە تويىپ، جەمساۋى تولىپ، بوگىپ وتىرعاندا، توسىننان كەلگەن اتتى ادامنىڭ قۋعىنىنا تاپ بولعان. قاپەلىمدە شوشىنعان اقيىق اسپانعا سامعاپ شىعا الماي، جەر باۋىرلاي ۇشقان. اۋىرلاپ قالعان دەنەسىن كوتەرە الماي، دالبالاقتاپ جەرگە قونا بەرگەن. اقىرى دىمى قۇرىپ، ايلالى، ەپتى قۇسبەگىنىڭ قولىنا تۇسكەن. ءبىراق، قولعا تۇسسە دە تاسىر مىنەزدى، قايسار جۇرەكتى ءتۇز تاعىسى ادامنىڭ دەگەنىنە كونبەسكە بەكىگەن. ايتكەنمەن ايلاگەر قۇسبەگى ونى ۇرماي-سوقپاي «قولىنا قوندىراتىن» امالىن دا الدەقاشان سايلاپ قويعان ەكەن.
اقيىقتى ارقانعا بايلانعان وڭدى-سولدى بۇلتىلداپ، قالتىلداعان بالداققا قوندىرىپ، «ۇيقىسىن الىپ» ءۇش كۇن «ىرعاققا وتىرعىزعاندا» قالجىراپ قۇلاپ تۇسكەن. سودان قۇسبەگىنىڭ تەرى سىڭگەن كۇپىسىنە ورانىپ جاتقان كۇيىندە ەسىن جيعان. وسىلاي شارشاپ-شالدىعىپ، ەسى شىعىپ، اقىرىندا اساۋ قۇستىڭ دا اپتىعى باسىلعان. بۇدان كەيىنگى قۇسبەگىنىڭ جىلى قاباق تانىتىپ، مەيىرىمدى قولمەن سىلاپ-سيپاۋى، جىلى-جۇمساقتاپ جەم بەرۋى قىراندى مۇلدە جۋاسىتىپ، سىيلاستىق، دوستىققا قاراي جەتەلەگەن. اقىر-اياعىندا سان ءتۇرلى باۋلۋدان سوڭ اقيىق پەن قۇسبەگى اينىماس سەرىككە دە اينالىپ شىعا كەلگەن. قىران دا وسىدان باستاپ، قاس-قاباعىن باعىپ، ءار قيمىل-قوزعالىسىنان، قانات قاعىسىنان كۇيىن تانىپ، قۇستىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن يەسىنىڭ قانجىعاسىن قانداۋدان جالىقپاعان. قۇسبەگى دە قىراننىڭ بار قالاۋىن تاۋىپ، باپتاپ-كۇتكەن، جىل سايىن جەمگە مەيىلىنشە تويعىزىپ، قاۋىرسىنىن تۇگەل تاستاتىپ، «كوك شاڭىت» ەتىپ تۇلەتىپ مەيماناسىن اسىرعان.
الايدا، وسى تىرشىلىك داعدىسىنا ابدەن باۋىر باسىپ، ءجون-جوسىعىنا ۇيرەنىپ قالعان كەزىندە، ادام قولىندا جەتىنشى تۇلەگەن جىلى قۇسبەگى اقيىقتىڭ توماعاسىن سىپىرىپ، اياق باۋىن الىپ ەركىن اسپانعا قويا بەرە سالعان. ءتۇز قۇسى بۇل بوستاندىققا توسىرقاماي، وتكەن ەركىن داۋرەنى ەسىنە ورالىپ سامعاي جونەلگەن. قۇلاش سەرمەپ اۋەلەپ تە، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ قۇيقىلجىپ تا، قيالاپ تا ۇشقان. كوكتى جاڭعىرتا ساڭقىلداپ شاقىرىپ، ەرەۋىلدەپ، شابىتتانىپ، شالقىعان. قاناتى ىسقىرىپ اسپاندى تىلگىلەپ، زىمىراپ، سورعالاپ ۇشىپ قۇس اتاۋلىنىڭ زارەسىن ۇشىرعان. وسىلاي ءبىر-ەكى كۇن سايراندى سالىپ، شەر-قۇمارى قانىپ، جەلىگى باسىلعان ساتتە يەسىن ەسىنە العان. سودان قايتا ورالعاندا اۋىلدىڭ سارى جۇرتىن كورگەن. ءوزى دامەتكەن، شىرعامەن شاقىرادى-اۋ دەگەن ءتورت توڭىرەكتىڭ تۇرعى-تۇرعىسىنىڭ باسىن تۇگەل شولعان. ءبىراق، قۇسبەگىنى تابا الماعان. وسىلاي قارا كوڭىلدەپ جۇرگەندە اسپان تورىندە ءوز تۇقىمداسىنىڭ ءبىرىن جولىقتىرىپ، سونىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتە بەرگەن. ودان بەرى دە قاناتى جەتكەن التايدىڭ كوپ قاتپارىنان، جەردىڭ تۇبىندەگىنى كورەتىن قىران كوزىمەن قانشا ءتىنتىپ ىزدەسە دە يەسىنىڭ قاراسىن كورە الماعان. سودان قىران تۇيسىگىندە «ول قايدا كەتتى ەكەن؟» دەگەن سۇراق قالعان.
***
التايدىڭ «قار اپپاق، تۇلكى قىزىل» دەيتىن، قىراننىڭ دا، اڭشىنىڭ دا شابىتىن وياتىپ، دەلەبەسىن قوزدىراتىن، سالبۋرىن قۇراتىن باياندى شاعى. جەرگە جارىق تۇسە اتقا قونعان ءۇش سالت اتتى كىسى قۇمتوبە اۋىلىنىڭ قىر جەلكەسىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ جاتقان قالىڭ قاتپارلى، كوپ بۇكتەۋلى قىرقا، ادىر، جالدارى جالعاسقان تارعىل تاۋدى بەتكە الىپ، ءبورى بۇلكەككە سالىپ شوقىتىپ كەلەدى. بۇلار قولدارىنا قوندىرعان بۇركىتتەرىنىڭ بابى مەن باعىن سىناۋعا اسىعىپ، قوپاقتاپ، ەنتەلەپ كەلە جاتقان ەكى بۇركىتشى قاسەيىن اقساقال مەن قىرىقتىڭ قىرقاسىندا سايران سالعان كەمەلبەك بولاتىن. ال ءۇشىنشى ادام قاعۋشى بولىپ ەرگەن جاس جىگىت توكەن.
ساياتشىلار قۇمتوبە اۋىلىنىڭ باۋىرىن شايىپ اعىپ جاتقان اقوزەننىڭ مۇز وتكەلىنىڭ اۋىزىنا كەلگەندە، «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ تاڭعى اۋانى قاقىراتىپ، وزانداتتا سالەم بەرىپ استەمىر شال قارسى جولىقتى.
-قانجىعالارىڭىز قاندانسىن! قانسوناردان ولجالى ورالىڭىزدار!- دەدى ول ساياتشىلار سالتىنا جۇگىنىپ، تىلەك-قوشامەتىن ءبىلدىرىپ.
- ۋاعالايكۇماسسالام، ءاۋمين! ايتقانىڭ كەلسىن! - دەدى قاسەيىن قارت تا وسى ءبىر اڭشىلارعا ايتىلاتىن مارتەبەلى جاقسى لەپەس، وڭ تىلەكتى قوش كورىپ.
استەمىر شال قۇلقىنشىل، قۋاياق ادام ەدى. جاڭا سۋاتتان اتىن سۋارىپ تۇرىپ بۇركىتشىلەردى الىستان بايقاپ، جولىعىپ قالۋعا ادەيىلەپ بوگەلىپ تۇرعان. ەندى وسى قازىر ايتقان جاقسى تىلەك ءسوزىنىڭ قارىمتاسىنا وراي ءبىر قولقاسىن سالىپ قالۋعا وقتالىپ تۇر. تەك، سىرىنا قانىق، ادۋىن مىنەزدى قاسەيىن اقساقالدان عانا قايمىعادى. سۇيتسە دە مايموڭكە ءسوزىنىڭ قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، انا ەكى جىگىتكە ايتقان ىڭعاي كورسەتىپ:
- وي، ازاماتتارىم! كەزىندە ەكەۋىڭنىڭ دە اكەلەرىڭمەن ۇزەڭگىلەس، دوس بولعان ەدىم. باسىمداعى تۇماعىمدى جاڭارتىپ الايىن، قانجىعالارىڭ قاندى بولسا قايتاردا ءبىر تۇلكىلەرىڭدى مەنىڭ بوساعاما بايلاپ كەتىڭدەر، - دەدى قاپىسىن تاۋىپ ايتقان سوزىنە ءوزى ريزا بولىپ، جىلمىڭداي كۇلىپ.
بۇل سوزگە، «قىلدان قيقىم ىزدەپ جۇرەتىن» اۋىلداسىنىڭ ىندىنىن بىلەتىن قاسەيىن قارت قاباعىنان قار جاۋىپ، شامىرقانىپ قالدى.
-ءاي، استەمىر، ساقالىڭدى ساپسيتىپ تىلەمسەكتەنگەنىڭدى قاشان قوياسىڭ وسى؟! ءجون-جوسىعى، قيسىنى جوق قولقاڭدى قايتىپ ال. قايسى اتاڭنان كورىپ ەدىڭ ۇيدە جاتىپ تۇلكى بايلانعاندى. ساياتشىلىق ەرىككەنىڭ ەرمەگى دەيسىڭ بە؟! ونىڭ دا بۇلتارتپايتىن ءوز جوسىن-سالتى بار. كەرەك بولسا، ەرىپ ءجۇرىپ «جولىڭدى الىپ» بايلان، - دەپ اقساقال بۋىرقانا سويلەپ، كەسەك سوزبەن كەسىم ايتىپ، اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. قارتتىڭ سوڭىنان ءبىزدىڭ دە ايتارىمىز وسى دەگەندەي ەكى جىگىت تە ءۇنسىز ىلەسە بەردى.
وسىلايشا اقساقالدىڭ الدىندا قارا ساقال شال ەسەلى ءسوزىن ايتا الماي ەنتىگىپ، اۋزىن بۋعان وگىزدەي بولىپ كوزى الايىپ، جەر تەپكىلەپ قالدى. بەت- اۋزىن جاپقان ۇزىن بۇيرا ساقالىنىڭ ءۇش جاعى ءدىر-ءدىر ەتىپ، ءتۇبى دۋ-دۋ ەتىپ قىزارىپ، قىشىپ تا كەتتى. سودان الىستاپ بارا جاتقان بۇركىتشىلەرگە قاراپ، تىرجىڭداپ يەگىن كوتەرىپ، ساقالىن كوككە شوشايتىپ القىمىن قاسىپ-قاسىپ جىبەرىپ اشۋىن باستى. وسىدان ارتىق استەمىردىڭ تاۋى شاعىلعان دا جوق. ورىنسىز كيمەلەگەن تالاي وتكەلەكتەن باسىنا تاياق ءتيىپ كوندىككەن جان عوي. «ءوي، بۇلارعا ايتقان جاقسى ءسوزىم دالاعا كەتتى- اۋ! سوندا ءبىر تۇلكىنىڭ تەرىسىنە بولا تاڭ ازاننان كەشكە دەيىن كەڭىردەگىمنەن قار كەشىپ، اتىمنىڭ قان سورپاسىن شىعارىپ ءجۇرۋىم كەرەك پە؟!..» - دەپ بۇل دا ءبىر وزىنشە ءمىن تاعىپ، كەجەگەسى كەيىن تارتىپ ۇيىنە قايتتى.
ساياتشىلار قۇمتوبەنىڭ قىرىنا شىعىپ، اق ءتوسىن اشىپ اڭقيىپ جاتقان ساربۇلاقتىڭ جازىق اڭعارىمەن ۇلى تاۋدىڭ باۋىرىنا قاراي ەنىپ بارادى. اڭشىلىقتىڭ كوپ قىزىق- دۋمانىنا ابدەن قۇمارتىپ، دانىككەن، الدىنداعى ءۇمىتتى قۋانىشقا ەلىتىپ، اسىققان سالبۋرىنشىلار لەپىرگەن، شابىتتانعان كوڭىلدەرىن باسا الماي سامبىرلاي، داۋرىعا سويلەسىپ كەلەدى. ولار قىراندارىنىڭ بابى مەن كۇيىن ايتىپ، اراسىندا ادام مەن اڭنىڭ ورتاسىنداعى امال- ايلا جارىستىرعان وتكەن كۇننىڭ قىزىقتى ءبىر اڭشىلىق حيكايالارىن دا تىلگە تيەك ەتەدى...
قىلىش تۇمسىق، شوقپار ساندى اقيىق ۇلى تاۋعا جاقىنداعان سايىن شەڭگەلىن قىسىپ- قىسىپ، «تۇماعامدى الا عوي» دەگەندەي يەسىنە باسىن ۇيكەپ- ۇيكەپ قويادى. بۇل داعدىسى ءوزىنىڭ زار كۇيىندە ەكەنىن يەسىنە ءبىلدىرىپ، اڭعارتقانى. كەمەلبەك اقيىقتىڭ وسى ىڭعىلىنا كوڭىلى مارقايىپ، قىراننىڭ قوس يىعىنداعى اق قاۋىرسىندارىن كەزەك سيپاپ، مەيىرلەندى. سودان كەيىن قاسەيىن اقساقالعا سىرالعى قۇسىنىڭ وسى قاسيەتتەرىن ايتىپ، قارتتىڭ قولىنداعى قول بالاپان قۇستىڭ كۇيىن سۇرادى. اقساقال جاسى ۇلعايعان سوڭ بۇركىتىن بالاسىنا اماناتتاپ، ءوزى مۇنداي سالبۋىرىنعا سيرەك شىعىپ جۇرگەن. قازىر سول باپشىل كوكداۋىلىنىڭ كۇيىنە كوڭىلى تولماعان پەيىل تانىتتى.
- كوكداۋىلىم كۇي تالعاعىش قىزىل ءتىل بولسا دا قىراننىڭ نىشانىن ايعاقتايتىن جەبەتۇياق، جىلانباس تۇلعاسى مەنى اۋەلدەن قىزىقتىرىپ، كوز تويدىرعان. دەسە دە بۇل سەكىلدى جاتىلماعان قول بالاپانعا كوپ باپ كەرەك قوي. ول باپ قۇستىڭ قۋاتىن كەمىتپەي جەمىن از-كوپ قىلماي ولشەپ بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. سونىمەن بىرگە كوڭىل قالاۋىن تاۋىپ، قاس- قاباعىن باعىپ، سىلاپ-سيپاۋمەن دە قىران شابىتتانادى. كەيدە قۇس ىرقىڭا كونبەگەندە نەمەسە وقىس قياڭقى مىنەز كورسەتكەندە وعان اشۋلانىپ، داۋىس كوتەرىپ، قاعىپ، سىلكىپ جازالاساڭ، ساعان كەك ساقتاپ ءتىلىڭدى المايتىن، باعىنبايتىن قىڭىر مىنەز دە تاۋىپ الادى. ال ءاربىر اڭشىلىق ارپالىستان كەيىن قىراننىڭ جاراقاتتانىپ، زاقىمدالماعانىن دا قاداعالاپ وتىرعان ءجون. سىنعان، مايىسقان، ۇيپالانعان قانات-قاۋىرسىندارىنا دەيىن باپ پەن كۇتىم تىلەيدى. سوندىقتان بۇركىتكە بالاڭداي قارايتىن جۇمساق مىنەز، كومپىس قاجىر-قايرات كەرەك. مەن بىلسەم جەبەتۇياعىمنىڭ سونداي ءبىر كۇيى كەلىسپەي تۇرعان سياقتى. قاباعى دا كىرجيىڭكى. شاماسى وسىنىڭ قالاۋىن بالالار تابا الماعان-اۋ!- دەدى قۇستىڭ ءتىلىن بىلەتىن قارت قۇسبەگى اقتارىلا سويلەپ. اڭشىلىقتىڭ مۇنداي قىزۋى مول اڭگىمەسىنە شابىتتانىپ، تابانى قىزىپ العان كەمەلبەك اقساقالدىڭ ايتقان ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە جىعىلا ءتۇسىپ، قۇپتاي جونەلدى.
- دۇرىس ايتاسىز اقساقال! نە قۇدىرەتى بار ەكەنىن كىم ءبىلسىن؟ سول بالالارعا زەكىپ قالاتىن مىنەزىمىزدى بۇركىتىمىزدىڭ الدىنا بارعاندا جىبەكتەي سوزاتىن ادەت تاپتىق قوي. كەيدە بۇركىت ءوزى دە بايقاماي، اڭداۋسىزدا ادام قولىنا تىرناعىن ىلىكتىرىپ الاتىن كەزى بولادى ەكەن. وتكەندە نۇرعالىم اعامىزدىڭ قولىنا ءوز بۇركىتى شەڭگەلىن سالىپ الدى. سوندا كىسىنى بەتىنە تىك قاراتپايتىن ءور مىنەزدى نۇقاڭ قولىنىڭ قانى سورعالاپ تۇرسا دا ەلەڭ قۇرلى كورمەي ماعان: «داۋىسىڭدى قاتتى شىعارما، اقىرىن كەل، بۇركىتتى شوشىتىپ، شامىرقاندىراسىڭ»، - دەمەسى بار ما. سودان ەپتەپ ءجۇرىپ شەڭگەلىن زورعا اجىراتتىق. ايتەۋىر «اڭشىنىڭ ەمى قانجىعاسىندا»، - دەگەندەي، جارالانعان قولىنا تۇلكىنىڭ ءوتىن جاعىپ ءجۇرىپ جازىلدى، - دەدى كەمەلبەك اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ .
- ە، نۇرعالىم اڭشىلىق ءداستۇردى بەرىك ۇستانعان، باتىر مىنەزدى ازامات قوي. ول وتكەن جىلى بۇركىتىن جەل كوتەرىپ، تەرىس ۇشىپ جوعالىپ كەتكەندە قايدان ىزدەپ تاپتى وسى؟ - دەدى قاسەيىن اقساقال ءسوز جۇلگەسىن باسقا ءبىر ارناعا بۇرىپ.
- نۇقاڭ «بۇركىتىمدى جوعالتىپ الدىم، ىزدەسىپ جىبەرسىن» دەپ سالەم ايتىپتى. سوندا مەن: «ءىز تاستاپ، بوي كورسەتىپ جەردە جۇرەتىن اياقتى مال ەمەس، اسپانداعى قۇستى قالاي ىزدەپ تابامىز» دەپ قايراڭدادىم. سونىمەن تاۋەكەل دەپ نۇقاڭ ەكەۋىمىز ەلدەن سۇراۋ سالا ءجۇرىپ، شالقالاپ اسپانعا تەسىلىپ، كوكتى ءسۇزىپ ءبىر اپتا جۇردىك. ءبىزدىڭ اسىعىپ، الاڭداۋىمىزدىڭ ءوز سەبەبى دە بار ەدى. بۇرىنعى قازاق سالت-ءداستۇر ەرەجەسى بويىنشا جوعالعان ءتۇز بۇركىتىن بىرەۋ تاۋىپ الىپ، ءبىر اپتا قولىندا باقسا، يەسىنە قايتارماۋىنا بولادى دەلىنگەن. ال جوعالعان قول باققان بالاپان قۇسقا ءبىر اي مەرزىم بەرگەن. سونىمەن بايىنشاعان، ساندىققارا، ارمانتى، شاكىرقارا، اقجاردى ارالاپ، اسپان مەن جەردى تۇگەل شولىپ، ساندالىپ ءجۇرىپ كۇمىستىنىڭ قۇيعانىنان ارەڭ تاپتىق. اسىلىندە ۇستاپ اكەلگەن ۇياسى بايتىك تاۋىندا، ويدىڭ قۇسى ەكەن، - دەدى كەمەلبەك ۇزاق اڭگىمەنىڭ جۇلگەسىن كەلتە قايىرىپ بايان ەتىپ.
وسى تۇستا باعانادان بەرگى اڭگىمەلەردى قىزىعىپ، ىنتالانىپ تىڭداعان توكەن قارت بۇركىتشىگە ءوزىنىڭ تۇسىنە الماعان، قيالى جەتپەگەن ساۋالىن كولدەنەڭ تاستادى.
- اقساقال، ءسىز جاڭاعى ءبىر اڭگىمەڭىزدە سىنعان قاۋىرسىندى دا جالعاپ، قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك دەپ ايتىڭىز عوي. وعان قانداي امال-تاسىلدەر قولدانادى ەكەن؟ - دەدى.
- ە، بالام! قۇس اتاۋلى قانات-قۇيرىعىمەن ۇشىپ-قوناتىنىن بىلەسىڭ. قىراننىڭ تىك ۇشىپ، وقتاي اتىلىپ اسپانعا شىعۋى، قۇيىلىپ-سورعالاپ اڭعا ءتۇسۋى، قاعىپ تاستاپ جالت بۇرىلۋى سول كەرەگە قاناتىنىڭ ارقاسى ەمەس پە. ەندەشە بۇركىتتىڭ قانات-قۇيرىعىندا بۇلىنگەن كەمستىك بولسا، مۇنداي الىمدى، ەپتى، شاپشاڭ قيمىل كورسەتۋىنە كەدەرگى بولادى. ادەتتە مايىسىپ، ۇيپالانىپ، اشىلىپ قالعان قاۋىرسىن-جۇندەرىن ادام قولىمەن مايلاپ، سىلاپ، تاراپ تۇزەتۋ وڭاي. ونى قۇستىڭ ءوزى دە تۇمسىعىمەن تاراپ دۇرىستاي الادى. ول قاۋىرسىندارىن جاي تۇزەتىپ قويماي، سىلەكەيلەپ تاراپ، مايلاي دا بىلەدى. مايدى قۇيرىعىنداعى كوبە قاۋىرسىننىڭ تۇبىندەگى بەزدەن الادى. ال قۇسبەگىنىڭ سىنعان قاۋىرسىندى وزەگىنەن جالعاپ، كادىمگى سىنىقشىداي تاڭىپ ەمدەۋىنىڭ ءتۇرلى امال-ادىستەرى بار. مۇنداي قىراننىڭ تىرشىلىك داعدىسىن تانىماي، بۇركىتىنىڭ تۇمسىعى مەن تىرناعىن سوياۋداي ەتىپ ءوسىرىپ الىپ، اڭ ۇستاپ، جەم جەي المايتىن مۇگەدەك، كەمتار كۇيگە تۇسىرگەن ەسەر بۇركىتشىلەر دە بولعان، - دەپ قاسەيىن اقساقال ءجون-جوسىعىن بىلمەي بۇركىتشى بولام دەپ تالپىنعان ءبىر اڭعالسوق اۋىلداسىنىڭ ەرسى قىلىعىن ەسىنە ءتۇسىرىپ مىرس-مىرس كۇلدى.
بۇل سوزگە توكەن ەلەڭ ەتىپ، تامسانىپ:
- سوندا بۇركىتتىڭ تۇمسىعى دا وسە مە؟ تىرناعىن پىشاقپەن الاسىزدار ما؟ - دەپ تاڭعالدى.
توكەننىڭ بۇل سۇراعىنا قوس بۇركىتشى قاتار كۇلدى.
- جوق، توكەن، تىرناعىن پىشاقپەن المايمىز. ونداي بولسا تابيعاتتا ەركىن جۇرگەن بۇركىتتەر قالاي كۇنىن كورەدى. ءبىز قولدا ۇستالعان بۇركىتتىڭ جانىنا تاس تۇعىر اكەلىپ قويامىز، سول تاسقا تۇمسىعى مەن تىرناعىن ءوزى ەگەپ-قايراپ، جانىپ وتىرادى، - دەدى كەمەلبەك انىقتاپ ءتۇسىندىرىپ.
وسىنداي قىر اسقان سايىن جاڭالانىپ، سەكسەۋىلدەي مازداعان اڭگىمەنىڭ ءبىر تۇسىندا تۇلكىنىڭ سونار قار بەتىنە قالدىرعان تايعا تاڭبا باسقانداي انىق ءىزى كەزدەستى. ەندى ساياتشىلاردىڭ بار نازارى وسى ءىزدى بارلاپ، ىندەتۋگە اۋدى.
- ءجا، توكەن، سەن وسى ءىزدى قۋالاپ ىندەتە بەر. ءبىز بيىككە قاراي تارتىپ، جالداي جۇرەيىك. ساعان ايتارىم، امال-ايلاسى مول تۇلكىنىڭ قۋلىعى ادامنان كەم ەمەس. قارا جەردى قۋالاپ باسىپ، ءىزىن جاسىرىپ سەنى اداستىرام دەپ دالباسالانادى. ءبىر ىزبەن كەلە جاتىپ، سول ءىزىن قايتا كەيىن باسىپ شەگىنىپ، ارتقا كەتىپ قالاتىن كەزى دە بولادى. كەيدە سوڭىنان تۇسكەنىڭدى سەزسە الدەبىر ەلەۋسىز تاس جارىقتارىنا بۇعىپ، بوي جاسىرىپ، قۋعىنشىنى وتكىزىپ جىبەرەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسىڭە ساقتاپ، سەندە قۋلىعىڭدى سايلاپ، سەرگەك ءجۇر. قاعۋشى ىزگە شەبەر بولۋ كەرەك، - دەپ اقساقال كەلەلى كەڭەسىن كەتەر تۇستا جاس جىگىتتىڭ قۇلاعىنا قۇيا ءتۇستى.
بىلاي شىققان سوڭ كەمەلبەك قارت بۇركىتشىگە قۇرداسى ەرەنقاننىڭ قاعۋشىسىز-اق، جالعىز ءوزى سالبۋىرىن قۇراتىنىن ايتىپ، اڭگىمە ءوربىتتى.
- ەرەنقان جالعىز جۇرگەندە بۇركىتىن جالداتىپ ۇشىرىپ جىبەرىپ، ءوزى ەتەكتە تۇلكى قاعادى. ءسۇيتىپ، سابىلىپ، ساندالماي-اق قانجىعاسىن قانداپ كەلەدى. ال كەشتە ۇيگە قايتاردا دا بۇركىتتى قولىنا قوندىرماي ۇشىرىپ، ەرتىپ جۇرەدى. تەك، اۋىلعا تاياعاندا عانا قولىنا شاقىرىپ الادى. وسىلاي بۇركىتىن ءتىل العىش بالاداي ىرقىنا كوندىرىپ، ابدەن ۇيرەتىپ العان،- دەپ كەمەلبەك تاڭداي قاقتى...
ەڭسەسىن اۋىر قار باسقان قارا تاۋ ءۇنسىز مۇلگىپ، مەڭزىعىر كۇيدە تىنىشتىق تىلەپ تۇر. قوس بۇركىتشى توڭىرەك تۇگەل كورىنەتىن ۇرىمتال تۇرعىعا تۇياق ىلىكتىرىپ توقتادى. كوز جەتەتىن جەردە ەشبىر قىلاڭ، قىبىر بايقالمايدى. ەتەكتەگى قاعۋشىدان دا حابار جوق. سودان كەمەلبەك اقيىقتىڭ توماعاسىن تارتىپ، قىران كوزىمەن توڭىرەكتى ءتىنتىپ كورمەك بولدى. اقيىق توماعاسىن سىپىرا سالعاندا-اق، جەردىڭ تۇبىندەگىنى كورەتىن الىمدى وتتى جانارىمەن قاتپارى مول قارا تاۋدىڭ ءبىر قاپتالىن تۇتاس جۇتىپ، سىيدىرىپ اكەتتى. سودان قاعا بەرىس، قالتارىسقا بوي جاسىرعان قىزىل تۇلكىنىڭ قىلتيعان قۇلاعىن تاني كەتتى. اقيىق العا ۇمسىنىپ، تىلەك ءبىلدىرىپ، تالپىنعاندا، كانگى بۇركىتشى كەمەلبەك قىراننىڭ كوز الدىن الاقانىمەن كولەگەيلەي بەردى. ول بۇركىتىنىڭ قولدىڭ ۇستىنەن مويىن سوزىپ، اسىرا قاراماي، قولدىڭ استىنان قىلمىڭ ەتىپ كوز سالعانىن كورىپ، تۇلكىنىڭ جاقىن جەردە جاتقانىن ءبىلدى. وسىدان سوڭ اياق باۋىن بوساتقانى سول ەدى، قىران قولدى تەۋىپ، اسپانعا وقتاي اتىلىپ شىقتى. «ويپىرماي ءا! مىنا جويپانىڭ سامۇرىق قۇستاي داۋىل سوقتىردى-اۋ! قاناتىن قالاي-قالاي سەرمەيدى-ەي ءوزى!» - دەدى قاسەيىن اقساقال اقيىقتىڭ سامعاۋ ونەرىنە سۇيسىنە تاڭىرقاپ.
قىران كوككە كوتەرىلگەندە، كورپەسى اشىلعان قىزداي قىسىلعان قىزىل تۇلكى ەندى قارا جارتاستىڭ جانىنا پانا بولماسىن ءبىلىپ، نەدە بولسا سۇلۋ تۇلعامدى مىناۋ الەم قىزىقتاپ، كورىپ قالسىن دەگەندەي، كوز ارباپ، بۇلاڭ قاعىپ، اپپاق قاردىڭ بەتىمەن سىلاڭداي قاشتى. وسى ءبىر سىلقىم سۇلۋلىققا جەم قۇمارىنان بۇرىن، كوز قۇمارىن قاندىرىپ العىسى كەلگەندەي اقيىق تا اسىعىپ-اپتىقپادى. قاناتىن قىسىپ-قىسىپ قاعىپ شارىقتاپ الىپ، ءشۇيىلىپ كەلىپ جاقىنداپ، قاعۋىلداپ عانا تۇلكىنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، قۇتىن قاشىرىپ قىڭىر ۇشىپ اينالىپ كەتتى. وسىدان كەيىن تۇلكىنى قارسى الدىنداعى بەلدەن اسىرىپ جىبەرىپ، بەيعامداي قالعان ساتىندە اسپانعا قايتا قايقاڭ ەتىپ، تىك كوتەرىلىپ، تۋ سىرتىنان سورعالاي قۇيىلىپ، تاڭىنان ءىلىپ كوتەرىپ اكەتىپ، باسىپ قالدى.
بۇل كورىنىستەردىڭ ءبارىن بيىكتەن باقىلاپ، ايىزى قانىپ تاماشالاپ تۇرعان ەكى بۇركىتشى ەندى ەتەككە قاراي دالاقتاي شاپتى. اسىرەسە، كەمەلبەك الامان ارپالىستىڭ توبەسىنەن تۇسە قالعىسى كەلىپ، استىنداعى كوك اتتى ءۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ تىك بەتتەردەن سىرعىتىپ، ساندىق تاستاردان قويانشا ىرعىتىپ، تاۋدان قۇلاي شاپتى...
كەمەلبەك بۇركىتىنە تۇلكىنىڭ ءتىلىن جىلىداي كەسىپ بەرىپ، دانىكتىرىپ، سىباعاسىن جەگىزدى. سالدەن سوڭ جاڭا عانا بار الەمنىڭ نازارىن بۇرىپ، قىزىقتىرىپ كوزىن سۋارعان قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى، ەندى مارتتىك پەيىلمەن، جول-جوسىننان اتتاماي اقساقالدىڭ قانجىعاسىنا بارىپ بايلانىپ جاتتى. «اپىر-اۋ، بالام! ەرتىپ جۇرگەن قاعۋشىمىز بار ەمەس پە؟! سوعان بايلاعانىمىز ءجون ەدى»، - دەگەن اقساقالعا كەمەلبەك:
- ۇلكەندى سىيلاعان حالىقپىز عوي. جول سىزدىكى! بۇيىرتسا كەلەسى ولجامىز سونىڭ قانجىعاسىن قانداسىن، - دەپ ءوزىنىڭ اينىماس ءۋاجىن ايتتى.
وسىدان كەيىن بۇركىتشىلەر «ءجانىمقان قىستاۋى» اتالاتىن كەلەسى ءبىر سايمەن ورلەپ، قىرقالاپ تاعى ءبىر بيىك تۇرعىعا كوتەرىلدى. بۇل جولى قاسەيىن قارت كوكداۋىلىنىڭ توماعاسىن تارتقان. ءبىر مەزگىلدە ەتەكتەگى قاعۋشىنىڭ ايعايى ەستىلدى. ارتىنشا قۇيرىعى بۇلاڭداعان قىزىل تۇلكى سۋىرىلىپ ورتاعا شىقتى. كوكداۋىل دا قولدان شاپشي اتىلىپ، قاناتىن سەرپە قاعىپ، سىزىپ ۇشا جونەلدى. ءبىراق تۇلكىگە ەكپىندەپ ءشۇيىلىپ بارسا دا، شەڭگەلىن سالماي، قاعىپ تاستاپ، سىپىرىپ قانا وتە شىقتى. اقساقال قايتا اينالىپ كەلىپ تاس ۇستىنە قونعان بۇركىتىن قولىنا شاقىرىپ، «داۋىلپازىم- اۋ! تۇلكىنىڭ جون ارقاسىن سيپاپ كەل دەدىم بە ساعان؟! جۇرەگىڭ مايلانىپ، تۇلكىدەن جەريتىندەي، نە جەپ ەدىڭ سەن وسى؟» - دەپ مەسەلىن قايتارعان قۇسىمەن ادامشا سويلەسىپ وكپە ارتتى. ايتسە دە اڭشىعا ءتان مىنەزبەن ءۇمىتىن ۇزبەدى، ساعىن سىندىرمادى. قالتاسىنان ءبىر ءتۇيىر شاقپاق قانت الىپ، ونى قارمەن قوسىپ سىقپالاپ بۇركىتىنە قويا سالىپ جۇتقىزدى.
- ءجا، كەمەلبەك، جاڭاعى تۇلكى الىسقا ۇزاپ كەتە قويعان جوق. اقيىقتىڭ تىرناعىنان قۇتىلماس. كوكداۋىلىم وسى جەردە قالا بەرسىن. ءىشى مۇزداپ، جۇرەگى قارايسا كەشكە دەيىن ءبىر ونەرىن كورسەتەر، - دەدى قاسەيىن اقساقال.
بۇركىتشىلەر تاۋ ەتەگىنە تۇسكەندە توكەن الدارىنان شىقتى. ول كەلگەن بويدا سامبىرلاي سويلەپ:
- الدىمىزداعى اناۋ توبەنىڭ باۋىرىندا ءبىر قورا قوي جاتىر. باعانا ۇشىراسىپ قالدىم. ءجانىمحاننىڭ بالاسى ەكەن. تۇلكى سونىڭ باتىس جاق قاپتالىنداعى قورىم تاستىڭ اراسىنا جاسىرىنعان سەكىلدى. مەن بارىپ ۇركىتىپ قۋىپ شىعايىن. سىزدەر وسى ارادان اقيىقتىڭ توماعاسىن تارتىپ دايىن تۇرىڭىزدار،- دەدى ەلپىلدەپ. بۇل سوزگە قاسەيىن اقساقال دا كەلىسىم بەرىپ، ءوز جوباسىن ءبىلدىردى:
- اقيىق توپ قانات بولعان قول بالاپان ەمەس، قايراتى مول، جاتىلعان ءتۇز قىرانى، ورگە قاراي تىك ۇشىپ شىعا الادى. دەسە دە تاۋعا قايقايتپاي، ءور جاعىن الىپ، ىلديعا قاراي ۇتىلاپ ۇركىت. تاۋ جاقتاعى بىدىرماق ادىرلارعا ىلىنسە قۇتىلىپ تا كەتۋى كادىك، - دەدى.
توكەن بىلاي شىققان سوڭ كوڭىلىنە پەندەلىك كۇدىك ۇيالاتتى. «وسى جوبامەن بارىپ تۇلكىنى ىلديعا قاراي ۇركىتسەم، تۇلكى قويشىنىڭ الدىن وراپ وتەدى. ءدال سول كەزدە بۇركىت كەلىپ تۇسسە، ارپالىسقان مايدانعا الدىمەن قويشى بۇرىن جەتىپ، تۇلكى بايلاناتىن جولدى الىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان تۇلكىنى نەدە بولسا تاۋعا قاراي ۇركىتەيىن. ورگە سالسا دا ورشەلەنىپ ۇشاتىن ءتۇز قىرانى قۇتقارماس» - دەپ قۋلىق ويلاپ، ءبىر قياستىققا باسپاق بولدى...
توكەن ءوزى مەجەلەگەن قورىم تاستى وراعىتا اينالىپ، ىلدي جاعىنان تاياپ كەلىپ، ايعايلاپ، تەبىنگى قاقتى. وسى كەزدە تاس اراسىندا بۇعىپ جاتقان تۇلكى ىتقىپ شىعىپ، تاۋعا قاراي قىزىل الاۋ بولىپ كوزگە وتتاي باسىلىپ شۇباتىلا قاشتى. بۇلاردان قيىس، بۇيىردەگى جاتاعانداۋ ءبىر توبەدە تۇرعان بۇركىتشىلەر تۇلكىنىڭ تاۋعا قاراي قاشقانىن كورىپ ابدىراپ قالدى.
- اپىراۋ، مىنا بالانىڭ ونىسى نەسى ەي! تۇلكىنى تاۋ ساعالاتىپ قۇتقارىپ جىبەرەيىن دەگەنى مە؟!- دەپ قاسەيىن قارت كۇيىنىپ كەمەلبەككە قارادى. وسى ساتتە اقيىقتى ۇشىرۋعا وقتالىپ تۇرعان كەمەلبەك تاۋ جاقتى نۇسقاپ:
- اناۋ بيىكتەن سورعالاپ، اعىنداپ كەلە جاتقان قارا قۇس ءسىزدىڭ كوكداۋىلىڭىز ەمەس پە؟ قايدان شىعا كەلدى ءوزى؟- دەپ اسپاننان كوزىن الماي ءسۇيىنىپ قاراپ تۇرىپ قالدى.
كەرەگە قانات قارا قۇستىڭ قارسى الدىنان، قاسقا ماڭدايدان ءشۇيىلىپ كەلە جاتقانىن بارىنەن بۇرىن تۇلكى كورگەن بولاتىن. ەندى تاۋعا تىرناق ىلىكتىرسەم دەگەن دامەلى ءۇمىتى ءوشىپ، جالت بۇرىلىپ، جان ساۋعالاپ ەڭىسكە قاراي قيالاي قاشتى. قاشىپ بارا جاتىپ، زاۋال شاقتىڭ تاياعانىن سەزىپ، اجال ۇيىرگەن كەكتى جاۋى ءتونىپ، جاقىنداپ قالعاندا شاۋىلدەي ءۇرىپ، كەرىپ تۇرا قالدى. سوندا بارىپ تۇلكى قارسىلاسىنىڭ قايمىقپاس باتىل قيمىلىن، دولى اشۋىن، بەت قاراتپاس سۇسىن تانىدى. سودان بۇلاي شىداس بەرمەسىن سەزىپ، ءدات قىلماي، بۇلت ەتىپ جەر سوقتىرماققا سوزىلا بەرگەندە ەكپىندەي ءشۇيىلىپ، جىلدام سوقتىعىسقان كوكداۋىل ءبىر شەڭگەلدى وكپەدەن سالىپ، قايقاڭ ەتىپ قايىرىلا بەرگەن تۇلكىنىڭ باسىن تاعى ءبىر اياقپەن ءبۇرىپ ۇستاپ، وماقاستىرا قۇلاتىپ، تۇنشىقتىرىپ، جانشىپ باستىدا قالدى.
جاڭا ساسقان تۇلكى قارسى الدىنان بۇركىت شىققاندا، قويشى جاتقان توبەگە قاراي قاشقان بولاتىن. ەندى وسى جان الىپ، جان بەرىسكەن اپىر-توپىر ارپالىستىڭ ءبىر شەتىنەن سول قويشى بالا ايعايدى سالىپ جۇگىردى. ال ءور جاقتان تاۋدان تۇسكەن كوشكىندەي داۋىلداتىپ، كەرتوبەلىن ورعىتىپ، جەر ءتوسىن دۇبىرلەتىپ، قاردى بۇرقاسىنداتىپ قاسەيىن اقساقال دا شاۋىپ كەلەدى. شاۋىپ كەلە جاتىپ كوكداۋىلىنا قۋات بەرىپ، زور داۋىسىمەن تاۋدى باسىنا كوتەرىپ، «اياما، ايىرىلما، ءبۇرىپ تاستا!»، «سال قاندى شەڭگەلدى!» دەپ ايعايلاپ، اقىرىپ كەلەدى. سودان جەتكەن بويدا قايراتى قاۋلاپ، بۇلقىنعان بۇلا كۇشپەن جاس جىگىتتەي اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، بۇركىتىنە ەنتەلەي ۇمتىلعان...
كەمەلبەك پەن توكەن كەلگەن كەزدە قارت بۇركىتشى كوكداۋىلىنىڭ توسىن ەرلىگىنە ءسۇيىنىپ، كۇمىستەي اقساقالى كۇن نۇرىنا جارقىلداپ، اجارلانىپ، مەرەيى ءوسىپ، قارق-قارق كۇلگەن. وعان قوسىلىپ توڭىرەكتەگى جاقپارى قالىڭ كوك جارتاستار جاڭعىرىپ، باعانادان بەرى قارتپەن بىرگە ەلەڭدەپ، داۋرىعىپ، القىنعان كارى قارا تاۋدىڭ ءوزىنىڭ وكپەسى سولقىلداپ، «دۇرىس-اۋ!» دەگەندەي كۇڭگىرلەي كۇبىرلەپ، كۇرك-كۇرك جوتەلگەندەي بولدى ...
وسىدان كەيىن اقساقال تۇلكىنىڭ تەرىسىن ورتاعا تاستاپ:
- ال، جىگىتتەر مىناۋ ولجا بايلاۋ سالتىن ساياتشىلاردىڭ وزدەرى شىعارعان جول-جوسىن، اڭشىلىق ءداستۇر دەپ تۇسىنەتىندەر كوپ. انىعىندا بۇل قازاقتىڭ ەجەلگى زاڭ-ەرەجەلەرىندە جازىلعان، جالپى قوعام، كوپشىلىك قاۋىم ورتاق باعىناتىن قاعيدا بولعان. ول التاي ەلىنىڭ «ءتورت بي، تورە زاڭىندا» دا انىق جازىلعان. وندا قانجىعاعا بايلانباعان اڭدى اڭشى قاسىنا ەرتكەن جولداسىنا نەمەسە كولدەنەڭ كەز بولعان ادامعا بايلاۋى مىندەتتى دەلىنگەن. مەن دە سول ءداستۇر-سالتتان اتتاماي بىرەۋىڭە تۇلكىنى بايلايىن دەپ وتىرمىن. دەگەنمەن اتالارىڭ كۇندە سالبۋىرىن قۋىپ جۇرگەن جوق. سوندىقتان ەكى ازاماتىمنىڭ دا كوڭىلدەرىن جىقپايىن،- دەپ قارت بۇركىتشى اعىنان جارىلىپ قويشى بالاعا «جولىن بەرگەنىم» دەپ اقشا ۇستاتتى. توكەن ءجۇزى الاۋلاپ، قىزارىپ قانجىعاسىنا قىزىل تۇلكى بايلاندى...
***
الاتاۋدىڭ باۋىرىنداعى ءبىر قىراتتا وتىرعان كەمەلبەك باعانادان بەرى توبەسىندە قالىقتاپ، اينالىپ ۇشىپ كەتپەي جۇرگەن كەرەگە قانات قارا قۇستىڭ قيمىل-قوزعالىسىن باعىپ، تاماشالاپ، الدە ءبىر ۇمىتپەن ەلەڭدەپ كوپ كوز سۋارعان. ونداعىسى التايدا قالعان اقيىعىن ساعىنعانى ...
«مىنا بۇركىت مەنى نەگە سونشا اينالسوقتاپ، توڭىرەكتەي بەردى؟! التايدا قالعان اقيىعىم ەمەس پە ءوزى؟! قاناتى زور، قايراتى مول، ەكپىنى قاتتى قىرانعا التايدان الاتاۋعا ۇشىپ كەلۋ قانشا قيىن دەيسىڭ! ول دا تالاي جىل باعىپ، «كوك شاڭىت» ەتىپ تۇلەتىپ، قاس-قاباعىنا قاراپ، سىلاپ-سيپاپ تورەدەي كۇتكەن يەسىن ۇمىتپاعان بولار. قاسەيىن اقساقال بۇركىت 100 جىل جاسايدى دەۋشى ەدى. امان بولسا الاتاۋعا كەلىپ، قوس يىعىنداعى اق قاۋىرسىنىن الاقانىما سيپاتىپ، قولىما ءبىر قونىپ كەتسە عوي! وندا مەن دە اناۋ ءبىر جىلعى بۇركىتى تۇلكى العان قارت بۇركىتشىدەي قايراتىم قاۋلاپ، اجارلانىپ، مەرەيىم تاسىپ، ايبىندار ەدىم-اۋ شىركىن!!! الدە، ول، اداستىرىپ، تاستاپ كەتكەنىمە نازالى ما ەكەن؟! مەنىڭ ۇرپاعىمنىڭ قامى ءۇشىن جىلى ۇيامدى سۋىتىپ، الاتاۋعا قونىس اۋدارعانىمدى بىلسە، ول ايىبىمدى دا كەشىرەر! قايران اقيىق التايدىڭ قاي بيىگىندە شالقىپ ۇشىپ ءجۇر ەكەنسىڭ؟!..»، - دەپ كەمەلبەك ساعىنىشقا، ارمانعا تولى وتكەن ءومىر، كوشكەن داۋرەنىن ويشا شولىپ ەسىنە الدى ...
اۆتور: باقىتجول كاكەش