سۇلەيمەن ءبيدىڭ اسى

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ ارۋاققا اس بەرۋ، ات شاپتىرۋ سالتى سوناۋ ساق، عۇن داۋىرىنەن كەلە جاتقانى ءمالىم. مىڭجىلدىق تاريحى بار، بارشا تۇركى حالقىنىڭ ماڭدايىنا باسقان ايگىلى «ماناس» جىرىندا «كوكەتاي حاننىڭ اسىنا» ۇلكەن ءبىر تاراۋ ارنالعان.

م.اۋەزوۆتىڭ الەمگە ايگىلى «اباي جولى» مەن ءى.جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەرىندە» قازاق اسىنىڭ ءوتۋ بارىسى، ءسان-سالتاناتى ءسوزدىڭ مايىن تامىزا، ءتىلدىڭ بالىن اعىزا سۋرەتتەلەدى.

حالىق جادىنداعى قاريا سوزدەردە ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ بايگەنىڭ الدىن بەرمەس سارىپ قۇلا اتى، ابىلاي حاننىڭ اسىن ەسكە سالاتىن «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىنا شابامىسىڭ» دەگەن ناقىل ساقتالعان. ال بەرتىنگى ХІХ عاسىردىڭ سوڭى مەن ХХ عاسىردىڭ باسىنداعى وقيعالاردان ەردەن ساندىباي ۇلىنىڭ اسى، توبىقتى وسكەنبايدىڭ اسى، كەرەي ساعىنايدىڭ اسى جانە نايمان سۇلەيمەن ءبيدىڭ اسىنىڭ داڭقى الابوتەن. نەگە؟ مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە اتقارعان ءىسى مەن قازاق قوعامىنداعى سالماعى قانشالىق بولسا، ونىڭ اسىنىڭ ءسان-سالتاناتى دا سوعان ساي بولۋى ءتيىس دەپ سانالعان. ەندەشە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان سۇلەيمەن بي كىم ەدى؟

سۇلەيمەن بي ادىلبەك ۇلى (1841-1905) - قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ءالى دەگەن ۇلىنان تۋعان جاقاس بايدىڭ بالاسى، ياعني قابەكەڭنىڭ 4-ۇرپاعى. 1860-1866 - جىلدارى شاۋەشەك پەن قۇلجادا قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى بىرنەشە رەت كوتەرىلىس بولعان. نايماننىڭ بايجىگىتىنەن تارايتىن ەل كوتەرىلگەندىكتەن، ول تاريحتا «بايجىگىت كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن قالعان. قازاقتىڭ ادىلبەك، توقىر باتىرلارى مەن دۇڭگەننىڭ بۇر باتىرى باستاعان قول چيڭ اسكەرى مەن قالماقتى تورعايداي توزدىرعان.

سول كەزدە 22-23 جاس شاماسىنداعى سۇلەيمەن ادىلبەك ۇلى دا وسى كوتەرىلىسكە بەلسەنە قاتىسقان. قىتاي دۋانباسىنىڭ حاتشىسىنان سۇراستىرىپ جازعان قۇربانعالي حاليدتىڭ «تاۋاريح حامساسىندا» ايتىلعانداي، وسى كوتەرىلىستە قىتاي-قالماق اسكەرىنەن 60-70 مىڭداي ادام قازا تاپقان. شاۋەشەكتەگى رەسەي ەلشىلىگى مەن ساۋداگەرلەردىڭ بارلىعى ۇرىجارعا قاشىپ بارىپ تىعىلعان. قازاقتار وسى كوتەرىلىسكە تۇرتكى بولعان قىتاي دۋانباسىنىڭ كوزىن جويعان. بىرەر جىلداي باسشىسىز قالعان سوڭ ورتاسىنان وتىنشى ءبيدى حان سايلاعان.

ءبىراق كەلە-كەلە قازاق پەن دۇڭگەننىڭ اراسىنا جىك تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە وسى كەزدە ىشكى قىتايدان 200 مىڭداي جازالاۋشى اسكەر شىققانى ءمالىم بولىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوبى رەسەي قول استىنداعى قازاقتاردىڭ ورتاسىنا قاراي لىقسىعان. ءتىپتى مامبەت وتىنشى بي مەن جۇمىق قوڭىز باتىردى (قۇرمانعاجى) ورىس اسكەرى ۇستاپ الىپ، سەمەي تۇرمەسىنە قاماپ قويعاندا، وسى بايجىگىتتەر تاشكەن ماڭىنداعى جانجىگىتتىڭ (بايجىگىتتىڭ اعاسى) ۇرپاقتارىنىڭ قاسىنا كوشىپ كەتۋگە قامدانعان. اراسىنان بارلاۋعا بىرنەشە ادام وكىل جىبەرىپ، بىرەر جىلداي الىس جولعا دايىندالىپ، دۇرلىگىپ بارىپ توقتاعان.

سول بۇلعاق جىلدارى ادىلبەك باتىر جاقاس ۇلى دۇنيە سالادى. سەيىلقان زاڭگىنىڭ (1876-1922) شەجىرەسىندە وسى وقيعالاردىڭ ناقتى مەرزىمى: «1864 - جىلى ماناسقا اۋىپ، ەكى جىلدان سوڭ ۇلۋ جىلى جۇتاپ قايتا ورالدىق. 1866 - جىلى ورىسقا بودان بولدىق. ءتورت جىلدان سوڭ جىلقى جىلى سۇلەيمەن عادىلبەك ۇلى بولىس بولىپ سايلاندى.. 1893- جىلى 1- قازان كۇنى قىتايعا قارادىق»، - دەپ جازىلعان ەكەن. 1855 - جىلدان باستاپ ۇرىجاردان ارى اسا الماي وتىرعان رەسەي اسكەرى وسىنداي الاساپىراندى پايدالانىپ، 1865-جىلى باقتىعا بارىپ، بەكىنىس سالعان. وسى تاريحي وقيعالاردى ق. حاليد تە اتالعان كىتابىنىڭ بىرنەشە جەرىندە تاپتىشتەپ تۇرىپ جازادى.

ءسويتىپ، 1870 - جىلى 29 جاسىندا سۇلەيمەن ادىلبەك ۇلى ەل اعاسى بولىپ سايلانادى. بۇلىنشىلىككە ۇشىراعان ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، ىمىرا-توقتامعا كەلتىرەدى. سول كەزدەگى مامبەت ەلىنىڭ ايتۋلى بي-شەشەندەرى - وتىنشى، توقىر، مىڭباي، بۋراتاي، جامانبالا، جاڭاباي، قييارىستان ت.ب. بارى دە: «ءباتۋا جاساسىپ، ءامىرىڭە كىردىك، ايتقانىڭا تۇردىق»، - دەپ انت بەرىسەدى. سودان 27 - ناۋرىز 1905 - جىلى قايتىس بولعانشا 35 جىل بويى ەل بيلەپ، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن قالىڭ جۇرتىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنەدى (ز. سانىك. «سۇلەيمەن بي» ا. «توعاناي ت» 90-بەت). ونى ايگىلى اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ مىنا جىر جولدارى ايعاقتايدى:

... ەرەكشە تۋعان ەر ەدى،

شاراسىن شاپقان كەڭىنەن.

الماستان العان قورىتىپ،

ءناسىلى بولات تەگىنەن.

ومىرتقادان شابىلىپ،

ايىرىلدى حالقىم بەلىنەن...

ارۇن-راشيد پاتشاداي

ءامىرى جەردە قالماس-تى.

ۋاعداسى مىقتى، وپالى،

ايتقانىنان تانباس-تى...

ءتورت بەتتىك جوقتاۋدا وسى تەكتەس اسىل سوزدەر تولىپ جاتىر. ال كارىباي اقىن سۇلەيمەن ءبيدىڭ پاراسات-پايىمىن بىلايشا سيپاتتايدى:

ءبىر ءىستى ءۇش ولشەمەي كەسپەي-تۇعىن،

ءوزىنىڭ زامانىنىڭ داناسى ەدى...

ناپسىگە ەرىپ، دۇنيەگە قىزىقپاعان،

از باسى ارامدىقتان اۋاشا ەدى.

اتاقتى كوكتۇمانىڭ سيەزىندە،

جيىننىڭ توبەباسى - اعاسى ەدى.

بىتىرگەن سيەزدەگى ىستەرىنە،

ءسۇيىنىپ، بولدى رازى الاش ەلى...

مۇنداعى «ءبىر ءىستى ءۇش ولشەمەي كەسپەي-تۇعىن» دەگەن باعا سۇلەيمەن ءبيدىڭ ءۇش تاراپتىڭ (ءوز تارابى، قارسى جانە قالىس اعايىن جاقتار) كوزقاراسى تۇرعىسىنان ويلاي بىلەتىن سۇڭعىلالىعىن، سول ۇشەۋىن تارازىلاپ بارىپ قانا كەسىم شىعاراتىن ادىلدىگىن ايعاقتاسا كەرەك. وزگەنىڭ پىكىرى، بوگدەنىڭ تۇرعىسىنان وي قورىتىپ، ءىس تارازىلاي ءبىلۋ قابىلەتى «شاراسىن كەڭىنەن شاپقان»، ىلۋدە ءبىر كەزدەسەر، سيرەك ءبىتىستى جانداردىڭ عانا ۇلەسىندە بولسا كەرەك. ال «ناپسىگە ەرىپ دۇنيەگە قىزىقپاعان، ءاز باسى ارامدىقتان اۋاشا ەدى» جانە «ۋاعداسى مىقتى، وپالى» دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن جىلىكتەپ، تالداپ جاتۋ ارتىقتاۋ بولار. سۇلەيمەن بي، بولىس ءارى توبەباسىنا باعىتتالعان وسى سياقتى سيپاتتاۋلار مەن ماداقتاۋلاردى اتالعان اقىنداردان باسقا، جانۇزاق، سارا، ماۋسىمباي، ارعىنبەك جىرلارىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

قىتاي مەن رەسەيگە قاراعان قازاقتار اراسىندا كەيدە بىرەر، كەيدە ءۇش-ءتورت جىلدا ءبىر رەت سيازدار (تۇسەلدەر) ءوتىپ تۇرعان. وندا ەكى ەل قازاقتارىنىڭ اراسىنداعى داۋ-شارى شەشىلىپ، مال-باسى تۇگەندەلىپ، ءبىر مامىلەگە توقتاسىپ، باتالاسىپ تارقاعان. سونىڭ ىشىندە حاتقا ءتۇسىپ، مۇراعات قۇجاتتارىندا ساقتالعانى ءارى بۇكىل وبلىستى قامتىعان اۋقىمدىسى - 1885 - جىلى سەمەيدەن 70 شاقىرىم جەردەگى شار وزەنىنىڭ بويىنداعى قارامولا سيازى. زايسان، وسكەمەن، قارقارالى، كەرەكۋ، سەمەي سىندى بەس دۋاننىڭ بي-بولىستارى باس قوسقان وسىناۋ القالى جيىندا قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءۇش توبە ءبيدىڭ ءبىرى بولىپ سايلانعانى، سوندا قابىلدانعان 74 باپتان تۇراتىن ەرەجەنى ماقۇلداعان 47 ادامنىڭ ىشىنەن ونىڭ 18-بولىپ قول قويعانى ءمالىم (ب.بايعاليەۆ. «ەرەجە اۆتورى اباي ما؟» «قازاق تاريحى» جۋرنالى. №6.1995.30-34 بەتتەر). وسى توتەنشە سيازعا سول كەزدەگى ايتۋلى بيلەردىڭ ءبىرى رەتىندە 44 جاستاعى سۇلەيمەن ادىلبەك ۇلى دا قاتىسىپتى. بالكىم، وسىعان دەيىن ءبىر رەت 1884 - جىلى نارىن-كۇرشىم سييازىندا 50 بولىستىڭ ۇستىنەن بيلىك ايتىپ، توبە بي سايلانعان سۇلەيمەننىڭ مۇندا دا جوعارىداعى ءۇش مىقتىنىڭ ءبىرى بولىپ سايلانۋى ابدەن مۇمكىن.

قىتاي مەن رەسەيگە قاراعان قازاقتار اراسىنداعى قۇجاتتا تاڭبالانعان كەلەسى باسقوسۋ - 1888 - جىلى قىركۇيەكتە وتكەن باقتى سيازى. ونى بارلىق بولىسى باقتى قالاسىنان (دەرەكتە سولاي كورسەتىلگەن) «دالا ۋالاياتى» گازەتىنە ارنايى حابار قىلىپ جازعان - ابىز سابەك ۇعلى دەگەن كىسى («دۋگ» №47. 1988. ا. «عىلىم» 1994). باسقوسۋدى اياگوزدىڭ وياز باستىعى اشقان. وندا اياگوز، زايسان، وسكەمەن جانە قىتايعا قاراعان قازاقتاردىڭ اراسىنداعى ءۇش-ءتورت جىل قوردالانعان 1040 ءىس ءبىر جارىم اي بويى قارالعان. مۇندا دا توبەباسى سايلانعانى ايتىلادى. ءبىراق كىمنىڭ سايلانعانى حاباردا كورسەتىلمەگەندىكتەن، ءارى باسقا مۇراعاتتىق قۇجات كەزدەسپەگەندىكتەن، باقتى سيازىندا سۇلەيمەن ءبيدىڭ توبەباسى بولعان-بولماعانى تۋرالى ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىز.

بىزگە ءمالىم باسقوسۋدىڭ تاعى ءبىرى - 1894 - جىلى تامىز-قىركۇيەكتە وتكەن شۇباراعاش سيازى. بۇل تۋرالى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە بىلاي دەپ جازىلىپتى: «... قىتايدىڭ شاۋەشەك دەگەن قالاسىنان ارمەن 13 شاقىرىمدا تۇرعان شۇباراعاش دەگەن جەردە... حالىق اراسىنىڭ سيەزى بولدى...زايسان ويازىنان 15 بولىستان قازاقتار بولىستارى باس بولىپ كەلدى. امبە قىتاي جاعىنان تارباعاتاي وكرۋگىنە قاراعان ءتورت ۇكىرداي قازاقتارى مامىربەك، كەرىمباي، ەڭسە ءهام جاعالباي دەگەن ۇكىردايلار باس بولىپ كەلدى. توبەباسىلار ورىسقا قاراعان قازاقتاردان ەمىل ەلىنىڭ بولىسى سۇلەيمەن ادىلبەك ۇلى ءهام زايسان ويازىنان ءازىمباي بوتاباي ۇلى بولدى». ((46. 1894).

قۇجاتتا تاڭبالانعان القالى باسقوسۋلاردىڭ تاعى ءبىرى - 1896 - جىلعى كوكتۇما سيازى. قىتايداعى حالىق مۇرالارىن جيناۋشى، شەجىرەشى بەيسەنعالي سادىقان ۇلى (1911-2001) 1985 - جىلى ايگىلى جازۋشى، زەرتتەۋشى، «سۇلەيمەن بي»، «حان باتىر قابانباي» سىندى ونداعان كىتاپتىڭ اۆتورى زەينوللا سانىككە جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: «مەنىڭ بۇل جونىندە (قابانباي تۋرالى - ءا.س.) سوناۋ 1930-1940 - جىلداردان باستاپ جيناستىرعانىم بار ەدى. ونى كارىباي جانە ماۋسىمباي اقىندار 1896 - جىلى وتكىزىلگەن كوكتۇما سيەزىندە قابانبايدىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى سۇلەيمەن بولىستان الىپتى. قىتاي-رەسەي ەكى ەلدىڭ ەلشىلەرى قاتىناسقان سول سيەزدە سۇلەيمەن بي 37 بولىستىڭ ۇستىنەن بيلىك ايتاتىن توبەباسى بولىپ سايلانعان ەكەن». (ز. سانىك. «سۇلەيمەن بي». ت.7-بەت). اتاقتى ءبيدىڭ بۇدان باسقا شۇباراعاش-ويجايلاۋ سيازىندا دا توبە بي سايلانعانى تۋرالى شەجىرەلەردە، ولەڭ-جىرلاردا دەرەكتەر كەزىگەدى.

مىنە، وسىلايشا قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن، دانالىعىمەن ەل جادىندا قالعان سۇلەيمەن ادىلبەك ۇلىنا 1908 - جىلى قازىرگى ءۇرجار اۋدانىنىڭ باقتى اۋىلىنا تاياۋ ماڭداعى جانتەزەك وزەنىنىڭ بويىندا اس بەرىلگەن. وندا 300 ات شاۋىپ، 40 اتقا بايگە بەرىلگەن. ابىلاي حاننىڭ اسىنان كەيىنگى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى باس قوسقان ەڭ ۇلكەن اس وسى بولعان (ق.حاليد). اتتىڭ باسىن ەمىلدىڭ وتكەلىنەن جىبەرىپ، قوس كەلىنشەك پەن داستاردى باسىپ، قۇتيدان قۇيعىتىپ، سابازدىڭ باتىس جاعىنداعى «بايگە توبەنىڭ» تۇبىنەن وتكەن. ەكى ارالىق - 60 شاقىرىم. 300 اتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى بولدىرىپ، بارلىعى جولدا قالعان. اسقا ورىستىڭ ويازى، قىتايدىڭ دۋتىڭى قوناق بولىپ قاتىسقان. ءتارتىپ ساقتاۋ ءۇشىن باقتى شەكاراسىنداعى ورىس اسكەرى مەن شاۋەشەكتەگى قىتاي شەرىگى جالدانعان (ا. جاقىپ). وسىناۋ ءدۇبىرلى مەرەكەگە قازاقتىڭ كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارى قاتىسقان.

سونىڭ ءبىرى - ХХ عاسىر باسىنداعى قازاق گازەت-جۋرنالدارىنا قىرۋار قارجى بولگەن، تۇڭعىش قازاق رومانىنا بايگە جاريالاعان، قاراعاشتا مەكتەپ، مەدرەسە سالدىرىپ، وعان ۋفا، قازاننان ۇستازدار الدىرتقان قازاق مەسەناتى مامان تۇرىسبەك. مامان اۋلەتى تۇڭعىش قازاق كونستيتۋسياسىن جازعان زاڭگەر بارلىبەك سىرتتانوۆ پەن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ العاشقى ءتوراعاسى، تۇڭعىش تەمىرجولشى-ينجەنەر، تاريحشى مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ باستاعان قازاق جاستارىنىڭ ماسكەۋ مەن پەتەربوردا وقۋىنا قارجىلاي دەمەۋشىلىك كورسەتكەن. ونداي ءىرى بايلاردىڭ اقىن-جىرشى مەن بالۋانىن، ءانشى-كۇيشىسى مەن مەرگەنىن ەرتىپ جۇرەتىنى ءمالىم. قارا نارعا قالى كىلەم جاۋىپ، جىبەك قورجىنعا توعىز-توعىزدان قارا جامبى، جانات ىشىك باستاتقان اسىل بۇيىمدارىن سالدىرىپ، سابا-سابا قىمىز ارتىپ، سويىسقا ءۇيىرلى جىلقى ايداتىپ، ءسان-سالتاناتىمەن كۇيمەلى پاۋەسكەمەن كەلگەن.

استا قازاقتىڭ بولاشاق ءدۇلدىل اقىنى، سول كەزدە 12-13 جاسار ءىلياس جانسۇگىروۆ اتقا شاپقان. وسىناۋ ءدۇبىرلى جيىندا كورىپ-بىلگەنىن زەردەلى جاس جادىنا مىقتاپ ءتۇيىپ، كەيىن «قۇلاگەردەي» وزىق ونەر تۋىندىسىن جازىپ، دەرتىنەن شىققان. كەرەي ساعىنايدىڭ اسى بەرىلگەندە دۇنيەگە دە كەلمەگەن ءىلياس اقىننىڭ، اسىرەسە پوەمانىڭ «اس»، «بالۋان»، «بايگە»، «كومبە»، «ات قايتقاندا» بولىمدەرىنە كەلگەندە تۇلپارداي كوسىلىپ، ساڭلاقتاي سامعايتىنى سۇلەيمەننىڭ اسىنىڭ ىقپال-اسەرى ەكەنى انىق.

قۇرىلتايعا بەرگىسىز بەرەكەلى استاءى. جانسۇگىروۆ اسقاق اقىن ءارى «ءىنجۋ-مارجانداي» ءان جاۋهارىنىڭ اۆتورى اسەتتى العاش رەت كورگەن. «اسپاننىڭ اياسىندا ءان شالقىتقان» اسەتتىڭ ونەرىنە قۇشىرلانا قول سوققان دا كەيىن جۇرەگىنىڭ تورىنە بەكەم ورنىققان سۇلۋ سۋرەتتى اقان بەينەسى ارقىلى سىرتقا شىعارعان. ال وعان دەيىن «تۇڭعىش توعىسۋ»، «اسەت» سىندى ولەڭدەرى دۇنيەگە كەلگەن.

وسى استا ايگىلى الاش ارداگەرى كولباي توگىسوۆتىڭ باۋىرى ابدىلدابەك توگىس ۇلى ءۇش ءجۇزدىڭ بالۋاندارىنىڭ ءبارىن جىعىپ، اقتىق ايقاستا سيرك پالۋانى «قۇجقارانىڭ» جىلىگىن سىندىرىپ، تۇيە پالۋان اتانعان. ول - 20-جىلدارى قاجىمۇقان پالۋان زايسانعا كەلگەندە قاجەكەڭە امانداسا بارىپ، تەڭبىلكوك تۇلپارىن سىيعا تارتاتىن ابدىلدابەك. ءوزى جاسىراق كەزىندە بولماسا، پالۋاندىق جولىن قۋماعان، زايسان ويازىندا بولىس بولىپ، كەيىن الاساپىراندا قىتاي اۋىپ، 1945 - جىلى سول جاقتا جەتى كۇندىك بوراندا كوز جۇمعان.

ءسويتىپ، سۇلەيمەننىڭ اسى الاش بالاسىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن وياتىپ، ەڭكەيگەن ەڭسەنى تىكتەپ، كوكىرەكتەرگە نۇر قۇيعان. استان قايتقان ەلدىڭ كوپتىگى سونشا - اتتىلىلاردىڭ اراسىنا تۇلكى تۇيىقتالعان، قۇر ۇشا الماي ات تۇياعىنىڭ استىندا قالعان دەسەدى. باسى قوسىلسا، كەرەمەت كۇش ەكەنىن كورگەن قازاق، بايگە، بالۋان، اقىندار سايىسىنا ۇرانداپ، قانى قىزعان قازاق، بەستى قىمىزعا قىزارا بورتكەن قازاق قايتاردا جارمەڭكە بازاردى تويدىڭ سارقىتى ساناپ، حان تالاۋ قىلىپ، تىپ-تيپىل جايپاپ كەتكەن كورىنەدى. اس يەسى قاناعات سۇلەيمەن ۇلى ساۋداگەرلەردى قوناق قىلىپ، تاۋار شىعىنىن تولەپ، ريزا قىلىپ قايتارعان ەكەن.

اۆتور: ابدىلدابەك سالىقباي

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2012-جىل