استانانىڭ اتاسى - دەشتى- قىپشاق زامانىندا بوي كوتەرگەن بوزوق قالاسى
وعان دالەل بۇگىندە ەلوردامىز قونىس تەپكەن كەڭىستىكتە سوناۋ ءبىر دەشتى- قىپشاق زامانىندا بوي كوتەرگەن بوزوق قالاسى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 1998- جىلى بوزوق قالاسىن العاش اشقان اكادەميك كەمەل اقىشەۆتىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى، ك. اقىشەۆ اتىنداعى ارحەولوگيالىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مارال حابدۋللينامەن بولعان سۇحباتتى جاريالاندى. قازاقپارات وسى سۇحباتتىڭ ءماتىنىن ۇسىنادى.
- مارال قالىمجان قىزى، ەلىمىزدىڭ ايبارى مەن ايبىنىنا اينالعان استانا قالاسىنىڭ ەجەلگى باستاۋىندا بولعان بوزوق قالاسىنىڭ اشىلۋ تاريحى جانە توپوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- نۇرا مەن ەسىل وزەندەرىنىڭ ساعاسىنداعى ورتاعاسىرلىق قالالار تۋرالى العاشقى دەرەكتەر رەسەي يمپەرياسى باس شتابىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1816- جىلى ەسىل مەن نۇرا اۋماعىن زەرتتەگەن كەن ينجەنەرى يۆان شانگيننىڭ كۇندەلىگىندە كەلتىرىلگەن. ونىڭ بۇل كۇندەلىكتەرى 1820- جىلى رەسەيدىڭ يمپەراتورلىق «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جاريالانعان. وسى ەرتە ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ جۇرناعىن تابۋ جۇمىسىمەن وتكەن عاسىردىڭ 50-70 - جىلدارىندا الكەي مارعۇلان اينالىسقان. الايدا استانا قالاسى توڭىرەگىندە ورىن تەپكەن بىتىعاي جانە بوزوق قالالارىنىڭ ورنى تەك ەلىمىزدىڭ استاناسى الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلگەن كەزەڭدە انىقتالدى. بوزوق قالاسىنىڭ ورنىن 1998- جىلى تاۋىپ، 1999- جىلى العاش ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەسىل ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە جەتەكشىسى كەمەل اقىشەۆ بولاتىن.
بوزوق قالاسى ەسىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى بۇزىقتى كولىنىڭ شىعىس جاعىندا، ەسىل وزەنىنەن وتەتىن ءداستۇرلى وتكەل - قاراوتكەلدەن وڭتۇستىك- شىعىس باعىتقا قاراي 5 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. قازىرگى كەزدە بۇل ارحەولوگيالىق نىساننىڭ اۋماعى استانا قالاسىنىڭ شەڭبەرىندە قالعان. بۇل ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش ءۇش بولىكتەن - ورتالىق جانە شەت جاعىنداعى ەكى بولىكتەن تۇرادى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ورلارمەن، بوگەتتەرمەن قورشالعان. وسى ورتالىقتان 70 مەتر سولتۇستىككە قاراي جەر ءۇي كەيپىندەگى تۇراقتار، قۇدىقتار جانە وزەننەن تارتىلعان ەگىن سۋاراتىن ارىقتار ورنالاسقان. ورتالىقتان 40 مەتر وڭتۇستىككە قاراي قىش كىرپىشتەن قۇيىلعان مازارلار مەن كەسەنەلەردىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ ءتورتىنشى قۇرىلىمى قالانى شىعىستان سولتۇستىككە قاراي قورشاعان قورعاندار مەن ورلاردان تۇرادى.
- قالانىڭ ىرگەتاسى قاي عاسىرلاردا قالانعان، ونىڭ ىرگەتاسىن قالاعان ەجەلگى قانداي تايپالار دەپ بولجاۋعا بولادى؟
- بۇل ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ عۇمىرىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىردىق. ءبىرىنشى كەزەڭ كونە تۇرىك داۋىرىنەن باستاۋ الادى. ياعني، بوزوق قالاسىنىڭ ورنىنان تابىلعان ءۇش ءتورتبۇرىش فورماسىنداعى الاڭدارداعى جادىگەرلەر 8-9 - عاسىرلارعا جاتقىزىلدى. بۇل جادىگەرلەر اۋماعى 12636 شارشى مەتردى الىپ جاتىر. سوندىقتان بوزوق قالاسى كونە تۇرىكتەردىڭ اسكەري ورداسى - رەزيدەنسياسى بولعان. ەكىنشى كەزەڭ قازاقستاننىڭ ۇلى دالاسىندا قىپشاق حاندىعى داۋىرلەگەن 10-12 -عاسىرلارعا جاتادى. بۇل كەزەڭدە قىپشاق تايپالارى كونە بوزوق قالاسىنىڭ اينالاسىن قورشاعان ورلاردى قايتا تازالاپ، ىشكى الاڭداردى ساز بالشىقپەن ارلەگەن ەكەن. ورتالىقتاعى ءۇش كۆارتال اۋماعىنا قايتادان جەر ۇيلەر تۇرعىزعان. بۇل كونە تۇراقتاردىڭ ماڭايىنا باقشا سالىپ، ەگىن ەككەن. سۋارمالى ەگىستىك دامىعان. وعان ارىق، كانال جۇيەلەرىنىڭ كەيپىندەگى سۋارمالى ەگىنشىلىك مادەنيەتىنە ءتان جادىگەرلەر دالەل.
كونە بوزوق قالاسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى - كونە قالا قونىس تەپكەن ورىننىڭ بەرگى ۋاقىتتا مۇسىلماندىقتىڭ ءدىني ورتالىعى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بوزوق شەجىرەسىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى 13-14- عاسىرلارداعى التىن وردالىق داۋىردەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جالعاسقان. بۇل كەزەڭدە كونە بوزوق قالاسىنىڭ ورنى نۇرا- ەسىل توڭىرەگىندەگى حالىقتىڭ اتاقتى تۇلعالارىن جەرلەيتىن قاسيەتتى مەكەن بولىپ سانالعان.
- مارال قالىمجان قىزى، سوناۋ ەجەلگى كەزەڭدە بۇل جەر قالا سالۋ ءۇشىن نەلىكتەن تاڭداپ الىنعان؟
- تۇركى تەكتى كوشپەندىلەر ەۋرازيا كەڭىستىگىن العاش قونىستانعان كەزدە وزدەرىنىڭ ەلدى مەكەندەرى مەن تۇراقتارى ءۇشىن تابيعي قورعانىس ەرەكشەلىكتەرى بار سۋلى- باتپاقتى وڭىرلەردى تاڭداعان. بۇل جاۋگەرشىلىك زاماندا شاپقىنشىلاردىڭ باتپاقتى وڭىرلەردە كەڭ سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزە المايتىندىعىنا بايلانىستى بولعان. مۇنداي «باتپاقتى ايماقتاعى قالالار» مىسالىنا ارال وڭىرىندەگى وعۇزدار، داعىستانداعى تەرەك وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى باتپاقتى وڭىرلەردەگى حازارلار تۇرعىزعان قالالاردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. بوزوق قالاسى دا وسىنداي توپوگرافيالىق قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ەسىل وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى باتپاقتى وڭىرگە قونىس تەپكەن. وسى ارقىلى ەكى تيىمدىلىككە قول جەتكىزىلگەن. بىرىنشىدەن، بۇل قورعانىس ءۇشىن قولايلى بولسا، ەكىنشىدەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا تاپتىرمايتىن كەڭىستىك. بوزوق قالاسىنىڭ باتىس جاعى بۇزىقتى كولىمەن قورعالسا، شىعىس جاعى باتپاقتى بولىپ كەلەدى. ال قالانىڭ وڭتۇستىك ايماعى قولدان جاسالعان ورلارمەن قورشالعان.
- ەرتە ورتاعاسىرلىق داۋىرگە جاتاتىن قالانىڭ اتاۋىن نەگە بوزوق دەپ الدىڭىزدار؟
- تۇركىتىلدەس جانە موڭعول تايپالارىنىڭ اراسىندا ۇشكە بولىنگەن اسكەري لاگەرلەردى، ورداتۇراقتاردى ۇيىمداستىرۋ ەجەلگى ءداستۇر بولىپ تابىلاتىندىعىن ايتتىق. ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەردىڭ ۇشكە بولىنگەن اكىمشىلىك قۇرىلىمى جازبا دەرەكتەردە دە قولدانىلعان. وردۋ - ورتالىق، بۋزۋك - شىعىس قاناتى، ۋچۋك - باتىس قاناتى. «بۋزۋك» تەرمينى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەلگەن بۇزىقتى كولىنىڭ اتاۋىندا ساقتالعان. بوزوق قالاسى وسى بۇزىقتى كولىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. سوندىقتان ءبىز بۇل ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتى بوزوق قالاشىعى دەپ اتادىق.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، «بوزوق» - تۇركى- وعىز تەرمينى. ياعني كونە تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ اتاۋى. تۇرىك- وعىزدىڭ بۋزۋك (بوز وق) تەرمينى - تەسىپ وتەتىن جەبە نەمەسە اق جەبە دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە تۇركى ۇعىمىندا «بوز» ءسوزى بوز دالا، اق سەلەۋلى قۇتتى قونىس دەگەندى ايعاقتاسا كەرەك.
سارى ارقانىڭ توسىمەن جارىسا اعاتىن قوس وزەن - نۇرا مەن ەسىل جاعالاۋى ەجەلدەن- اق دالالىقتاردىڭ قۇتتى قونىسى، قاسيەتتى مەكەنى بولعان. بوزوق قالاسى بولسا، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باس قالاسى - استانانىڭ شەجىرەسى سوناۋ كونە ءداۋىر تاريحىمەن ساباقتاساتىندىعىن ايعاقتايدى. بوزوق قالاسى كونە داۋىردە باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان اتاقتى جىبەك جولىنىڭ ەلەۋلى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولسا، استانا بۇگىنگى باتىس پەن شىعىس وركەنيەتىنىڭ التىن كوپىرىنە اينالدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت
2012- جىل