شىبىندى ومىرلىك زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدىرعان قازاقستاندىق عالىم

استانا. قازاقپارات- شىبىن، كادىمگى قارا شىبىن ءبىر كىسىنىڭ ومىرلىك زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان دەسە تاڭدانار ما ەدىڭىز؟ ءسوز جوق باسىڭىزدى شايقار ەدىڭىز.

قازاقستاندا وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن ساناۋلى عانا ەنتومولوگتاردىڭ ءبىرى - بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى فۋاد ناسىروۆ.

سەمەي شاهارىندا شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا كافەدراسىندا ۇستازدىق ەتەدى.

- شىبىن - جەر بەتىندە ەڭ كوپ تارالعان جاندىكتىڭ ءبىرى. عىلىمدا ونىڭ 120 مىڭ ءتۇرى بەلگىلى، - دەيدى ول. - تىرشىلىكتە اداممەن قاي جاعىنان بولسىن (ۇيىندە، تاماق ارقىلى، قوراسىندا، كوشەدە)، جاناساتىن جاندىكتى زەرتتەۋ بيولوگيا ىلىمىندە كوپ جايتتاردىڭ بەتىن اشادى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سەمەيدەگى مالدارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ بيولوگيالىق زەرتحاناسىندا ارنايى اينەك جاشىكتىڭ جوعارى تۇسىنا ىلىنگەن ەتكە ۇيمەلەگەن قۇجىناعان شىبىن مەن ونىڭ استىنا توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتقان قۇرتتىڭ كوپتىگىنە قايران قالىپ ەدىك. سوندا مامانداردىڭ بۇعان زەر سالىپ، مۇقيات قاداعالايتىنىن بايقاعانبىز. ءبىر جاعىنان ءبىز سياقتى بيولوگيادان اۋىلى الىس ادامعا بۇل ءىس كۇلكىلى كورىنگەن.

شىن مانىندە شىبىن ەنتومولوگيا ىلىمىندە نەگىزگى ورىندا تۇراتىن جاندىك ەكەن. زياندىلىعى وتە كوپ، ءبىراق پايداعا اساتىن تۇستارى دا بار. ماسەلەن، سينانتروپتىق شىبىننىڭ مەديسينالىق-سانيتارلىق جانە ەپيزووتولوگيالىق ءمانى بار.

جاز كەزىندە 12-14 كۇننىڭ ىشىندە شىبىننىڭ جاڭا ۇرپاعى ءوسىپ-ءونىپ وتىرادى. شەتەلدەردە ونىڭ قۇرتى كوبەيتىلىپ، ءۇي قۇستارىن جەمدەۋگە، بالىق اۋلاۋعا پايدالانىلادى. انگليانىڭ نورتحەمپتون وكرۋگىنىڭ ورتالىعىنا وسى قۇرتتاردى ساتاتىن اۆتومات قويىلعان كورىنەدى.

- بىزدە دە وسى ماسەلە قولعا الىنا باستادى. ماسەلەن، سەمەيدەگى قۇس فابريكاسىندا جەمدى شىبىن قۇرتتارىمەن بايىتىپ بەرۋ تاجىريبەگە ەنگىزىلگەن. بۇل جاڭالىقتى ەنگىزە ءجۇرىپ بولات قاجىبايەۆ دەگەن جىگىت كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادى، - دەيدى فۋاد سامات ۇلى.

- سوندا ونىڭ ناتيجەسى قانداي؟ پايداسى بار ما؟

- ارينە، بار. قۇستى سەمىرتۋ ءۇشىن ەت-سۇيەك ۇنى قولدانىلادى. ءبىراق ول وتە قىمبات. سوندىقتان فابريكانىڭ وزىندە جىل بويى شىبىن قۇرتىن ءوسىرۋ ارزانعا تۇسەدى. ونى جەمگە قوسىپ، قۇرعاق بيوماسسا ازىرلەسە، پروتەين مولشەرى 50-55 پايىز ۇلعايادى. بۇل قۇستىڭ تىرىدەي سالماعىن 7-14 پايىز ارتتىرادى ەكەن.

- ال شىبىن قۇرتى مەديسينادا قالاي قولدانىلادى؟

- ارنايى تازارتىلىپ، ستەريزاسيالانعان قۇرتتاردى كەز كەلگەن اشىق جاراعا تاڭادى. سوندا ولار ءولى جاسۋشالاردى جەپ، جارانىڭ جيەكتەرىن تەگىستەپ شىعادى. مۇنداي ءادىس قازىر انگليادا قولدانىلىپ ءجۇر.

- شىبىن قۇرتى تاماققا دا پايدالانىلادى دەيدى. سول راس پا؟

- يتاليادا ءدال وسىنداي تازارتىلعان شىبىن قۇرتىن قوسىپ، ارنايى ىرىمشىك جاسايدى. بۇل اسىرەسە، ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى ساردينيا ولكەسىندە ەرەكشە ساقتالعان. جەرگىلىكتى ەل ونىڭ رەسەپتىن قۇپيا ساقتايدى. «كاسۋ-مارسۋ» ىرىمشىگىنىڭ قازاقشا اتاۋى - «شىرىندى قوسىلعان ىرىمشىك».

- ونى ازىرلەۋ تەحنولوگياسىنان حابارىڭىز جوق پا؟

- ەستۋىمشە، ىرىمشىكتى دايىنداۋ كەزىندە اشىتۋ جاعدايىندا ۇزاعىراق ۇستايدى. سوندا قوسىلعان قۇرت ىرىمشىك ىشىندە جىلدام قوزعالىپ، كەيدە ءتىپتى 15 سانتيمەترگە دەيىن سەكىرىپ شىعادى ەكەن. ىرىمشىكتىڭ وتە جۇمساق بولۋى سودان دەيدى. ءبىراق مۇنداي ىرىمشىكتى يتاليادا اشىق ساتۋعا قويمايدى. تاپسىرىس بەرگەندەرگە عانا جاساپ بەرەدى.

فۋاد سامات ۇلى شىبىندى زەرتتەۋمەن 1988- جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەدى ەكەن.

اڭگىمە بارسىندا ەلىمىزدىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىك ايماعىنداعى زووفيلدىك شىبىنداردىڭ ءالى كۇنگە تولىق زەرتتەلمەگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. ونىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، تارالۋ جاعدايىن، ەكولوگيالىق ەرەكشەلىگىن، زياندىلىعىن، ءتۇرلى تابيعات ايماعىندا جان-جانۋارلاردى زووفيلدىك شىبىننان قورعاۋ ماسەلەلەرىن، ايماقتىق جانە بيوتوپيكالىق بەيىمدىلىگىن، ءبار-ءبارىن عىلىمي نەگىزدەۋ باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر.

- ءبىزدىڭ جەرىمىزدە شىبىننىڭ قانشا ءتۇرى بار؟

- شىعىس ايماقتا 52 تۋىس جانە 23 تۇقىمداسقا جاتاتىن 101 شىبىن ءتۇرىنىڭ، پاۆلودار وبلىسىمەن شەكتەسەر تۇستا 54 تۋىس جانە 18 تۇقىمداسقا جاتاتىن 92 ءتۇرىنىڭ بارىن انىقتادىق. سونىڭ 18 ءتۇرى قازاقستان فاۋناسىندا ءبىرىنشى رەت كورسەتىلىپ وتىر.

- بۇل زيانكەس جاندىكتىڭ كوبەيۋىنە توسقاۋىل قويۋدىڭ ءتيىمدى امالى قانداي؟

- حيميالىق جولمەن دارىلەۋ. ءبىز ەندى وسى ايماقتا تۇڭعىش رەت تەرپەنويدتى رەپەللەنت، پەرمەترين (ستوموزان)، فەنۆالەرات (سۋميسيدين)، سيپەرمەترين (سيمبۋش)، دەكامەترين (بۋتوكس، دەسيس، ك-وترين)، سونداي-اق، «ۋمورەپ»، ۆەتەرينارلىق رەپەللەنت، ينسەكتورەپەللەنت، «ۆەتەرين» سياقتى جاڭا دارىلەردى پايدالانىپ ءجۇرمىز. «كاراتە» جانە فيۋري سياقتى قوسپا دارىلەر مالدى شىبىن-شىركەيدەن قورعاۋ ءۇشىن كەرەك.

- شىبىن فاۋناسىنىڭ قۇرامىن قالاي بىلەسىزدەر؟

- مال جايىلىمىندا، فەرمالاردا، ۇيلەردە، مال سەمىرتەتىن كەشەندەردە، جازعى لاگەرلەردە باقىلاپ، ەسەپ جۇرگىزەمىز. ءتۇرلى بيوتوپتىق جانە ستاسيالىق زەرتتەۋلەر جاسالادى. شىبىن كوبەيەتىن ورىنداردان ورگانيكالىق سىناما (پروبا) الىنادى. وسى باعىتتا مەن 40 تان استام عىلىمي ەڭبەك جازدىم جانە ەكى پاتەنتكە يە بولدىم.

عالىم زەرتتەۋلەرىندە شىعىس قازاقستان مەن پاۆلودار وبلىسى اۋماعىندا شىبىننىڭ كوبەيۋ بەلسەندىلىگى ورتا ەسەپپەن 90-100 كۇنگە سوزىلاتىنىن، بۇل كەزدە باس-اياعى 10-25 كۇندە مالعا جاپپاي پارازيت قالدىراتىنىن ايتادى. سوندىقتان مال قورالارىن مامىر ايىنىڭ ەكىنشى ون كۇندىگىندە، ماۋسىم-شىلدە ايلارىنىڭ ءبىرىنشى ون كۇندىگىندە جانە تامىزدىڭ ءبىرىنشى-ەكىنشى ون كۇندىگىندە دارىلەۋدى ۇسىنادى. سول سياقتى مالدىڭ تەرىسى مەن ءجۇنىن دە سينتەتيكالىق پيرەترويدتارمەن دەزينفەكسيالاۋ كەرەك.

- ءبىز شىبىننىڭ سانىن رەتتەپ، ونىڭ جاپپاي كوبەيۋىنە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە - دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ بارىنىڭ الدىندا تۇرعان كۇردەلى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. قورعانىس شارالارىن دۇرىس جۇرگىزۋ شىبىننىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتاعى ەكولوگيالىق-بيولوگيالىق ەرەكشەلىگىن ناقتى زەرتتەۋ ارقىلى عانا مۇمكىن بولادى.

بارىمىزگە سونشالىقتى تانىس، بەلگىلى جاي - كادىمگى قارا شىبىننىڭ الەگى تالاي اتانعا جۇك، جاتقان ءبىر اۋقىمدى ءىلىم ەكەنىن كىم بىلگەن. نەگىزى ءبىز تۇسىنبەيتىن دۇنيە كوپ قوي. فۋاد سامات ۇلى سياقتى سيرەك ماماندىق يەسى بولماسا، بالكىم، ءوزىمىز ءۇشىن مۇنداي جاڭالىقتى اشپاس ەدىك.

عابدۋل مەرقۇرمان

دەرەككوز: «نۇر استانا» گازەتى. 2012-جىل