ۇمىت قالعان ۇلتتىق ويىندار
اتالعان ويىن ءتۇرىنىڭ ءبىرازى بىزگە جەتسە، كەيبىرىنىڭ اتاۋى وزگەرگەن. اراسىندا ۇمىت بولعانى دا بار. قايسىبىرىن الىپ قاراساڭ دا ۇلتتىق ويىن بالا مەن جاستىڭ اقىل ويىن دامىتۋعا، باتىل ءارى ەپتى بولۋعا تاربيەلەگەن. وسى ورايدا ۇمىت بولعان ۇلتتىق ويىنداردىڭ سيپاتى مەن تۇرىنە توقتالعاندى ءجون كوردىك.
سىر ساندىق
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى جايلى ىزدەي قالساڭىز بازاربەك توتەنايدىڭ «قازاق ۇلتتىق ويىندارى» كىتابى الدىڭىزدان شىعادى. بىلە-بىلسەڭىز ەتنوگراف-عالىم ۇلتتىق ويىندى زەرتتەۋگە وتىز جىل ۋاقىت ارناعان. اتالعان ەڭبەككە جۇزگە تارتا ويىن ءتۇرى ەنگەن. ونىڭ زەرتتەۋىنشە، تۇركى تىلدەس تايپالار عاسىرلار بويى ۇلتتىق ويىنىن دامىتىپ، تىرشىلىككە ساي بەيىمدەگەن. ماسەلەن، تاس داۋىرىندە ويىنعا كوبىنە وڭدەلگەن تاستى پايدالانسا، بەرتىن كەلە اعاشتى، مالدىڭ سۇيەگىن قولدانعان. تەمىر داۋىرىندە تەمىر قۇرالدارىن كادەگە جاراتسا، العاشقى فەودالدىق داۋىردە بايپاق، التىباقان، ارقان تارتىس، بەلبەۋ تاستاۋ، جاسىرىنباق، بۇعىناي سياقتى ويىننىڭ جاڭا ءتۇرى پايدا بولعان. كەيىنىرەك بۇل ويىندار قوعامعا بەيىمدەلىپ، تۇرلەنگەن. زاماناعا قاراي اتاۋى وزگەرگەنىمەن، ىشكى مازمۇن ساقتالعان دەسەدى. مىسالى، قاراگيە - نايزا لاقتىرۋ، قاقپا تاس - بەس تاس، ساداق اتۋ - جامبى اتۋ. اتاۋى باسقا كورىنگەنىمەن، شارتى مەن ءتاسىلى ءبىر. وعان قوسا ايماققا قاراي ءبىر ويىننىڭ ءارتۇرلى اتاۋى بولاتىنى تاعى بار. ايتالىق، «اقسۇيەك» ويىنىن كەيبىر ايماقتا «وردا»، «توق تىشاق» دەپ تە اتايدى.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قازاق جەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ۇلتتىق ويىندارى جايىندا راشيد-اد دين، نيزامي ءال-مۇلك، موسۋدۋ، ماحمۋد قاشقاري ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. باتىس ەۋروپانىڭ ەرتەدەگى كورنەكتى ساياحاتشىلارى ۆ. رۋبرۋك، ءا. ماككەي، پ. كارپيني دە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى تۋرالى ءبىراز جازبا قالدىرعان. مىسالى، اعىلشىن ساياحاتشىسى ءا. ماككەي «توعىزقۇمالاق» تۋرالى تاپتىشتەپ جازىپ، الەم نازارىن اۋدارتتى. قازاق ەتنوگرافياسىن زەرتتەگەن ا. يانۋشكەۆيچ جازبالارىندا قازاقتاردىڭ قىستاۋدان جايلاۋعا كەلگەن ءساتىن سۋرەتتەپ، «قىز قۋۋ» ويىنىنا توقتالعان.
ال قازاقتىڭ مادەنيەتى ەتنوگرافياسىنا زور ۇلەس قوسقان زەرتتەۋشى اۋباكىر ديۆايەۆ ۇلتتىق ويىنداردى جيناپ، بىرىكتىرگەن. سونداي-اق ويىنعا قاتىسۋشىلاردى جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي جىكتەگەن. مىسالى، جەتى جاسقا دەيىنگى بالالار ويىنى، 7-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ويىن، 15-30 جاسقا دەيىنگى ەرەسەكتەر ويىنى دەپ بولگەن. وسىلايشا، جوعارىداعى تەوريالىق ۇسىنىستى نەگىزگە الا وتىرا ۇلتتىق ويىنداردى ءۇش توپقا بولگەن. ءبىرىنشى توپقا سابيلەر ويىنى دەپ اتاۋ بەرىپ، بالانىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن ويىنداردى كىرگىزگەن. ەكىنشى توپقا بوزبالالار ويىنىن، ءۇشىنشى توپقا جىگىتتەر ويىنىن جىكتەگەن. سونىڭ ىشىندە جىگىتتەر ويىنىن قوعامدىق ومىرگە بايلانىستى جەدەل قيمىلدى ويىندار، سپورتتىق ماڭىزى بار ويىندار دەپ بولگەن. سوندىقتان ءا. ديۆايەۆتى ۇلتتىق ويىنداردى تۇڭعىش رەت كلاسسيفيكاتسياعا ءبولىپ، تالداعان عالىم رەتىندە بىلەمىز.
وسى ورايدا ەلەمەس ءالىمحانوۆ ەسىمىن دە قوسا اتاعانىمىز ءجون. ول ەڭبەگىندە ءبىر عانا بالۋاندار كۇرەسىن ەل اراسىندا قازاق كۇرەسى، كۇرەسۋ، بەلدەسۋ، شالىس، الىسۋ، جەكپە- جەك، ارىسقا شىعۋ، كۇش سىناسۋ، سايىسۋ دەپ اتايتىنىن جازعان. ال بالۋانداردى دارەجەسىنە قاراي باس بالۋان، تۇيە بالۋان، اتان بالۋان، نار بالۋان، وگىز بالۋان، كەۋدە بالۋان، سۇڭقار بالۋان، تارحان، تولاعاي بالۋان، ارىستان بالۋان، بارىس بالۋان، سۇڭقار بالۋان دەپ بولگەن. ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ بولسا «قازاقتىڭ ديداكتيكالىق ويىندارىن ساباققا پايدالانۋدىڭ كەيبىر جولدارى» اتتى ەڭبەگىندە ۇلتتىق ويىنداردى ءۇش توپقا ءبولىپ، ويىن ساۋىق ويىندارى، ويمەن كەلەتىن ويىندار، دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورت ويىندارى دەپ توپتاعان. م. گۋننەر قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن جالپى ويىندار، قارسىلاسۋ مەن كۇرەسۋ سيپاتىنداعى ويىندار، اشىق الاڭقايداعى ويىندار، قىس مەزگىلىندەگى ويىندار، دەمالىس ويىندارى، ات ۇستىندەگى ويىندار، اتتراكسيون-كورىنىس ويىندار دەپ جىكتەيدى.
ايتا كەتەرلىگى، دەنە تاربيەسى مەن سپورت پەداگوگيكاسى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇراتحان تانيكەيەۆ ۇلتتىق سپورتتىڭ دامۋىن كەڭەس وداعى تۇسىندا زەرتتەدى. سالانىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس شەت ەلدەردە تانىلۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ول ۇلتتىق ويىنداردى تومەندەگىدەي توپقا ءبولىپ، قازاقتىڭ حالىق ويىندارى، سپورتتىق ويىن تۇرلەرى، ات ۇستىندە وينالاتىن ويىن تۇرلەرى دەپ قاراستىردى.
ۇلتتىق ويىنداردى كوپ زەرتتەگەن عالىم ب. توتەنايەۆ بولسا سالت-داستۇرلەر نەگىزىندەگى ۇلتتىق ويىنداردى جەكە قاراستىرىپ، سونىڭ ىشىندە مەرەكەلىك ويىندار مەن ءداستۇرلى حالىق ويىندارىن زەرتتەگەن. جاستار جانە قوزعالمالى ويىندار كلاسسيفيكاتسياسىن ءتۇزىپ، بەسىك جىرى نەگىزىندە ءبىر- ءۇش جاسقا دەيىنگى بالا ويىنىن، تابيعات اياسىندا وينالاتىن ۇلتتىق ويىندار، جان-جانۋارعا ەلىكتەپ وينايتىن ۇلتتىق ويىندار، زاتپەن، ويىن قۇرالى ارقىلى وينالاتىن ۇلتتىق ويىندار، ويىن قۇرالىنسىز وينايتىن ويىندار دەپ بولەدى. تاعى ءبىر ۇلتتىق ويىنداردى زەرتتەۋشى شاكيمشاريپ ىبىرايەۆ «سوقىر تەكە» كىتابىندا ويىنداردى قولداناتىن ماتەريالىنا، اتقاراتىن قىزمەتىنە، ايتىلۋ فورماسىنا قاراي ويىن جىرلارى، ايتىس ويىندار جانە ويىندار دەپ بولگەن. وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ ويىن فولكلورىنىڭ پايدا بولۋى، دامۋى، تارالۋىن قاراستىردى. ويىننىڭ حالىق پسيحولوگياسى، تۇرمىس- تىرشىلىگى، ادەت- عۇرپىنا اسەرىن زەرتتەۋ ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى.
جوعارىداعىداي جۇيەلەۋ مەن توپتاۋدىڭ ماقساتى - قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەڭبەك- تۇرمىس، سالت، ويىن- ساۋىق ويىندارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، بولاشاقتا سپورت تۇرىنە اينالعان ويىن تۇرلەرىن تانۋ. سونداي- اق دەرەككوزدەردەن جانە ەل اراسىنان تابىلعان ويىنداردى، جاڭادان قالىپتاسقان ويىنداردى توپقا قوسىپ، سيپاتىن ءتۇسىندىرۋ.
بىلەك كۇشىنەن، بىلىككە دەيىن سىنالادى
ماسەلەن، ۇلتتىق ويىنداردى قيمىلدى جانە قيمىلسىز ويىن تارتىبىمەن وينايمىز. «حان تالاپاي»، «حان الشى»، «ورنىن تاپ»، «تەڭگە ءىلۋ» تاعى باسقا ويىنداردى ماتەماتيكا جۇيەسىمەن ونعا دەيىن ساناپ، اسىقتاردى الۋ رەتىمەن، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىندايمىز. ءتىل دامىتۋ ءۇشىن «سوقىر تەكە»، «ساقينا جاسىرۋ»، «ورامال تاستاماق»، «ۇشتى-ۇشتى»، «قۋىر-قۋىر قۋىرماش»، «كيىز ءۇي» سياقتى ويىندى ەسكە تۇسىرەمىز. ال جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى سپورتقا دەن قويۋ ماقساتىندا «ارقان تارتىس»، «قازاق كۇرەسى»، «قول تىرەسى» سياقتى ويىن ويناعان. دەسە دە «اقسۇيەك»، «بەس تاس»، «اق ساندىق، كوك ساندىق»، «ساقينا سالماق»، «بىلەكتەسۋ»، «كۇشىڭ جەتسە، ءۇزىپ كەت»، «ايگولەك» سياقتى ءتۇرلى ويىن قازىر بالالار اراسىندا تانىمال ەمەس. ءتىپتى كەيبىر ويىن ءتۇرى ۇمىت بولعان.
بوتاي. ويىن ەرەجەسى بويىنشا قۇرىلعان توپايلاردى ءار ساقاعا ەكى دي دەپ اتالادى. ءار ويىنشىنىڭ ەكى ءديى مەن ءبىر ساقاسى بولادى. ويىن الاڭىندا ءديدى قۇرىپ توپاي ساقامەن اتىپ ءتۇسىرۋى كەرەك. ويىن ماقساتىندا ءۇش تابان ەسەپتەلەدى. مىسالى، اسىق ويناردا شەڭبەر كورسەتسەك، مۇندا ءتورتبۇرىش قۇرامىز. ويتكەنى بۇل جاي عانا سىزىلعان سىزىق ەمەس سپورت ەرەجەسىنە سايكەستەندىرىلگەن. مۇندا ءار سىزىق ءبىر تاباندى كورسەتەدى. اسىق ويىنىنا ۇقساعانىمەن، ۇڭىلە بىلسەڭىز ءبىراز ايىرما بار. بۇل ويىن ءتۇرىنىڭ «بوتاي» اتالۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. ويتكەنى بوتاي مادەنيەتىن زەرتتەۋ بارىسىندا قازبالاردان جىلقىنىڭ توپاي سۇيەكتەرى تابىلعان.
قاراگيە. بۇل ويىن كوگالدا، سپورت الاڭىندا وتەدى. ويىنعا تەك ەر بالالار قاتىسادى. ادام سانىنا شەك قويىلمايدى. ءار ويىنشىنىڭ قولىندا قايىڭ، ىرعاي، تال سەكىلدى قاتتى اعاشتان جاسالعان ۇزىندىعى 3-4 مەترلىك نايزا تاياق بولادى. كەيبىرەۋى تاياقتىڭ ۇشىنا جەز، ودان كەيىن تەمىر تاققان.
ەرەجە بويىنشا ويىنشىلار باس كيىمدەرىن شەشىپ ورتاعا تاستايدى. كومبەدەن 25-30 ادىمداي جەرگە قازىق قاعىپ (ارالارى 1 مەتر)، باس كيىمدەردى قازىققا ءبىر- بىرلەپ ىلەدى. سونان سوڭ ءار ويىنشى كومبەدە تۇرىپ قولىنداعى نايزا تاياعىن لاقتىرىپ، باس كيىمىنە تيگىزۋى ءتيىس. كوپ تيگىزگەن ويىنشى ۇتادى. ءالسىز ويىنشى ءبىر- ەكى رەت لاقتىرعاننان كەيىن ويىننان شىعۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا جۇرگىزۋشى ونى ويىن اياقتالعانشا جىبەرمەي، سوڭىنان «جازا» قولدانۋى شارت. بوزبالالاردىڭ بۇل ويىنى كوشپەلى تايپا جاۋىنگەرلەرىنىڭ سوعىستا مىقتى دا ءتوزىمدى، نايزا لاقتىرعان كەزدە مەرگەن، باتىر تۇلعالى بولىپ جەتىلۋىنە، جەكپە- جەكتە جاۋعا بەرىلمەۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن.
قازىر بۇل ويىندى ويناعاندا بيىكتىگى ءبىر مەتر قازىققا ءپىشىمى 60x60 س م تاقتاي قاعىپ، ونىڭ بەتىنە ورتاسىنان باستاپ، اينالا ۇپاي سانىن كورسەتەتىن ون شەڭبەر سىزىلادى. ءار شەڭبەردىڭ اراسى بەس سانتيمەتر بولادى. ويىن ەرەجەسى بويىنشا ءار ويىنشى ءۇش رەتتەن نەمەسە بەس رەتتەن نىسانانى كوزدەيدى. قورىتىندىسىندا كىم قانشا ۇپاي جيناعانى انىقتالىپ، ەڭ كوپ ۇپاي جيناعان ويىنشى جەڭىمپاز اتانادى.
كۇمىس الۋ. ويىنعا ناعىز ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوز قاتىسۋ كەرەك. ولار قاتتى اعىنمەن شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىندە ەڭكەيىپ، جەردە وراۋلى جاتقان كۇمىستى ءىلىپ الۋى ءتيىس. اتقا شابا ءبىلۋ عانا جەتكىلىكسىز. وعان ەرجۇرەكتىك پەن شاپشاڭدىق كەرەك. «كۇمىس الۋ» ويىنىنا كەز كەلگەن ات جاراي بەرمەيدى. بويى الاسا، ورتاشا ىرىلىكتەگى اتتار پايدالانىلادى. بايگەگە قوسىلاتىن ەڭسەلى اتتار بۇل ويىنعا جارامايدى. ەرەجە بويىنشا ەكى كومبەنىڭ ورتاسىنا بىرنەشە جەرگە شۇبەرەككە ورالعان كۇمىستەر تاستالادى. ويىنعا قاتىسۋشىلار ءبىر كومبەدەن ەكىنشى كومبەگە شاۋىپ وتكەن جولىندا جەردە جاتقان كۇمىستى ەڭكەيىپ ءىلىپ الۋى كەرەك. وسىلايشا، ويىنشىلار كەزەكپەن ءبىر-ءبىر رەتتەن ءوتىپ شىعادى. ەگەر ەشقايسىسى جۇلدەنى ءىلىپ الا الماسا، وندا ەكىنشى كومبەدەن كەرى قاراي ويىندى قايتا باستايدى. ءسويتىپ، جەردەگى كۇمىستى العانشا ويىن جالعاسا بەرەدى.
اساۋ كوك. شارت بويىنشا ءۇي يەلەرى اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتادى دا، ونان سوڭ قوناق كادەسى دەپ مەيماننىڭ ونەر كورسەتۋىن سۇرايدى. ىلەسە ونەر كورسەتە الماعان قوناقتى ايىپ رەتىندە مىنگىزەتىن كەرمە ارقان «اساۋ كوك» دەپ اتالادى. كەرمەگە مىنگەن قوناق ءارى- بەرى سۇرىنبەي ءجۇرۋى كەرەك. ويىننىڭ ماقساتى - كەشكى استان كەيىن مەيمانعا ءان سالعىزۋ، اڭگىمە- ەرتەگى، جۇمباق نەمەسە جاڭىلتپاش ايتقىزۋ.
اقشامشىق. بۇل ويىن ەر اراسىندا «ساقينا سالۋ» دەپ تە اتالادى.
اۋىل جاستارى جينالىپ، دوڭگەلەنە وتىرادى. ويىنعا ون- ون بەس ادام قاتىسىپ، ورتاعا ءبىر جىگىتتى نەمەسە ءبىر قىزدى شىعارىپ، قولىنا ساقينا ۇستاتادى. ويىن جۇرگىزۋشى الاقانىنداعى ساقينانى بىرىنە سالادى. ول بارلىق ادامنىڭ الاقانىنا ساقينا سالعانداي ويىندى ارى قاراي جالعاستىرادى. قولدارىن قابىستىرا ۇستاعان قاتىسۋشىلار جۇزىكتىڭ كىمدە ەكەنىن بىلدىرتپەۋگە تىرىسادى. ساقينا سالۋشى «اقشامشىعىم، شىق!» دەگەندە، جۇزىكتى قولىنا ۇستاعان ويىنشى قاسىنداعىلاردىڭ توسقاۋىلىنا بوي بەرمەي، ىرشىپ شىعۋى كەرەك. ەگەر توپتان سىتىلا الماسا، ايىبىن وتەيدى. ايىپ كوبىنە ءان-كۇي ورىنداۋ بولعان.
تىماق ۇرۋ. تىماق ۇرۋ ويىنىن كوگالدى الاڭدا وينايدى. قاتىسۋشىلار سانىنا شەك قويىلمايدى. ويىنعا اركىم ءوز اتىمەن قاتىسادى. كۇنى بۇرىن كومبە بەلگىلەنىپ 20 مەتر جەرگە بيىكتىگى ات بويىنداي قازىق قاعىلادى دا، تىماق كيگىزىلەدى. ويىنعا كوز بايلايتىن ورامال كەرەك. ويىنشىلار ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا قاز- قاتار تۇرادى. باسقارۋشى كەزەكتە تۇرعان، ياعني قاتاردان ءوز جاعىنداعى ەڭ شەتكى ويىنشىنى ورتاعا شاقىرادى. ونىڭ كوزىن ورامالمەن بايلاپ، اتىنا مىنگىزىپ، قولىنا قامشى بەرەدى. وسى كوزى ورامالمەن بايلانعان سالت اتتى جىگىت قولىنداعى قامشىسىمەن تىماقتى ءدال ۇرىپ ءتۇسىرۋى كەرەك. ويىن ەرەجەسى بويىنشا تىماقتى ءۇش رەت ۇرۋعا ەركى بار. ايتالىق، ءبىر رەت ۇرعاندا تيمەسە، وندا ودان ارى تىماقتى ىزدەپ ۇرۋىنا بولادى. وندا تابا الماسا، تىماقتى ودان ارى ىزدەپ تاعى ۇرادى. وسىلايشا، بارلىق ويىنشى ءبىر رەتتەن اينالىپ شىققاندا، تىماقتى كىم كوپ ۇرسا، سول ويىنشى جەڭىمپاز.
اعاش اياق. امىرە قاشاۋبايەۆ ورىنداۋىمەن ەل ىشىندە كەڭ تاراعان «اعاش اياق» ءانى وسى ويىن اتاۋىمەن بايلانىستى. ويىنشىلار اياعىنا اعاش اياق كيىپ، ەپتىلىك تانىتۋى كەرەك. اعاش اياققا ءمىنىپ ۇيرەنبەگەن ادام دۇرىس جۇرە الماي جۇرتتى قىران- توپان كۇلكىگە باتىراتىنى بار. ال جاقسى ۇيرەنگەن ادام تەز- اق ءجۇرىپ وتەدى. ءارى ول سىرىق ۇستىندە تۇرىپ ءتۇرلى سايقىمازاق سوزدەر ايتىپ، قيمىل جاسايدى. ءان ايتادى، ەكەۋارا ايتىسا دا الادى.
جورعا جارىس. بۇل ويىنعا كەز كەلگەن ادام قاتىسا المايدى. ويتكەنى جارىسقا تۇسەتىن جورعا اتتار ەل اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. ەكىنشىدەن، جورعا دەگەن اتتىڭ ءوزى كەيدە جەلىسكە ءتۇسىپ كەتەدى. ال ەرەجە بويىنشا قاتىسۋشىلار بەلگىلەنگەن ەكى كومبەنىڭ اراسىن تەك جورعالاپ ءجۇرىپ ءوتۋى ءتيىس.
ارتىقشىلىعى جارىس تەك قىسقا، جول ىڭعايىنا قاراي 2-3 شاقىرىم ارالىقتا وتەدى.
جامبى اتۋ. ويىن شارتى بويىنشا جامبىنى ات ۇستىندە تۇرىپ نەمەسە شاۋىپ كەلە جاتىپ اتادى. جارىسقا 16 جاستان جوعارى ەرلەر مەن ايەلدەر قاتىسادى. ۇزىن سىرىقتىڭ باسىنا كۇمىس نەمەسە التىن شۇبەرەككە ورالىپ، قىل ارقانمەن بايلانادى. مەرگەندەر اتقاندا وراۋلى تۇرعان ءجىبىن اتىپ بارىپ، جامبىنى جەرگە تۇسىرگەن. نىسانا مىلتىقپەن نەمەسە ساداقپەن كوزدەلەدى. اتۋ سىزىعىنىڭ نىساناعا دەيىنگى ارالىعى - 15-20 مەتر. ال وتكىزىلەتىن الاڭنىڭ كولەمى 50x200 مەتردەن كەم بولماۋى ءتيىس. ويىن مەرگەندەر تىگىلگەن جۇلدەنى اتىپ تۇسىرگەنگە دەيىن جالعاسادى.
بەس تاس. جازبالارعا ءمان بەرسەك، «بەس تاس» ويىنىن سەرگىتۋ، وي ءبولۋ ماقساتىندا ويناعان دەسەدى. تاريحىنا كەلسەك، ەجەلگى داۋىردەن باستاۋ الادى. ماحمۇد قاشقاريدىڭ «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» ەڭبەگىندە «بەس تاس» ويىنى تۋرالى ماعلۇمات كەزدەسەدى. سودان «بەس تاس» ساق- عۇنداردان بەرى كەلە جاتقان ويىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. اتالعان ويىن جىلدامدىققا، قاعىلەزدىككە، تەز شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتەدى. ءارى جاس- كارىنى تالعامايدى. كىشكەنتاي بەس جۇمىر تاسپەن نەمەسە ەلىكتىڭ اسىعىمەن وينايدى. ويىن «بالتا شابۋ»، «توقىلداق»، «تاراقتاۋ»، «قۇدىققا سالۋ»، «قۋالاۋ»، «كەدەرگى» سياقتى كوپ كەزەڭنەن تۇرادى. قاتىسۋشىلاردان كىم باستايتىنىن شەشۋ ءۇشىن بەس تاستى الاقانعا سالىپ، قولىن جوعارى سەرپىپ، قولىنىڭ سىرتىمەن قاعىپ الادى. كىم بەس تاستى تۇگەل جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ السا، ويىندى سول باستايدى.
لاڭگى تەبۋ. ەرتەدە ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرەتىن ەر ازاماتتار «لاڭگى» ويناپ، دەنەسىن شىنىقتىرعان. لاڭگى - تاقىمنىڭ مىقتىلىعىن كۇشەيتىپ، ادامدى جىلدامدىققا بەيىمدەيتىن ويىن. سويىلعان ەشكىنىڭ تەرىسىنە قۇيىلعان قورعاسىندى بەكىتىپ، لاڭگى جاساعان. لاڭگى تەبۋدىڭ دە وزىندىك شارتى، ۇپاي جيناۋ ءتاسىلى بار. اياعىڭدى قيا باسساڭ، كوز جىلدامدىعىنان اداسىپ، ۇپايدان قاعىلاسىڭ. سوندىقتان قىراعى بولۋ ماڭىزدى. لاڭگى تەبۋ ويىنى بەرتىنگە دەيىن جالعاسقانىمەن، قازىر ويناپ جۇرگەندى كەزىكتىرۋ قيىن. دەسە دە زاماناۋي لاڭگى جاساپ، اينالىمعا شىعارىپ جاتقان كاسىپكەرلەر بار.
ساناماق. ويىن شارتى بويىنشا باستاۋشى كوپشىلىك اراسىنان ءبىر ادامدى ورتاعا الىپ شىعادى. ورتاعا شىققان قاتىسۋشى ءبىر تەكتەس اتاۋ سوزدەن جاڭىلماي، كىدىرمەي، جۇگىرىپ ايتىپ شىعۋى كەرەك. توقتاماي، قاتەلەسپەي ايتىپ شىقسا جۇلدە الادى. ەگەر قاتەلەسسە ويىننان شىعادى. مىسالى، جاڭىلماي، ون اقىننىڭ اتىن اتاۋى كەرەك. بولماسا كول مەن مۇحيتتى قوسپاي، ون وزەننىڭ اتىن اتاۋى كەرەك.
ايزات ايدار قىزى
aikyn.kz