وكسفوردتا ءدارىس وقىعان تۇڭعىش قازاق
بۇگىندە عاسىر ادامىن اعىلشىندار اتتاي قالاپ، شاقىرتىپ، اقىسىن تولەپ، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسورلارعا ءدارىس وقىتادى (وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى تۋرالى ەجىكتەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق). جاپوندار دا جارماسىپ، ۇندىستەر دە ۇزدىگىپ وتىر. قاشان كەلەدى ەكەن دەپ جولىنا قاراپ، ەكى كوزدەرى ءتورت بولعالى ءبىراز جىل.
فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تەمىرعالي كوكەتايەۆتىڭ ەسىمى الەم فيزيكتەرىنىڭ اۋزىندا. ازياداعى كورنەكتى عالىم دەپ تانيدى. الەمدى مويىنداتقان تۇلعا. دۇنيەجۇزىندەگى عىلىمنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن فيزيك عالىمدار كوكەتايەۆتى كوككە كوتەرەدى. عاسىر ادامىنان ءدارىس الۋدى عانيبەت كورەدى. ويتكەنى عاسىر ادامى اتانۋ - 100 جىلدا ءبىر بۇيىراتىن اتاق. اتاق بولعاندا، الەمنىڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن ءدانىشپاندارى ساراپقا سالىپ، سالماقتاپ بارىپ، بەرىلەتىن اتاق. وعان «مىنانىڭ ءوزى جاقسى، مىنانىڭ كوزى جاقسى» دەيتىن جۇرمەيدى.
جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى عىلىمي جاڭالىقتاردى حالىقارالىق بيوگرافيالىق ورتالىق تىزىمگە الىپ وتىرادى ەكەن. سونىڭ ناتيجەسىندە تەمىرعالي ءابىلدا ۇلىنىڭ ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى اتانۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن. مۇنىڭ ءوزى - قىزىق جاعداي. ول تۋرالى تەمىرعالي ءابىلدا ۇلى بىلاي دەيدى:
- 1994 - جىلى ۇيگە كەمبريدجدەن حات كەلدى. «ءسىز «ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» اتاعىنا ۇسىنىلعان ۇمىتكەرلەر ىشىندەسىز» دەپ. بۇل بىرەۋدىڭ مەنى قىلجاقتاپ جازىپ جىبەرگەنى دەپ ويلادىم. سوسىن جىرتىپ، لاقتىرىپ جىبەردىم. سول بەتى ۇمىتىلىپ قالدى. ارادا ەكى اي ءوتتى. ءبىر كۇنى تاعى حات كەلىپ تۇر. تاعى كەمبريدجدەن. قىزىم ءبىرىنشى حاتقا جاۋاپ جازعان-جازباعانىمدى سۇرادى. «ماعان ونىڭ نە كەرەگى بار؟» - دەدىم قىزىما. ول قوياردا-قويماي، مەنىڭ فيزيكانىڭ قاتتى دەنەلەرى بويىنشا اشقان عىلىمي جاڭالىعىمدى اعىلشىنشاعا اۋدارىپ، سالىپ جىبەردى. قىزىم اعىلشىنشا ەركىن سويلەپ، ەركىن جازاتىن. قوش. سونىمەن، ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتتى. سودان 1999 - جىلدىڭ شىلدەسىندە حات كەلدى. «ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» اتانعانىم تۋرالى. ەل-جۇرتقا ايتار-ايتپاسىمدى بىلمەي ويلانىپ جۇرگەندە، الگى حات جوعالىپ قالدى. تاعى ەشكىمگە ءتىس جارعان جوقپىن. ءبىر كۇنى 1999 - جىلى جەلتوقساننىڭ سوڭىنا تامان، اسپيرانتتارىم بار، كافەدراعا كەلگەن حاتتاردى قاراستىرىپ وتىرعانبىز. اسپيرانتىمنىڭ بىرەۋى: «اعا، ءسۇيىنشى» - دەپ ايعاي سالسىن. سويتسەك، پوشتامەن، پوسىلكامەن «ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» دەگەن اتاقتىڭ مەدالى، ديپلومى كەلىپتى. مەدالى 300 گرامنان استام تازا كۇمىستەن جاسالعان. سوندا باقانداي بەس جىل بويى كىمنىڭ لايىق ەكەنىن ابدەن تارازىعا تارتقان عوي.
2003 - جىلى حالىقارالىق كونفەرەنسيادا بولدىم. سوندا جاپونيانىڭ فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ ءبىر عالىمى كەلىپ: «ءسىز تەمىرعالي كوكەتايەۆسىز با؟» - دەدى. سويتسەم، ول مەنى تانىپتى. ويتكەنى مەنىڭ عىلىمي جاڭالىعىمدى «عاسىردىڭ ۇزدىك جاڭالىعى» دەپ ۇسىنعان جاپونيانىڭ فيزيكا ينستيتۋتىنداعى عالىمدار ەكەن.
قازىر «عاسىر ادامىنىڭ» ءدارىسىن دۇنيەجۇزىنىڭ فيزيكتەرى تىڭداۋعا قۇمار. فرانسيا، گەرمانيا، قىتاي قولقا سالىپ، عالىمدارىنا ءدارىس وقىتتى. وكسفوردتا 70 پروفەسسوردى ءبىر قازاق اۋزىنا قاراتتى. «سوندا عۇمىرىمدا ءبىر ماقتانعانىم بار»، - دەيدى عالىم.
قاراعاندى وبلىسى جاڭاارقا اۋدانى جەتكىنشەك اۋىلىنىڭ توپىراعى 1938 - جىلى ناۋرىزدىڭ 25 - جۇلدىزىندا «ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» دۇنيەگە كەلگەنىن بىلگەن جوق. ەسەسىنە 62 جىلدان كەيىن دۇنيەجۇزى ءبىلدى.
ەستونياداعى عىلىمي جەتەكشىسى چەسلاۆ لۋششيك شاكىرتى - كوكەتايەۆ «ХХ عاسىردىڭ عۇلاما ادامى» اتانعاندا تەلەفون سوعىپ، قۇتتىقتاپ، جىلاپ تۇرىپتى. ۇستازى 85 جاسقا كەلگەندە كىتابىن سىيلاپتى. «ۇلى ورىستىڭ ءوزى وكسفوردتا ءدارىس وقىعان جوق. سەن وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىعان تۇڭعىش قازاقسىڭ!»، - دەگەن ەكەن.
30 عىلىم كانديداتىن، سەگىز عىلىم دوكتورىن قانات قاقتىرعان عاسىر ادامى - قاراعاندىدا. 74 جاسقا كەلدى. 2003 - جىلى كەمبريدجدەگى حالىقارالىق بيوگرافيالىق ورتالىقتىڭ (قازاقستان مەن ورتا ازيا وكىلى رەتىندە) ۆيسە-كونسۋلى بولىپ سايلاندى، باسقا اتاقتارىنىڭ ءوزىن ايتپاعاندا. اتاعىنان ات ۇرىككەندەي-اق.
بۇل ادامدى كورگەن دە - ارماندا، كورمەگەن دە - ارماندا.
2012- جىل