ناۋرىز اتاۋى پارسىدان كىرگەن بە؟
ارينە، بۇل وتارلاۋشى ەلدەردىڭ حالقىمىزدى جازۋى، مادەنيەتى، ءتىلى، ادەبيەتى، ءتىپتى ءدىنى مەشەۋ دەپ كورسەتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن قيتۇرقى ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگى ايتىپ جاتپاساق تا بەلگىلى. باس ەركىندىگىن الا الماي سوزدەن ازات بولا الماي جۇرگەن وسىنداي اتاۋ ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ جاڭا جىلىنىڭ اتاۋى - «ناۋرىز» ءسوزى. ەندەشە، «ناۋرىز» اتاۋى قالاي شىققان؟
مەن وسى شاعىن ماقالامدا «ناۋرىز» اتاۋى تاريح قاتپارىندا التىنداي جارقىراعان اشەكەيلى، قوشقار ءمۇيىزدى ايبارلى، مەرەكەلى، بەرەكەلى، قوڭىراۋلى - كۇمبىر ءسوز ەكەندىگىن ەش حالىقتان ەش ۋاقىتتا ءسىڭىرىپ الماعاندىعىن، قايتا ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىز جاراتقان ءتول تۋما ايشىقتى ءسوزىمىز ەكەندىگىن جىل باسى، مەرەكەنىڭ اتاۋى ەكەندىگىن قىسقاشا دالەلدەۋدى ءجون سانادىم.
قازاق مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان حالىق بولعاندىقتان، تابيعاتتىڭ قاباعىن تانۋعا وتە شەبەر بولعان. ناۋرىز ايىنىڭ باسىنان باستاپ، جازدىڭ ءتىپتى ءبۇتىن ءبىر جىلدىڭ دايىندىعىن كورە باستايدى. سوندىقتان قازاقتا «جىل ەسەبى - كوكتەمدە» دەگەن ادەمى ماتەل بار. ۇلانقىستاي ءبىرىن-ءبىرى سوعىمعا شاقىرىپ، مارە-سارە بولعان حالىق، قاردىڭ شەتى سوگىلىپ، جەر بۋسانا باستاعاننان- اق، كوكتەمنىڭ، مالدى تولدەتۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ قاربالاس كۇي كەشەدى.
ايتالىق، سۇيەك قايناتىپ، سابىن بىلعايدى، شاڭىراق ۋىعىن، ەرگەنشەك كەرەگەسىن، تۋىرلىق تۇڭلىگىن، باۋ- شۋ، ارقان ءجىبىن، قوم-شومىن تۇگەندەپ، جۇك ارتاتىن اتانىن، كوشكە مىنەتىن كولىگىن سايلاپ، قىستاۋدىڭ ماڭىن قوقىستان تازالاپ مەرەكەلى كۇيدە بولادى.
بۇل ادەت قىتاي ەلىندە تۇراتىن قازاقتاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. سونىمەن تولدەۋلىككە كوشۋدەن 15-20 كۇن بۇرىن كۇن ۇزارا باستادى، ىلگەرى سالىم ۋاقىت ۇزىن سارى كەلدى دەپ، قىستان امان شىقتىق دەپ، «ناۋرىز مەرەكەسىن» باستاپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، سوعىمنان قالعان ءسۇرىنىڭ بەلدى مۇشەسى جامباس جىلىككە، كارى جىلىكتى قوسىپ، وعان جەتى ءدامدى ارالاستىرىپ كوجە قايناتىپ اۋىل بويىنشا ارالاپ ىشەدى. ءتىپتى جاس جىگىتتەر قارىندارى سىزداعانشا باستەسىپ ىشەدى. كۇي تارتىپ، ءان شىرقايدى، جۇمباق جاسىرىپ، ءبايت ايتادى. قىز جىگىتتەر مەرەكەلى كيىمدەرىن كيىپ، توپ-توبىمەن، جۇپ-جۇبىمەن، ساۋىق سايران قۇرىپ، دۋماندى تاڭنان-تاڭعا سوزىپ، مازمەيرام بولادى. سوعىمنىڭ جامباسىمەن كارى جىلىگىن ناۋرىز كوجەگە قوساتىن سەبەبى، جامباس مالدىڭ ارتقى اياعى، ساڭىندا بولادى. جامباستىڭ ەتى قالىڭ، مايلى بولعاندىقتان، «وتكەن جىل ارتتا قالدى، وعان وكپەمىز جوق، مولشىلىق پەن توقشىلىقپەن وتتىك» دەگەن ماعىنا بار. ال كارى جىلىك مالدىڭ الدىڭعى اياعىندا بولعاندىقتان، ەتى از بولسا دا وتە جۇمساق، ەرەكشە ءدامدى بولادى.
سوندىقتان، «جاڭا جىلعا سەرگەك، جەڭىل قاداممەن اتتايىق، اياعىمىزعا كەدەرگى بولماسىن، امانشىلىق بولسىن» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. كارى جىلىكتى تازا ەتىپ ءمۇجىپ بولعاننان كەيىن، ەلدىڭ اماندىعىن تىلەپ تۇرسىن دەپ، ءۇيدىڭ دودەگەسىنە ءىلىپ قويادى. ناۋرىز كوجەدە بولماي قالعان، اۋىلدىڭ سىيلى ادامدارىنا، ارنايى سىباعاسىن ساقتاپ قويادى. سىباعاعا ىلىنبەي قالعان كەيبىر وكپەشى قارتتاردىڭ «كارى جىلىك ەل اماندىعىن قويىپ، ءوز باسىن ساقتاپ السىن» دەيتىنى وسىدان قالعان. مىنە، ناۋرىز مەرەكەسى شىنىندا ۇلى ناۋقان ەسەپتەلەدى. ۇلى ناۋقاننىڭ الداعى ىرىزدىعى مول بولسىن دەپ، سان مىڭ مارتە قايتالانعان باتالى ىزگى تىلەكتەن قىسقارىپ، «ناۋقان-ىرىزدىق» دەگەن سوزدەن «ناۋرىز» دەگەن بىرىككەن ءسوز قالىپتاسقان. قازاقتا «ناۋ» دان باستالاتىن ءسوز بارشىلىق. ايتالىق ناۋقان، ناۋمەت، ناۋقاس، ناۋا ت، ب. ءتىپتى قازاقتا «ناۋ» دەگەن اسقان شەشەن، اسقان داۋكەس ادام بولعان. ناۋ بىرەۋدىڭ لاقتى داۋى بولسا، لاقتى ەشكىگە ساتىپ الىپ، بۇزاۋلى سيىر، قۇلىندى بيە، ءتىپتى بوتالى تۇيە ءوندىرىپ الاتىن، داۋدى ىندەتپەي قويمايتىن، ەشكىمگە ەسە جىبەرىپ جەڭىستىك بەرمەيتىن ادام بولعان. سوندىقتان قازاقتا «ناۋ قۇرىماي، داۋ قۇرىمايدى» دەگەن ءتامسىل بار. ناۋرىز اتاۋىنىڭ قازاقشا ەكەندىگىن مويىنداۋعا وسى دالەلدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى.
دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتتىڭ ءبىرى - ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىعىن، ءوز ازاماتىڭا مويىنداتا الماۋ دەپ بىلەمىن. ءبىزدىڭ قازاق، تاريحتى تاسپەن دە، جاسپەن دە جازعان حالىق. حالقىمىزدىڭ تاريحىن، ءتىلىن سىيلايىق. شەشەن بولعانىمىزدا، كوسەم بولعانىمىزدا قاراپايىم دا كيەلى ۇلى قازاقتىڭ ارقاسى ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. قازاقتا «حالقىن قورعاي الماعان باسىڭدى، قالپاق قورعاي المايدى» دەگەن كەرەمەت دانا ماقال بار. مۇنداعى قالپاق دەگەنى، باس كيەتىن جاي قالپاق ەمەس، ول مانساپ، لاۋازىمدى نەمەسە اتاق، ابىرويدى مەڭزەيدى.
ەگەر، جەر اتتارىنىڭ كوبىن موڭعولعا تەلىسەك، مەرەكەمىزدىڭ اتىن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن باسقا حالىققا بەرسەك، وندا ۇلانعايىر وسى جەردىڭ يەسى ءسىرا كىم؟ قازاق قايدا جۇرگەن، قايدا جاساعان، قايدان شىققان نەمەسە قايدان كەلگەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. اتا-بابامىز قويىپ بەرگەن اتاۋعا يە بولا الماساق، ارۋاقتاردىڭ كيەسىنە قالامىز. تىلگە يە بولا الماساق، جەرگە دە، ەلگە دە يە بولۋىمىز قيىن.
حالقىمىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداۋ قاسيەتىن ۇلىقتاۋ جۇيەدەن ءتىلىمىزدىڭ، اتاۋ سوزدەرىمىزدىڭ توركىنىن تابۋ، شىعۋ تەگىن تابۋ، ءبىلۋ، باسى داۋلى سوزدەرىمىزدى اقتاپ الۋ، ءاربىر تاۋەلسىز، ازات قازاق ازاماتىنىڭ الدىنداعى بۇلتارتپايتىن بورىشى، اتا- بابالارىمىزدان قالعان باعا جەتكىسىز اسىل مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، انا ءتىلىمىزدىڭ جاۋھارى، تامىرى، تەرەڭدە جاتقان اتاۋ سوزدەر ەكەنىن ۇمىتپايىق. مىنە بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ەندەشە، اتا مۇرامىزدى ارداقتاپ، تاريحىمىزعا يە بولايىق ازاماتتار!
سلامحات سەيتحامىزا ۇلى،
اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
Abai.kz