قازاقتار ەرتەدە قالاي بالا اسىراپ العان؟

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسىلىق تانىمىندا بالا اسىراپ الۋ سالتى بۇرىننان بار. وسىنداي وتباسىلىق قۇندىلىق استارىندا قازاقتىڭ «جەتىمدى جىلاتپايىن» دەگەن دارحان كوڭىلى جاتقانى جاسىرىن ەمەس.

حالقىمىز ەجەلدەن وتباسىنداعى قارىم- قاتىناسقا، تۋىستىق بايلانىسقا، اعايىننىڭ تاتۋ بولۋىنا، بالالاردىڭ وت باسى، وشاق قاسىندا ونەگەلى تاربيە الۋىنا زور ءمان بەرگەن. وسىنداي پايىمنان تۋعان سالتتىڭ ءبىرى - اسىراپ الۋ. اتا- بابامىز بالانىڭ اتا-اناسى قايتىس بولعان جاعدايدا نەمەسە باسقا دا سەبەپتەرمەن ونى اسىراپ الىپ، بولاشاقتا جاقسى ازامات بولىپ ءوسىپ-ونۋىنە كۇش سالعان.

Massaget.kz ءتىلشىسى ەتنوگراف-عالىمداردىڭ، سونىڭ ىشىندە حالەل ارعىنبايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە شولۋ جاساپ، ەرتەدە قازاقتار قانداي جولمەن بالا اسىراپ العانى تۋرالى قىزىق دەرەكتەردى جينادى. سونىمەن قاتار، كەيىنگى جىلدارداعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەلىمىزدە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا قانداي كومەك كورسەتىلىپ جاتقانىن انىقتادى.

قازاق قانداي جاعدايدا بالا اسىراپ العان؟

حالەل ارعىنبايەۆ «قازاقتىڭ وتباسىلىق داستۇرلەرى» اتتى مونوگرافياسىندا قازاق ەرتەدە ءوز كىندىگىنەن تۋعان بالاسى بولماعان جاعداي بالا اسىراپ العانى ايتىلادى. مۇنداي ادامدى حالىق «قۋ باس» دەپ اتايتىن بولعان. وسىلايشا، ەر ادام بالا ءسۇيۋ ماقساتىندا بىرنەشە ايەل دە الاتىن بولعان. ال بالا شەتىنەي بەرسە نەمەسە توقال الا الماسا، بالا اسىراپ الاتىن بولعان.

«بالاسى بارلار دا بالا اسىراپ العان»

كەيبىر جاعدايدا بالاسى بار ادامدار دا بالا اسىراپ الاتىن بولعان. ياعني كاسىبىن جۇرگىزۋدە بالالارىنا سەرىك بولسىن دەپ نەمەسە جەتىم قالعان اعايىن-تۋىستىڭ بالاسىنا قارايلاسۋ ماقساتىندا اسىراپ العان. تاعى ءبىر سەبەپ تۋعان-تۋىس اراسىنداعى اراسى ءۇزىلىپ تۇرعان بايلانىس جاڭعىرسىن دەگەن ماقساتتان تۋىنداعان. وسىلايشا، اسىراپ الىنعان بالا ەكى ورتانىڭ اراسىن جالعايتىنىنا سەنگەن.

قازاق كىمنەن بالا اسىراپ العان؟

دەرەكتەردە بالاسى جوق ادامدار ادەتتە ەت جاقىندارىنان بولماسا اتالاس اعايىنداردان بالا اسىراپ العانى كەلتىرىلەدى.

«بالا اسىراپ العاندا ورىندالاتىن عۇرىپ بولعان»

ەتنوگراف حالەل ارعىنبايەۆ دەرەكتەرىندە بالا اسىراپ العان كەزدە ورىندالاتىن عۇرىپ ءتۇرى كەزدەسەدى. ەرتەدە قازاقتار بالا اسىراپ العان كەزدە توي جاساپ، ەر بالا بولسا، اسىق جىلىك، ەگەر قىز بالا بولسا، توقپان جىلىك ۇستاتقان. دەرەكتەردە بۇل جۇرت ىشىندە بالانى اسىراپ الدى دەپ بولمەۋى ءۇشىن جاسالعانى ايتىلادى. سونداي-اق، انا ءسۇتىن ەمەتىن جاستان كەتسە دە بالا اسىراپ العان ايەلدىڭ ومىراۋىنا بالانى جاناستىرسا، انا ءسۇتىن ەمگەنمەن بىردەي بولادى ەكەن.

قازاق تەك تازالىعىنا، قان تازالىعىنا زور ءمان بەرگەن. سوندىقتان اسىراپ الىنعان بالا بولسا دا وگەي اكەسىنىڭ تۋىستارىنا قوسىلۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن. سونداي-اق، اسىراپ الىنعان بالا وتباسىنىڭ قالعان مۇشەلەرىمەن بىردەي قۇقىققا يە بولعان.

اسىراپ الىنعان بالا قانداي جاعدايدا ۇيىنە قايتارىلعان؟

اسىراپ الىنعان بالا كەي جاعدايدا كەرى قايتارىلىپ وتىرعان. ماسەلەن، ۇلىن بەرگەن ۇيدە باسقا بالا قايتىس بولىپ، ونىڭ ايەلى جەسىر قالسا، اسىراۋعا بەرگەن ۇل ءوز ۇيىنە قايتارىلعان. ەكى جاق تا بۇعان قارسى بولماعان. سونداي-اق، ءبىر ءۇيدىڭ ۇزاتىلعالى وتىرعان قىزى قايتىس بولىپ، اسىراۋعا بەرگەن قىز ءالى تۇرمىس قۇرماعان بولسا، سول قىز ءوز ۇيىنە قايتارىلىپ، ۇزاتىلاتىن بولعان.

قازىر دە بالا اسىراپ الۋدىڭ زاڭدى جانە قۇقىقتىڭ جولىنان بەلگىلەنگەن تالاپتارى بار. egov.kz مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكسىنە بايلانىستى بالانى اسىراپ الۋعا نەمەسە پاتروناتتىق تاربيەگە بەرۋگە رۇقسات ەتىلەدى.

قازىر بالا اسىراپ الۋ پروتسەسى قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟

كودەكستىڭ 84-بابىنا ساي بالانىڭ اتا-اناسى قايتىس بولسا نەمەسە اتا-انا بالادان ءوز ەركىمەن باس تارتسا، قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن اتا-انا قۇقىعىنان ايىرىلسا، سوت شەشىمى بويىنشا اتا-اناسى ءىز-ءتۇسسىز كەتكەن جاعدايلاردا بالانى اسىراپ الۋعا رۇقسات بەرىلەدى.

ال مەملەكەت تاراپىنان بالا اسىراپ العان وتباسىلارعا كومەك كورسەتىلەدى. ماسەلەن، ۇكىمەتتىڭ 2014 -جىلعى 10-شىلدەدەگى №787-قاۋلىسى نەگىزىندە بالانى اسىراپ العان ادامعا بىررەتىك قارجىلاي كومەك بەرىلەدى. بۇل كومەك 75 ا ە ك مولشەرىندە بولادى.

بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ارۋجان سايننىڭ بىلتىرعى ەسەبىنە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە بالا اسىراپ الۋ ماسەلەسىنىڭ قۇقىقتىق تالاپقا ساي بولۋىنا جانە زاڭسىز بالا اسىراپ الۋ دەرەگىنە قاتىستى دا جان-جاقتى جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. 2015 -جىلدان باستاپ 2021 -جىلعا اسىراپ الۋعا بەرىلگەن بەرىلگەن ءوتىنىشتىڭ 5,8 پايىزى نەكەسىز تۋعان بالالاردى اسىراپ الۋعا بايلانىستى زاڭدى ەرلى- زايىپتىلار تاراپىنان تۇسكەن. ناتيجەسىندە سوت شەشىمىمەن ارىزداردىڭ 97 پايىزى قاناعاتتاندىرىلعان.

دەمەك، اتا-بابادان بەرى جالعاسقان بالا اسىراپ الۋ ءىسى بۇگىن دە مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋعا الىنعان، زاڭمەن قاداعالاناتىنىن بايقاۋعا بولادى. سونداي-اق، بالا اسىراپ العان وتباسىلارعا دا جان- جاقتى كومەك كورسەتىلەتىنىن اڭعارا الامىز.