تۇزدى تەگىن بەرمە، ورمەكشىنىڭ تورىن بۇزبا: قازاق ىرىم-تىيىمدارىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى
كوبىنەسە بۇل، نەگىزىنەن، بالالاردى جامان ادەتتەن، جات پيعىل، ەرسى قىلىق، ادەپسىز ىستەردەن ساقتاندىرۋدا ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. كەيدە ۇلكەن كىسىلەردەن «ولاي ىستەمە، جامان بولادى» دەپ ايتقانىن ەستىپ جاتامىز. حالىق اراسىندا وسىنداي كەڭ تارالعان تىيىم سوزدەردىڭ ءدىني- فيلوسوفيالىق استارىن ىزدەپ كوردىك.
توگىلگەن شايدى ىشپە
داستارقان باسىندا كەسەدەگى شاي نەمەسە سۋ قاندايدا دا ءبىر سەبەپپەن توگىلىپ كەتسە، تۇبىندە قالعان قالدىعىن ىشپەيدى. ونداي كەزدە شايدى جاڭالاپ، قايتا قۇيادى. سەبەبى، شايتان ادامنىڭ نەسىبەسىن قىزعانادى ەكەن. ول داستارقان باسىندا ادامداردىڭ ءاربىر ءىس-قيمىلىن اڭدىپ وتىرادى. ادام اڭداماي قالعان ساتتە قولىنداعى ىدىستى قاعىپ جىبەرەدى. توگىلگەن شاي شايتاننىڭ نەسىبەسى دەپ سانالادى. سوندىقتان شاي، سۋسىن قولدان توگىلىپ قالعان كەزدە ونى جاڭارتىپ، قايتادان قۇيىپ ءىشۋ كەرەك ەكەن.
تىرناق پەن شاشتى دالاعا تاستاما
ءدىني كىتاپتاردا ىدىرىس پايعامبارعا 30 پاراقتان تۇراتىن كىتاپ تۇسكەن دەلىنەدى. بۇقارا حالىق سونىڭ ارقاسىندا كىتاپ وقىپ، ارام مەن ادالدى ايىرۋدى ۇيرەنىپتى. عۇسىل الىپ تازا ءجۇرۋ، شاش- تىرناقتى كۇتىپ ۇستاۋ پارىز بولىپ بەكيدى. وسىدان باستاپ «شاشى وسكەننىڭ ەلى كاپىر، تىرناعى وسكەننىڭ ءوزى كاپىر» دەگەن ءسوز قالىپتى.
تىرناق پەن شاش العاندا ونى جەرگە كومۋ قاجەت. سەبەبى، تىرناق پەن شاش جىن- پەرىنىڭ سۇيىكتى ازىعى سانالادى. شاش پەن تىرناعىن جىنعا الدىرعان ادامنىڭ باسى اۋىرادى ەكەن.
مۇجىلگەن سۇيەكتى ۇيدە قالدىرما
سامادۋن دەگەن جىن سۇلەيمان پايعامبارعا:
- پايعامبار، ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ قۇداي بۇيىرتقان نىعمەتى بار. مەن جانە مەنىڭ ۇرپاقتارىما، قاۋىمىما ازىق- تاعامدى تاڭىردەن سۇراپ، الىپ بەر، - دەيدى. سۇلەيمان:
- ادامداردىڭ اسىنان كەيىن قالعان استىڭ ۇنتاعى، قوقىمى، سۇيەك-ساياق سەنىڭ جانە ۇرپاقتارىڭنىڭ ازىعى بولسىن، - دەپتى.
سودان باستاپ جىن-پەرىلەر استان كەيىن قالعان ۇنتاق پەن سۇيەك-ساياقتى ازىق ەتەدى ەكەن. اسىرەسە، جەلىنگەن سۇيەكتى تۇندە ۇيدە قالدىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ونى جەۋگە ءبىر قاۋىم جىن-پەرىلەر كەلىپ، ءۇيدى جايلاپ الادى. وسىعان وراي، حالىق اراسىندا «سۇيەك-ساياقتى ۇيدە ساقتاماي، يتكە تاستا» دەگەن تىيىم شىعىپتى.
ورمەكشىنىڭ تورىن بۇزبا
قازاق ۇعىمىندا ورمەكشى ۋىتسىز، ورمەك توقيتىن، ۇساق جىبىرلاق جاندىكتەر قاتارىنا جاتادى. قازاقتار ورمەكشىدە قاسيەت بار دەپ سانايدى. ەگەر ۇيدە وتىرعاندا توبەسىنە ورمەكشى تۇسسە، باسىما باق قونادى، جولىم اشىلادى دەپ سەنەدى. مۇحامبەت پايعامبارعا قاتىستى ءبىر ءدىني اڭىزدا ورمەكشىنىڭ قاسيەتى تۋرالى بىلاي دەلىنگەن: پايعامبارىمىزدى يسلام ءدىنىن ۋاعىزدادىڭ دەپ قاسكۇنەمدەر ولتىرمەكشى بولىپ قۋعاندا ول تاۋعا بارىپ، ءبىر ۇڭگىرگە تىعىلادى. اللا ەلشىسىنە جاقتاسقان ورمەكشى سول زاماتتا ورمەك توقىپ ۇلگەرەدى. ىزكەسۋشىلەر دە ۇڭگىردىڭ اۋزىنا جەتىپ كەلەدى. قاراسا، ورمەكشىنىڭ تورى بۇزىلماعان. زالىمدار ىشتە ەشكىم جوق دەپ ۇيعارىپ، كەتىپ قالادى. كىشكەنتاي جاندىكتىڭ سەبەبىنەن اسىل پايعامبار امان قالادى. سودان باستاپ ورمەكشىنىڭ تورىن بۇزۋعا تىيىم سالىنىپتى.
تۇزدى تەگىن بەرمە
ەرتەدە پارسى جەرىندە ناۋشارۋان دەگەن ءادىل پاتشا بولىپتى. پاتشا ءبىر كۇنى اڭعا شىعادى. اڭدا ءجۇرىپ، كيىك اتىپ الادى. ونىڭ ەتىن اسىپ جەمەكشى بولىپ، قاسىنداعى ۋازىرىنە:
- جاقىن ماڭداعى ءبىر اۋىلدان تۇز الىپ كەل، - دەپ جۇمسايدى. ءۋازىرى:
- قۇپ، تاقسىر، - دەپ اتىنا مىنە بەرگەندە، پاتشا:
- سەن تۇزدى تەگىن الما. كىم بولسا دا، اقىسىن تولە، - دەيدى. ءۋازىر تاڭعالىپ:
- ۋا، پاتشام! شىمشىم تۇز ءبىر تيىنعا دا تاتىمايدى. ونى تەگىن-اق السام بولادى عوي. ءارى سىزدەي ءادىل امىرشىگە ءبىر شىمشىم تۇزدى جۇرت قۋانا-قۋانا بەرەدى، - دەيدى. سول كەزدە ناۋشارۋان:
- ەي، ءۋازىرىم، مىنانى جاقسىلاپ تىڭدا، جادىڭنان شىعارما. ەگەر مەن ەلدىڭ جالعىز جۇمىرتقاسىن اقىسىز السام، سەندەر قياناتپەن تاۋىعىن سويىپ جەيسىڭدەر. ءبىر المانى تەگىن جەسەم، سەندەر الما اعاشىن ءتۇپ- تامىرىمەن تارتىپ الاسىڭدار. ەسىندە بولسىن، باسشىنىڭ ىستەگەنىن قوسشى وزىنە ۇلگى قىلادى. ۇساق-تۇيەك زاتتىڭ دا اقىسىن تولەڭدەر. قيانات قىلداي ىستەن باستالادى دەيدى.
ناۋشارۋاننىڭ «ءادىل» اتاعى حالىققا تارالىپ، بايدان تەڭدىك كورمەگەندەر سوعان باراتىن بولعان. «تۇز دا بولسا، تەگىن الما» دەگەن تىيىم ناۋشارۋان كەزىنەن باستالدى. قازاقتاعى «كورشىدەن اقىسىز تۇز الساڭ، ارالارىن بۇزىلادى» دەگەن ىرىمنىن شىعۋ توركىنى وسىندا دەسەدى.
سانجار كەرىمبايدىڭ «سالت-داستۇرلەر سويلەيدى» كىتابىنان الىندى
turkystan.kz