اشارشىلىقتى اشكەرەلەگەن تۇڭعىش تۋىندى- سۇراپىل
ونىڭ سوڭعى «سۇراپىل» رومانى – 30 جىلدارداعى اشارشىلىقتى اشىنا اشكەرەلەپ، كەڭ اۋقىمدا كورسەتكەن قازاق توپىراعىنداعى تۇڭعىش تۋىندى. ونى وقىعاندا توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، تۇلا بويىڭ تۇرشىگەتىن نەشە ءتۇرلى وقيعالارعا تاپ بولاسىڭ. روماندا سۋرەتتەلەتىن، اسىراي الماي، بالالار ۇيىنە وتكىزىلگەن «ۆانيا، تانيا، پەتيا، ۆەرا» بولىپ جازىلىپ كەتكەن بالالارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن اتا- انالار ءالى بار ەمەس پە؟
قانى سورعالاعان سول شىندىقتى شىرقىراتىپ، جالعاننىڭ جارىعىنا العاش شىعارعان سونى شىعارماسىن كاكەڭ كوزى تىرىسىندە- اق باسپاعا تاپسىرىپ، باسشىلارمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ ەدى. كەزىندە تارىسى پىسكەننىڭ تاۋىعى بولىپ، الدىندا قۇراق ۇشىپ، قۇرداي جورعالاعان قۋلار كوزى كەتىسىمەن- اق ۋادەسىن تارس ۇمىتىپ، بىرىنە- بىرى سىلتەپ، بىردەن- بىرگە ىسىرىپ، اتتاي التى جىل جاتقىزدى. اقىرى، ونىڭ دوسى، ءارى دا، جانى دا ابزال ازامات حايدوللا تىلەمىسوۆ «قاينار» باسپاسىنان شىعارىپ بەردى. ءسويتىپ، ادەبيەتتەگى سونى تاقىرىپقا سوقپاق سالعان سيرەك شىعارما وقىرمانىنا، بەرى قويعاندا، التى جىل كەشتەتىپ جەتىپ وتىر.
سارباس اقتايەۆ، كاكىمجان قازىبايەۆ تۋرالى ەستەلىكتەردەن. «ءبىلىم» باسپاسى، 2007- جىل.
سۇراپىل
(ءۇزىندى)
كوكتەم تالىقسىپ ارەڭ جەتتى. مالىباي ورتاققا جينالعان 60 جىلقىنىڭ ءبىر تۇياعىن شىعىن ەتپەستەن «باستۇماعا» ورالدى. قوسپانبەتتىڭ اياعىنىڭ ءبىر باشپايى عانا ءۇسىپتى، ءبىراق اۋىلدى كورىپ ەكەۋىنىڭ دە زارەسى ۇشتى. تەڭ جارتىسى تەنتىرەپ، قاڭعىپ كەتكەن. قالعاندارى تىشقان اۋلاپ ءجۇر ەكەن. كوكتەمدە بۋساپ جاتاتىن دالانى جىپىرلاتىپ، ءىن قازىپ، ۇيىندىگە تولتىراتىن كادىمگى كەزقۇيرىق تىشقان قويدان قادىرلى بولىپتى. قاقپان سالۋدى ۇيرەنبەگەن بالا جوق. ايەل اتاۋلى كورشى ورىس پوسەلكەسىنىڭ اڭىزىنداعى كوكتەگەن ماساقتاردى تەرىپ كەشكە دەيىن جۇرەدى ەكەن. قىستان شىعا الماي، ارام ولگەن، كومۋسىز مالدىڭ دەنەسى كۇن قىزۋىمەن ساسي باستاعان. قولقاڭدى العاندا ماڭىنان جۇرگىزبەيدى. ادام تۇرعاي، مال ەكەش، مال دا، ونىڭ ىشىندە ءتورت تۇلىكتىڭ كىنا مىنەزدى كىلى جىلقى پىسقىرىنىپ ءتىپتى جولامايدى.
كەشەگى قۇرىلعان كولحوزدان تۇك تە جوق. تۇرىمتاي تۇسىنا، بودەنە باسىنا. مالىباي مەن قوسپانبەت ايداپ كەلگەن جىلقىنى كىمگە وتكىزەرىن بىلمەي ساستى. ايعانىم كوكتەگەن ماساقپەن بالالارىن، ءاۋپىرىم ءتاڭىر، ارەڭ ۇستاپ وتىر ەكەن. ءبارى جاقتارى سۋالىپ جۇدەگەن. بۇل جاعدايدى كورگەندە قوسپانبەت ەتپەتىنەن قۇلاي جىلادى.
- مىنا كۇيدى كورسەتكەنشە، قۇمنىڭ اراسىندا نەگە قالدىرمادىڭ، قۇداي!
- ەي، وندا بالا- شاعاڭ ءتىپتى تۇل جەتىم قالاتىن ەدى عوي، - دەپ جۇباتقانسيدى مالىباي.
- ءدۇلدۇل تاتەم بولماعاندا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە تۇندىگى اشىلماي قالاتىن ەدى، - دەدى وكسىگىن باسا الماعان ايعانىم. - ەكى- ءۇش پۇتتاپ استىق اكەپ تاستادى. تورەم بولىس بولىپ تۇر عوي، ايتەۋىر.
مالىباي مەن قوسپانبەت اقىلجاننىڭ ۇيلەنگەنىن، قايشا دەگەن كەلىندەرىنىڭ بار ەكەنىن، 27- اۋىلدا بالاسىنىڭ بولىس ەكەنىن وسى ارادا ەستىدى. مالىباي ومىراۋىنان التى تارام جاس اعا جىلاپ جىبەردى.
- تۇلا بويى تۇڭعىشىمنىڭ قىزىعىن وسىلاي كورەم دەپ پە ەدىم. ءومىر بويى دايىندالىپ، ءومىر بويى كۇتكەنىم سول ەمەس پە ەدى؟ نە بوپ كەتتى بۇل زامان؟
- شۇكىر، شۇكىر، بۇعان دا شۇكىر دە. انا ەسىگى اشىلماي قالعان ۇيلەردى كورمەيسىڭ بە؟
قوسپانبەت ەندى اعاسىن جۇباتتى.
- كەنجە اعا، - دەدى ول جۇلىپ العانداي، - انا قارا قۇناندى سويايىق. مىنا السىرەگەن بالا- شاعانىڭ، ءتىپتى اۋىلدىڭ ءبۇيىرى ءبىر شىقسىن.
- نە دەيدى، بۇل كولحوزدىڭ مالى عوي، ونى سويعانشا مەنى سوي. ەرتەڭ نە بەتىمدى ايتام. «مالىباي كولحوزدىڭ ءبىر قۇنانىن سويىپ الىپتى» دەگىزبەكسىڭ بە؟ اتاي كورمە!
- قايداعى كولحوز، ويدا ءىزى، قىردا قىلى قالماعان؟ ورنىن سيپاپ وتىرعان جوقپىز با؟
- ايتا كورمە، ايتا كورمە! انا اتقا مىنگەن بالاعا قىرسىعىمىز تيەدى. اشتان ولسەك تە، ادال ولەيىك. وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، جەرگە كىرسەڭ - جەلكەڭنەن، اسپانعا ۇشساڭ، اياعىڭنان تارتىپ الادى.
- بيمەندى اعاڭىز سەكىلدى ءسىز دە قالتىراۋىق ەكەنسىز. ول ءوز مالىنا قالتىرادى، سىزدىكى نە؟
- كوپشىلىكتىكى بولعان سوڭ، ورتاقتىكى بولعان سوڭ قالتىرايمىن. قالتىراعاندىق پا ەكەن؟ قوعامنىڭ مالىندا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟
- وي، ءسىزدىڭ قوعامىڭىزدى.. . اشتان ولەيىك دەپ وتىرعاندا نەعىلعان قوعام؟!
قوسپانبەت مالىبايدىڭ بەتىنە عۇمىرى بۇلاي تىكە كەلىپ كورگەن جوق ەدى. كەنجە اعاسى بولعان سوڭ با، دامەلى جەڭگەسىنىڭ بەدەلى مە، الدە ولار ەلدەن جىراق كوپ جۇرگەن سوڭ با، ايتەۋىر، سىيلاۋ قالپىنان جاڭىلعىسى كەلمەيتىن. قانى باسىنا شاۋىپ، ءوزىنىڭ نە ايتقانىن دا بىلمەي قالدى. الدە مىناۋ بالا- شاعانىڭ كۇيى مە، ءتىپتى كۇيزەلىپ كەتتى.
- انا مال سۇيەگىنەن جاسالعان تاۋدى كوردىڭىز بە؟ سول قۇساپ بوسقا قىرىلادى. ەڭ بولماسا ءبىر قۇناننىڭ سورپاسىن ءىشىپ قالايىق، جىلىگى تاتىسا وندا دا.
- كوككە اۋزى ءىلىندى عوي، ەندى قىرىلمايدى، - دەپ كۇڭك ەتتى مالىباي.
قوسپانبەت تەرىسىنە سىيماي، تاعى بىردەڭە دەگىسى كەلدى دە، ءوزىن- ءوزى ارەڭ ۇستادى.
اراسىنان قىل وتپەيتىن، مىناۋ قىستا تالاي قيىندىقتى بىرگە كورگەن اعايىندى ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن شۇبار جىلان ىسىلداپ، ءتىلىن جان- جاعىنا جالاڭ- جالاڭ ەتكىزەدى. وعان شاققىزباي، سوناۋ قۇم اراسىنان امان جەتىپ ەدى. ەندى قارا قۇناننان باستاپ قانشاسىن جالمايتىنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن؟ ول جاعى مالىبايعا دا، قوسپانبەتكە دە بەيمالىم.
- بىرەۋ ەندىگى يە مەن دەپ قابىلداپ السا ەكەن، سوسىن الپىسىن ءبىر كۇندە سويىپ جەسە دە مەيلى، - دەدى مالىباي قينالا.
- مەن قابىلدادىم. ءسىز انا قاراۋىل- توبەگە، ۇيىڭىزگە كەتىڭىزشى، - دەدى قوسپانبەت كۇلكى ارالاس ىزامەن. - كەرەك دەسەڭىز، قولحات بەرەيىن.
وسى كەزدە داۋلاسىپ تۇرعان اعايىندى ەكەۋىنىڭ قاسىنا تاياعىن سۇيرەتىپ شاكەن قارت كەلدى.
- اسسالاۋماعالەيكۇم!
مالىباي مەن قوسپانبەت قاتار سالەمدەستى.
- سالەمەت بولىڭدار. بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ ورنىن سيپاپ تۇرسىڭدار ما؟ ءبىلىپ ەم- اۋ، بۇل سۇمدىقتىڭ كەلەرىن. سولاي بولىپ شىقتى.
- مال- جان امان با، اقساقال؟
مالىباي ىڭعايسىزداۋ سۇراق قويعانىن بايقاماي قالدى.
- نەگە سۇرايسىڭ؟ اۋرۋ كەمپىردى بەردىك. كوك بيەنى بەردىك. قۋ تاياقتى ۇستاپ قالدى دەگەن - وسى. مىنا اۋىلدىڭ حالى نە بولدى ەندى؟ ءبىرجولا قۇرىدىق پا سونىمەن. تۇندىگى اشىلماي قالعانعا ەت ۇيرەنىپ بارادى. ناعىز اشارشىلىق باستالدى عوي. تىشقان جەگەندى كىم كورگەن؟ بۇل زۇلماتقا امال جوق پا؟
مالىباي شاكەن قارتتىڭ ءسوزىن «بالاڭ بولىس، ايتپايسىڭ با؟» دەپ تۇرعانداي ءتۇسىندى.
- اۋدانى باسقانىڭ الارى بولەك پە، اقىلجان تۇرعان جەر شۇكىرشىلىك دەپ ەستيمىز. كىندىك قانى تامىپ، كىرشىكسىز بالالىعى وتكەن اۋىلعا دا كوز قىرىن سالسىن دا. «ءيت سيگەن جەرگە ءشوپ شىقپايدى» دەمەكشى، الدى- ارتىنا قارامايتىن انارباي سەكىلدىنىڭ سودىرلىعى اكەپ قۇلاتقان قۇز دەپ بىلەم مۇنى. قول ۇشىن بەرەر ەشكىمنىڭ قالماعانى ما؟ دامەلىنىڭ ەتى تىرىلىگىمەن ءبىراز كوتەرىلىپ قالىپ ەدىك، قايتادان قۇلادىق قوي. ولار كوشىپ كەتكەندە بەرەكەم ءبىرجولا اۋعانداي، ءىشىم قان جىلاپ ەدى. امال نە، امال نە؟ شاماڭ كەلسە، ەكەۋىڭ اناۋ قىرىلعان مالدىڭ ساسي باستاعان ەت- سۇيەگىن ءبىر جەرگە كومىڭدەر. اشتىقپەن قوسا، ىندەت تاراپ جۇرمەسىن.
«قايران، قارتىم- اي»، - دەدى ىشىنەن مالىباي. سالالى ساقالىڭدى تاراپ، ادەمى اڭگىمە باستاعاندا اينالاڭدى ۇيىتىپ تاستاۋشى ەدىڭ. سەنىڭ باپتىلىعىڭمەن كوك بيەنىڭ قىمىزى دا بالداي ءتاتتى بولۋشى ەدى. وعان جابايى جوڭىشقانى وراپ اكەپ بەرگەنىڭدە دە ءبىر ۇسىناقتىلىق جاتۋشى ەدى. باۋ- باۋ ەتىپ ءۇي جانىندا ۇيگەنىڭنىڭ ءوزى اسا ءبىر ادەمىلىك سەكىلدى بولىپ كورىنۋشى ەدى. بال تامعان قولىڭمەن تالاي اعاش قاسىق جاساپ، تالاي توستاعاندى ساندەپ قويۋشى ەدىڭ. ولارمەن ىشكەن قىمىزدا دا بولەك ءدام بولاتىن. سەنىڭ شاپقان ەرىڭ، سەنىڭ ورگەن قامشىڭ، جۇگەنىڭ كىمدى تاڭداندىرمادى؟ ىسمەرلىگىڭنىڭ ءوزى- اق عۇمىر بويى اسىراپ، عۇمىر بويى كەربەز ەتتى ءوزىڭدى. مىرزالىعىڭ دا سونىڭ ارقاسى ەدى. اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرىم، سەنىڭ دە ءورىسىڭ تارىلىپ، وزەگىڭ تالعان با؟ قابىرعاڭنىڭ قايىسقانىنان اجى اۋىلىنان تۇقىم قالماي ما دەگەن قايعىنى كورەم بە، قالاي؟ قارا قۇنانعا زىر- زىر وتكەندە ويلاعانىم ءوز قامىم، قارا باسىمنىڭ بەدەلىنە قىلاۋ تۇسپەسىن دەگەن وزىمشىلدىك تار نيەت ەكەن- اۋ. سەندەي اياۋلىلار اشتان ءولىپ، قارا قۇنان امان قالعاندا تابار مارحابام قانداي؟ ادالدىقتان وسى نە وپا تاپتىم، كىم بار ونى ءبىلىپ جاتقان؟ و، قايران شاكەم! مىناۋ اشتىق سۇرقىڭدى السا دا، جانىڭنىڭ سۇلۋلىعىنا ءالى دە تيە قويماپتى- اۋ! قوسپانبەت، مەنەن گورى سەنىڭ جۇرەگىڭ سەزىمتال ەكەن. سوي دا، جارتى ەتىن شاكەڭنىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستا.
- ال، جىگىتتەر، ەندى تۇرماڭدار، - دەدى شاكەڭ قالىڭ ويداعى مالىبايدى سەلت ەتكىزىپ.
- شاكە، سوناۋ قۇم اراسىنان قانجىعامىزعا بايلاي كەلگەن ءسۇردى ايعانىم اسىپ جاتىر ەدى، سورپا- سۋ ءىشىپ كەتىڭىز، - دەدى قوسپانبەت.
بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان ايعانىم تىرجىڭ ەتە قالدى.
وزدەرى ارەڭ جەتىپ وتىرعاندا بالا- شاعانىڭ بۇل نەسىبەسىنە مىنا شالدى نەسىنە ورتاق ەتەدى ەكەن؟ پەيىلدى تارىلتاتىن جوقتىق قوي، تەگى. ايتپەسە ايعانىم وسى اۋىلداعى قولى اشىق كەلىندەردىڭ ءبىرى ەدى. وزگە - وزگە، شاكەن قارتقا ولاي ەتپەيتىن ءجونى بار- دى. ءاي، قۋ جوقتىق- اي، كەڭ كوڭىلدى كون ەتەتىن، كەڭ پەيىلدى جوق ەتەتىن جولىڭ بولماعىر، جوقتىق- اي! باسقانى بىلاي قويعاندا، قوسپانبەت ەتەككە كەتكەلى، ءدۇلدۇل تاتەلەرى كوشكەننەن بەرى ەكى- ءۇش كەلىپ، حالدەرىن بىلگەن، ورتاسىنان قاق بولىنگەن كەلىسىن كوگەرگەن ماساقتى ءتۇيسىن دەپ قۇرساۋلاپ بەرگەن وسى شاكەن قارت ەمەس پە ەدى؟ ونىڭ ارعى تەگى اجى رۋىنان ەمەس. جاس كەزىندە ەلىنە وكپەلەپ، ءبىرجولا كەتىپ، وسىندا سىڭگەن ارعىن اتانىڭ ءبىر بۇتاعى. ءبىراق ونى ەشكىم «كىرمە» دەمەيدى. وسى اۋىلعا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، قادىرلى قارتى بولدى. قولىنىڭ ونەرىمەن كوپكە جاقتى. كوردىڭىز بە، قۋ جوقتىق وسىنداي ادامعا دا قاباق شىتتىرىپ تۇر. ءبىر ىشەر اسىنىڭ ءوزىن اۋىرسىنادى.
قوسپانبەت ايعانىمعا وقتى كوزىن اتتى. كۇيەۋىنىڭ اشۋلانعاندا سويىپ سالاتىن مىنەزىن بىلەتىن ايعانىم جىم بولدى. شاكەن قارت قوسپانبەت ۇسىنىسىن قابىل العانداي سىڭاي تانىتتى. كۇن دە قىزا تۇسكەن ەدى، ۇشەۋى اڭگىمەنى ۇيدە جالعاستىرۋعا بەتالعانداي. ونىڭ ۇستىنە، اسۋلى قازانداعى سۇردىڭ ءيىسى شىققالى بالالار اينالا جاپىرلاپ ءولىپ بارادى، قازانعا ءتونىپ بارادى. ىشىنە ءتۇسىپ كەتە جازدايتىنداي. كوڭىلدى بۇزاتىن كورىنىس، كورۋ دە ءتىپتى اۋىر. ءنار تاتپاعانىنا ەكى كۇن بولسا، ولارعا نە كىنا؟ كوگەرگەن ماساقتان تىشقاقتاعان ەكەۋىنىڭ كوزى ابدەن كىرتيىپ كەتىپتى. ونىڭ ۇستىنە سورپا ىشكەن سوڭ نە بولادى؟ ايعانىمدى مازالاپ تۇرعان - وسى وي.
شاكەن اقساقال ۇيگە كىرگەن سوڭ، نارعازىنىڭ حالىن سۇرادى. ءبىراز دەرەك الدى. ولاردا دا مالدان شىعىن كوپ ەكەن. اسىرەسە ورتاقتىڭ مالى باۋداي تۇسۋدە. جانعازى اۋىلنايلىقتان مۇلدە باس تارتىپ، نارعازى ەكەۋى ءارى كول جاعاسىنا قاراي كوشىپ كەتىپتى.
- سۋ تاۋسىلماي، بالىق تاۋسىلمايدى، مالدان قايىر كەتتى. ەندى سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ قۇدىرەتىنە تابىنباي بولماس، - دەپتى نارعازى.
- و، ازاماتىم- اي، اقىل سونىكى، - دەدى شاكەن قارت.
- ءبىر ورىس تامىرلارىنان قايىق تاۋىپ اكەپتى. جايۋلى تۇرعان ەكى اۋ كوردىم. كەتەردە «قازىر سويۋعا جارايتىن مال جوق، وسىعان رازى بولاسىڭدار» دەپ بالىق سورپاسىن بەردى، - دەدى مالىباي.
- ونداي ازاماتى بار اۋىل امال تابادى، - دەپ شاكەن قارت باسىن ۇزاق يزەكتەتتى.
اڭگىمە ۇستىندە مالىباي شاكەن قارتتان قارا اتاننىڭ دا جۇتتىڭ جۇتقىنشاعىندا كەتكەنىن ەستىدى.
- مالدىڭ كوبى وسى كوكتەمنىڭ الدىندا، قىستىڭ سوڭىندا قىرىلدى، - دەدى شاكەن قارت. - جەكەمەنشىكتىڭ كوكتەمگە امان جەتكەن مالدارىن اتكوشەكتەر ۇرلادى. كوك بيەنى دە سونىڭ بىرەۋى جەتەكتەپ كەتتى بىلەم.
- اتكوشەگى كىم؟
- ولار دا ءوزىمىز سەكىلدى ادام. ءبىراق وزگە جەردەن كەلگەن. وڭدەرىنە قاراۋعا ءداتىڭ شىدامايدى، ادام جەۋدەن تايىنبايتىن بوسقىندار.
- سۇمدىق- اي، بۇل نە بولىپ بارادى؟ - دەدى ايعانىم.
شاكەن قارت الدىعا كەلگەن ەتتەن سىپايى عانا ەكى- ءۇش تاتتى دا، تاباققا تۇسە جازداپ وتىرعان بالالارعا اياي قارادى.
- نەگە المادىڭىز، شاكە؟ - قوسپانبەت شىن ىقىلاسىمەن اقساقالدى ەت الۋعا شاقىردى.
- ءبىر تاتىپ، ەكى تاتىپ جۇرگەن ادامعا بىردەن كوپ جەۋ - قاۋىپ. داتكە قۋات بولسا جارادى. مىنا بالالار نەشە كۇننەن بەرى تاماق ىشپەپ ەدى؟
- ءنار سىزباعاندارىنا ەكى كۇن، - دەدى ايعانىم.
- وندا بايقاپ جەسىن. تويىپ جەيمىن دەپ توڭقايىپ قالىپ جۇرمەسىن. اكەسى كەلدى، ءبىر امالى تابىلار، امان بولسىن بۇلار.
... جۇتتان قىرىلعان مالدىڭ ىشىندە قارا اتاندى مالىباي بىردەن تانىدى. جارىقتىق تەڭكيىپ جاتىر ەكەن. ءتىلىن تىستەپ قالىپتى. ۇيمەلەگەن قۇرت- قۇمىرسقانىڭ قۇدايى ءبىر جارىلقاعان. جىرتىلىپ- ايىرىلعانداي قاپتاعان قارا شىبىن، كوك سونالار ءتىپتى ءىرى كورىندى. بورسىعان ەتتىڭ يىسىنە شىداي الماي، مالىباي مەن قوسپانبەت اۋىزدارىن ورامالمەن تاڭدى. تابيعاتتىڭ ءوزى قازعان جىرانى كەڭەيتتى دە، شەتىنەن ولگەن مالدى سۇيرەپ اكەپ، سوعان قۇلاتىپ جاتتى.
قارا اتاننىڭ قالعان قاڭقاسىنىڭ ءوزى اۋىر كورىندى. ارتقى ەكى سيراعىنان تارتقاندا مالىباي مەن قوسپانبەت ەداۋىر مىقشىڭدادى. مالىبايدىڭ كوڭىلى بۇزىلدى. ءتورت تۇلىگىنىڭ بەرەكەسىندەي كورىنگەن سارى اتان زاۋزانىڭ وسىناۋ تۇقىمىن ورتاققا وتكىزەردە ءبىر قينالىپ ەدى. شولتۇمسىقتىڭ قياسىنان قۇلاپ، قيراتقان اياعىن سىلتىپ باسىپ بارا جاتقاندا جىلاعانى ەسىندە. شىن جىلاعان ەكەن عوي. وسىنداي بولارىن ءبىلىپ، قۇدايدىڭ ءوزى سوعان باستاپ تۇردى ما ەكەن؟ قىستاۋدان جايلاۋعا، جايلاۋدان قىستاۋعا كوشكەندى توقتاتقاننان بەرى تۇيەنىڭ بەدەلى تۇسە باستاسا دا، قارا اتان وسى باستۇمانىڭ باستى تۇلىگى سياقتانۋشى دا تۇرۋشى ەدى مالىبايعا. قارا اتان قۇلاعان كۇنى اقىرزامان دا ورنايتىنداي كورىنەتىن وعان. ورتاقتا بولعانمەن، اندا- ساندا كوزىنە تۇسكەندە كوڭىلى ءجىبىپ، قارا اتانمەن اراقاتىناسىن جالعاپ تۇراتىنداي ءبىر ءجىپ بولۋشى ەدى. ەندى، مىنە، سول ءجىپ تە ءۇزىلدى. ءوز ىرىسىن عانا ەمەس، كولحوز ىرىسىن دا قولىمەن كومىپ جاتقانداي كورىندى.
نارعازى اۋىلىندا قۇدايتورىنىڭ وپات بولۋى، مۇندا قارا اتاننىڭ كومىلۋى مالىباي ءۇشىن مالعا دەگەن ىقىلاستىڭ ەڭ سوڭى سياقتانىپ كەتتى. كارىلىكتەن بە، قاپىدا ما، ايتەۋىر، قۇدايتورى مۇزعا ءتۇسىپ ءولدى. نارعازى ونى ادامداي ەتىپ كومدى. قازاقتا «قاشاننان ازاماتتىڭ اتىن شىعارعان - جۇيرىك ات پەن اقىلدى ايەل» دەيدى. نارعازىنىڭ قۇدايتورىسى دەگەننىڭ ءوزى نە تۇراتىن ەدى. سادىر، ماتايدا الدىنا قىل قۇيرىقتىنى سالمادى. ن ك ۆ د- نىڭ قاماۋىنان دا قارعىپ شىعىپ كەتتى، باسىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسىنداعى بايگەدە شاتىربايداي بايدىڭ كورىكتەي كەپكەن كەۋدەسىن باسقان دا وسى تۇلپاردىڭ تۇياعى بولاتىن. مۇنىڭ ءولىمى قايبىر جاقسى ىرىم دەيسىڭ. زەينەپتەن پەرزەنت كورمەگەن نارعازىنىڭ الدانىشى جۇيرىك اتى مەن جۇيرىك تازىسى، قىران بۇركىتى ەدى عوي. ات تابىلار- اۋ، قۇدايتورى تابىلا ما؟
قارا اتاننىڭ دا ىستىقتىعى بۇدان كەم سوعىپ تۇرعان جوق. ەكى قادىرلى مالدىڭ ولىمىندە دە ءبىر تۇتاستىق، ەكەۋىنە كەلگەن وپاتتا ءبىر ۇقساستىق بار سەكىلدى.
- مالدىڭ اتى مال عوي، - دەدى قوسپانبەت مانادان بەرگى بۇگجەڭنەن ۋداي اشىعان بەلىن جازىپ. - ادامداردى وسىلاي كومىپ جۇرمەيىك. اجى اۋىلىنىڭ كورى بىرەۋ- اق بوپ جۇرمەسىن.
- ءتايت، - دەدى داۋسى قاتتى شىققان مالىباي. - «ىرىگەننىڭ اۋزىنان شىرىگەن ءسوز شىعادى» دەمەكشى، قايداعىنى قايدان ايتاسىڭ؟ سەنىڭ اۋزىڭا ءبىر وڭدى ءسوز تۇسسەشى!
- قانشا قاقپالاساڭ دا، مالدىڭ جۇتى ادامنىڭ جۇتىنا ۇلاسپاي قويمايدى، - دەدى قوسپانبەت ىزالى ماقاممەن. - قارا قۇنان ەمەس، انا الپىس جىلقىنى تۇگەل سويساڭ دا، امان قالاتىن اۋىل كورىپ تۇرعام جوق. ىندىنى كەتىپ قالىپتى ويتكەنى. تىشقان جەگەن سوڭ، نە سورىم؟
كوكتەمنىڭ ۇزاقتى كۇنى، شىجىعان ىستىعى مالىباي مەن قوسپانبەتتى ابدەن قالجىراتتى. ۇيگە كۇن ۇياسىنا كىرە ورالدى. كەلسە، كىشى ەكى بالاسى ەسسىز جاتىر ەكەن. ايعانىم جانىن قويارعا جەر تاپپاي ەڭىرەپ ءجۇر. قوسپانبەت تامىرلارىن ۇستاپ ەدى، تىرشىلىكتەن بولار- بولماس قانا بەلگى قالىپتى. كىرپىكتەرىن اندا- ساندا عانا ءبىر قيمىلداتادى، اۋىزدارىنان شىققان كوپىرشىك كوبىك بار. ۇرەيى ۇشقان مالىباي بايەك بولدى. كەڭەسجانى مەن امانگۇلى دە تاپ وسىنداي سۇلىق جاتقانداي كورىنىپ كەتتى.
- شاكەن قارتتىڭ ايتقانى راس بولدى- اۋ! ماناعى ەت اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتتى- اۋ! بالا نەمە بايقاماي كوپ جەپ قويدى- اۋ!..
ايعانىم بىرەۋىن، قوسپانبەت بىرەۋىن الدارىنا الدى. جاعا قوياتىن بىلتە شام دا جوق ەكەن. تۇندىگىن اشقانمەن، ءالى اي تۋماپتى، قايتا ءىڭىر قويۋ قاراڭعىلىعىمەن ۇرەي اكەلدى. قوسپانبەت اشىق شاڭىراقتان كوككە قاراپ ەدى، ءبىر جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. تۇلا بويى ءدىر ەتتى.
- ويباي- اي، دەنەسى سۋىپ بارادى، - دەپ ايعاي سالدى ايعانىم. - قۇلىنىم- اۋ، قۇلىنىم- اۋ، شىنىمەن دەمىڭ بىتكەنى مە؟
قاراڭعىدا ولارعا قوسا ءۇنسىز جىلاپ وتىرعان مالىبايدىڭ كوز جاسىن ەشكىم كورگەن جوق. دەمەسىننىڭ ءون بويىنان قورقىپ، ءتىرى وتىرعان ەكەۋى دە شۋلاپ قويا بەرسىن. ءۇي ءىشى ازان- قازان بولىپ جاتسا دا، كورشىلەردەن باس سۇققان بىرەۋى بولمادى. جاپانداعى كادىمگى جالعىز ۇيدەي قايعىسىنا دا، قاسىرەتىنە دە ورتاقتاساتىن ەشكىم جوق سياقتى. مۇنداي تىلسىم جالعىزدىق بۇرىن اجى اۋىلىندا بولدى ما ەكەن؟ مالىبايدىڭ العاش كورىپ وتىرعانى وسى شىعار.
- ال، بىرەۋى از بولسا، ەكىنشىسىنىڭ دە تىنىسى ءبىتتى، - دەدى قوسپانبەت ىزالى ۇنمەن.
- نە جازدىق قۇدايعا، قۇلىندارىمدى قوساقتاپ الارداي نە كۇنامىز بار ەدى؟
- قۇداي ەمەس، ادام قولدان جاساعان اشتىقتىڭ قۇرباندارى - بۇل، - دەدى سولقىلداپ جىلاعان قوسپانبەت.
ايعانىم قاراڭعىدا شىر- شىر ەتىپ جۇگىرىپ جۇرگەن سەكىلدى. ەسەيىپ قالعان ەكى باۋىرى ەكى بىردەي كىشكەنە ىنىلەرىنىڭ و دۇنيەلىك بولعانىنا تۇس- تۇستان باقىرىپ، ءۇن قاتتى. بۇعان دا بۇكىل اۋىلدان قۇلاق اسىپ جاتقان ەشكىم جوق سياقتى. ءبارى بىردەي جۋساپ قالعانداي، ەش تىرلىك بىلىنبەدى مالىبايعا. شاكەن قارتتىڭ دا وسىناۋ قاسىرەتكە قۇلاق تۇرۋگە شاماسى كەلمەي قالعانى ما ەكەن؟ جوق، الدە مىناۋ قاراڭعىلىق ءبارىن: كوزدىڭ جاسىن دا، ىشقىنعان جاننىڭ شىرىلىن دا جاسىرىپ تۇر ما؟
مالىباي قاراۋىلتوبەگە قالجىراپ ارەڭ جەتتى. ارتەل مالىن قىس بويى باعىپ، امان ايداپ كەلگەنىنەن نە پايدا، نەمەرە ءىنىسىنىڭ ەكى بىردەي بالاسى كوز الدىندا شەيىت بولدى. بۇرىن كورىپ جۇرسە دە، سونادايدان كوزگە ۇرعان بيىك توبە وسى ماڭداعى ولگەندەردى جيىپ جەرلەگەن وباداي بوپ كورىندى. «قازاق ەلىن قالماقتار جاۋلاپ العاندا، قايتا- قايتا قارسى شىعىپ، مازا بەرمەگەن جەرگىلىكتى شاپقىنشىلاردى قاراۋىلداپ تۇرۋ ءۇشىن اسكەر كۇشىمەن ۇيگىزگەن توبە ەكەن» دەگەن ەل اراسىندا اڭىز بار. بىرەۋلەر ونى قاراۋىلتوبە، بىرەۋلەر قالماقتوبە دەپ اتايدى. كوبىرەك قولدانىلاتىنى - قاراۋىلتوبە. سوعان ساي جاڭا ۇيىمداسقان ارتەلدى دە جەر اتىمەن اتاعان عوي. 27- اۋىلدىڭ ورتالىعى دا - وسىندا، ويتكەنى اۋىلناي وسىندا تۇرادى.
ءبىر ءسات مالىبايعا سول توبەنىڭ باسىنا كەڭەسجاندى جەتەكتەپ، امانگۇلدى كوتەرىپ، دامەلى شىعىپ تۇرعانداي كورىندى. اقىلجاننىڭ قولى تيمەي جۇرگەن شىعار. وزگە اۋدانعا قارايتىندىعىنان با، باۋىر باسىپ كەتكەن باستۇمادان گورى، بۇل جەر بولەكتەۋ، بوگدەلەۋ كورىندى. اينالا تىپ- تيپىل، دالانىڭ جانى سەكىلدى قاراڭ- قاراڭ مالدان كوزگە ەش نارسە ىلىكپەيدى. جانسىز ءبىر سۋرەت، جاداعاي سورايعان توبەدەن باسقا ەشتەڭە جوق. بۇل كورىنىس ونسىز دا كۇڭىرەنىپ كەلە جاتقان كەۋدەنى جانشىپ- جانشىپ جىبەردى. ادەتتە تىرشىلىك اتاۋلىنى قوزعالىسقا كەلتىرىپ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كوكتەمدە دە اجار جوق. اينالاداعى جاڭا گۇل جارىپ كەلە جاتقان شوپتەردىڭ ءيىسى كەشەگى كومگەن مالداي بورسىپ، قولاڭسا ساسىپ، قولقانى الاتىن سەكىلدى. الدە سول كورگەننەن، سول سەزگەننەن تۇرشىككەن دەنە العان اۋىر اسەردەن ءالى ارىلا الماي كەلە جاتىر ما ەكەن؟ جان جىبىتكەن كوكتەم ەمەس، يىقتى باسقان اۋىر بىردەڭە.
ءوز شاڭىراعىن مالىباي بىردەن تانىدى. دامەلى كەلە جاتقان جالعىز اتتىعا كيىز ءۇي سىرتىنان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن. بۇكجيە وتىرىسىنان- اق كۇيەۋىن بىردەن ءبىلدى. تىم بۇگىلىپ كەتكەن بە، نەمەنە؟
- كەڭەسجان، كەڭەسجان، اكەڭ كەلە جاتىر! - دەپ ايعاي سالدى. قۋانىشى دا، ساعىنىشى دا - وسى ايعايدىڭ ىشىندە.
ۇيدەن ەسىكتى سارت ەتكىزىپ، قارعىپ شىققان قارا دومالاقتى مالىباي اۋدارماي تانىدى. ابدەن ساعىندىرعان - ءوزىنىڭ كەڭەسجانى. بالانىڭ كىشىسى قاشاندا اكە- شەشەنىڭ ويىنان كەتپەيدى عوي. مىناۋ كۇشىگى سوڭعى كەزدە ءتىپتى تۇسىنەن شىقپاي قويعان. ءبىر قىس كورمەگەندىكتەن بە، ەسەيىپ قاپتى. كەكىلى جالبىراپ جۇگىرىپ كەلەدى. اتتىڭ باۋىرىنا كىرىپ كەتەر مە ەكەن؟ مالىباي كورگەننەن- اق بالاسىن اينالا باستادى: «قۇداي بەرگەن، ءتاڭىر بەرگەن، بەرە سالعان، يە سالعان» . جۇگىرىپ جەتكەن كەڭەسجاندى ات ۇستىنەن تىك كوتەرىپ الدى دا، قۇشىرلانا بەتىنەن، ماڭدايىنان، تاماعىنان سۇيە باستادى.
- ساقال- مۇيتىڭ جىبىيلاتىپ جىبەيدى، - دەدى كەڭەسجان «ر» - عا ءتىلى كەلمەيتىنى انىق بايقالىپ. ونىسى ءسوزىن ءتىپتى سۇيكىمدى ەتىپ تۇرعانداي.
- قىس بويى سەن قايدا بولدىڭ؟ قايشا تاتەمە قويىمدىك بەيەسىڭ، ول اقىلجان كوكەممەن بىرگە ۇيىقتايدى.
مالىباي مىرس- مىرس كۇلدى. بۇل اۋىل ءيت اسىراي ما، اسىراماي ما، الدىنان بىردە- ءبىر اۋپىلدەك شىقپادى عوي.
- اۋىلدا ءيت جوق قوي ءوزى.
مالىباي كەڭەسجان تاعى بىردەڭەنى بۇلدىرمەسىن دەپ، اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇردى.
- يتتەي اتكوشەكتەيدەن قويقىپ قاشىپ كەتكەن. ولاي ءيتتىڭ ەتىن جەيدى.
مالىبايدىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. باستۇمادا شاكەن قارت «تىشقان جەگەن سۇمدىق» دەپ كۇڭىرەنسە، مىنا جەردە «ءيت جەگەن» دەگەن پالە تاپ بولۋىن قارا.
- بارمىسىڭ ايتەۋىر، ات- كولىگىڭ امان با؟ - دەپ دامەلى كۇيەۋىن اتتان ءوزى ءتۇسىرىپ الدى. ءجۇزى ابدەن توتىققان، كوزىنىڭ قىزىلى دا كوبەيىپ كەتكەن شالىنىڭ وڭىندە ۇلكەن ءبىر كەيىستىك بار سەكىلدى. ەكى جەردەن ساقالىنا جولاقتانا اق ءتۇسىپتى.
- ءشۇيىنشى، كەلىن تۇسىردىك. ءسال كىدىرە تۇر، كيىنىپ السىن، - دەدى دامەلى جۇمساق قانا.
- ال، ال، قۇتتى بولسىن، باقىتتى بولسىن! - دەدى مالىباي جاي عانا. قۋانعىسى كەلسە دە، كوڭىلىن ءبىر اششى سەزىم ءتىلىپ تۇرعان سەكىلدى. تۇلا بويى تۇڭعىشى ءۇي بولعاندا ەلدە بولماعانى كوڭىلىن جاسىتتى ما، الدە ونىڭ ۇيلەنگەنىنىڭ مىناداي اۋىر كەزەڭگە تاپ بولعانى جانىن جانشىپ تۇر ما، الدە كەشەگى اجى اۋىلىنىڭ سۇرىقسىز كوركى، قوسپانبەتتىڭ ەكى بىردەي ۇلىنىڭ اياق استى شەيىت بولعانى ويىن ويران ەتتى مە، ايتەۋىر، مالىباي اعىنان جارىلا قويمادى. «كەلىننىڭ - اياعىنان، قويشىنىڭ - تاياعىنان» دەمەكشى، اياعىڭ قۇتتى بولسا جارادى. ەرتەرەك ۇيلەنشى»، - دەپ اكەسى الدەنەشە ايتقان ەدى اقىلجانعا، قىز تاڭداپ ءجۇرىپ الدى ەمەس پە؟ كەزدەسكەن ۋاقىتىن كوردىڭ بە؟ مەيلى، قوينى قۇتتى بولسىن، ءبىر بۇلارعا كەلگەن زاۋال ەمەس قوي.
ءىشىپ- جەمدەرى دە جۇدەپ قاپتى. شولدەپ كەلگەن بەتىندە دامەلى سۇلىنىڭ كوجەسىن ۇسىندى.
- ات جەيتىن سۇلىنى ەندى ادام جەيتىن بولعان با؟
- بۇعان دا شۇكىر دە، تىشقان ەتى مەن ءيتتىڭ ەتىنەن جاقسى عوي.
- سۇمدىق- اۋ، سەندەر دە سول كۇيگە جەتتىڭدەر مە؟ بالاڭ اۋىلناي ەمەس پە؟
- نە، اۋىلنايدىڭ ءۇيى ماي قۇسىپ وتىرۋى كەرەك پە؟ ەل باسىنا تۋعان كۇن وعان دا تۋدى. سۇلى دا بولسا، ۇيىندە ءدانى بار، سوعان شۇكىرشىلىك، - دەدى دامەلى.
قايشا قىسىلىپ، اتاسىنا شاي قۇيىپ وتىردى. شاي دەگەندە نە، كۇنى كەشە داستارقان ۇستىندە كوپىرىپ جاتاتىن ىرىمشىك، باۋىرساق، مايى شىققان قۇرت اتىمەن جوق. سارىماي دەگەن اعاش توستاعاندا توبە- توبە بولىپ ءۇيىلىپ تۇرۋشى ەدى. بۇرقىراعان اققۇيرىق شايدىڭ ءيىسى مۇرىندى جاراتىن. وزگە قاسيەتىمەن بىرگە، دامەلى ەل اراسىندا تاماقتى مول، ءدامدى ۇستايتىنداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن ەدى. سوناۋ قارمىس اۋىلىنان، شەشەسى بالجاننان قالعان مۇرا. سوعان جامان ۇيرەنىپ قالعان مالىباي، ارينە، وزگەنى قالايدى. قايدان ءبىلسىن، ول مۇراعا دا اشارشىلىق كەلگەنىن.
- كەڭەسجان- ەي، اكەڭنىڭ اتىن بىرەۋ جەتەكتەپ كەتپەسىن، - دەدى دامەلى ۇلىنا.
- تاپا- تال تۇستە كىم جەتەكتەيدى؟
- پالە، سەن وزگە دۇنيەدەن كەلگەندەي بولىپ وتىرسىڭ عوي. كوزىڭدى ىلەستىرمەيدى، قاعىپ اكەتەدى. قازىر تۇسكە قاراي اشتار، قايىرشىلار شۇبىرادى دەيسىڭ.
- اقىلجان قايدا؟
- اۋدانعا كەتتى. شودىر شاقىرتىپتى. اشتىققا قارسى كاماسيا قۇرىلعان دەي مە. سونىڭ ىشىندە، ايتەۋىر. قايتا ورالعانشا زارەمىز كەتىپ وتىرادى.
- نارعازىلاردىڭ حالى قالاي؟ قايىن جۇرتىڭمەن ارازداسىپ كەلگەننەن ساۋسىڭ با؟ - دەدى دامەلى.
- سەندەرگە قاراعاندا ولاردىكى قۇدايداي. بىلقىلداتىپ بالىق اسىپ جەپ وتىر.
- امان بولسىن، امان بولسىن! - دامەلى باسىن ۇزاق يزەكتەتتى. - بۇل جاقتا ءتىرى جان قالماي جاتقان اۋىلدار بار. اسىرەسە تازا قازاقتار تۇراتىن ءوڭىر سورلاپ جاتىر. كەۋدەسىندە جانى بار بالالاردى دەتدوم دەگەنگە جيناۋعا كىرىسىپتى. انا قايشا دا سول جيناۋدا ءبىر اپتا ءجۇرىپ، كەشە كەلدى.
ول «نە نارسە» دەگەندەي، مالىباي ءبىرىنشى كورگەن كەلىنىنە تەسىلە قارادى.
- اكە، بۇل سۇمدىقتى كورگەننەن كورمەگەن جاقسى ەدى. اقىلجان مەن شودىر اعانىڭ ءسوزىن تاستامايىن دەپ كىرىسىپ كەتپەسىم بار ما.
قايشانىڭ كوزىنەن جاس كورىندى. باسىنداعى قىزىل ورامالىنىڭ ۇشىمەن ءمولت ەتكەن بىرنەشە تامشىسىن توسىپ الدى. سويلەۋگە شاماسىن كەلتىرمەي، ءبىر نارسە كومەيىندە تىرەلىپ تۇر. جۇتىنىپ ارلى- بەرلى ءبىراز وتىردى. مالىباي بايقاپ قاراسا، كەلىنىنىڭ كەسكىن- كەلبەتى جامان ەمەس سياقتى. قارا تورىنىڭ ادەمىسى. ءسوزى دە ءبيازى، ءوزى دە ءبيازى.
بەسىكتە جاتقان امانگۇل وياندى. قايشا وعان تۇرا ۇمتىلدى. ءارلى- بەرلى تەربەتىپ ەدى، ۋانا قويعان جوق.
- قارنى اشىپ جاتىر عوي، جارىماي ءجۇر سورلى، - دەدى دامەلى كەيىستەنە.
ارينە، مالىباي ونى بىردەن تۇسىنە قويدى. بالالارى تويعانشا ءوزى تاماق ىشپەيتىن ايەلى قازىر ءبارىن اۋزىنان جىرىپ، سولارعا بەرىپ ءجۇر عوي. الدەنىپ تاماق ىشپەگەن سوڭ، ەمشەكتەن ءسۇت شىعا ما؟
- ەمىزىپ كورەيىن، - دەپ كەلىنىن شاي قۇيۋعا جىبەردى.
قۋىرعان بيداي، اقتاعان سۇلى ءدانى - شايدىڭ بار جەمى وسى عانا. دەگەنمەن شولدەپ كەلگەن مالىباي قارا شايدىڭ ءوزىن ءبىراز ىشۋگە ىڭعاي ءبىلدىردى. قايشانىڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرۋىن كۇتتى.
- انەۋگۇنى رايكومنىڭ تاپسىرماسىمەن ون اۋىلدى ارالادىق. سونىڭ تورتەۋىنەن ءبىر ءتىرى پەندە تابا المادىق. تۇگەل قىرىلعان. ءبارىن ءبىر جىراعا كومدىردى. ەكى اۋىلدا ەشكىم جوق، قاڭىراپ قالعان، بوسىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ال قالعان ءتورت اۋىلدان ءتىرى تاپقانىمىز وتىز شاقتى السىرەگەن ەكى مەن وننىڭ اراسىنداعى جاس بالا. اكە- شەشەلەرى وزدەرى ولگەنشە ەڭ سوڭعى ءدامىن اۋىزدارىنا توسىپ، ۇرپاعىن ارتىندا قالدىرعان بولۋى كەرەك. كەي ۇيلەردەن قازاندا اسۋلى قالعان تىشقان ەتتەرىن كوردىك.
(جالعاسى بار)