قازاقستاننان قاتىن اكەلگەلى جاتىر دەپ اعايىندارىم قىستاي دايىندالىپتى - قابيداش قالياسقار ۇلى
1958-1962- جىلدارى الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ فولكلورلىق مۇرالارىن جيناپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن العاشقى عالىم. وسى ورايدا، ءبىز عالىمنىڭ ديوسپورا تاريحىنا قاتىستى تىڭ ماعلۇماتتارعا تولى سۇحباتتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
- قاباكە، قازاقستانمەن قارىم-قاتىناس ورناماعان وتكەن عاسىردىڭ 50- جىلدارىنىڭ سوڭىندا اتاجۇرتقا كەلىپ يستيتۋتتا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك قالاي تۋدى؟
- مەن 1958 - جىلى ورتا مەكتەپتى ءبىتىردىم. سول تۇستا، شاماسى 1956 - جىلدان باستاپ موڭعول ەلى قازاق كادرلارىن قازاقستاندا دايىنداۋ كەرەك دەيتىن شەشىم قابىلداپ وقۋعا بالالار جىبەرەتىن بولدى. وسى دۇرمەكپەن كەلىپ قالدىق. مەن شەتەلدە تۋىپ الماتىدا وقىعان العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرىمىن.
- ءسىز ايگىلى اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماسىن العاشقى بولىپ زەرتتەگەن عالىمسىز. وسىعان سەبەپ بولعان نە دۇنيە؟
- بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بالا كەزىمىزدە اۋىلداعى ۇلكەندەر «بۇل احاڭ قاجىنىڭ ولەڭى» دەپ، سىبىرلاسىپ ايتىپ وتىراتىن. ءبىراق اشىق ايتا بەرمەيدى. سويتسەك، ول كىسى «حالىق جاۋى» رەتىندە قىتايدا اتىلعان ەكەن. ەل سودان قورقىپ قالعان. كەيبىرەۋلەر اقىت قاجىنىڭ ولەڭدەرىن ايتىپ-ايتىپ كەلەدى دە «ە، بۇل حالىقتىڭ جىرى عوي» دەپ، اياعىن سيىرقۇيمىشاقتاتىپ قويا سالادى.
سودان الماتىعا وقۋعا كەلدىم. كىتاپ دۇكەنىنە بارسام ايگىلى ءتىلشى-عالىم سارسەن امانجولوۆتىڭ «قازاق ديالەكتولوگياسى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەيتىن ورىسشا جازىلعان كىتابى تۇر ەكەن. سونى ساتىپ الدىم.
- ورىسشا بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
- قايداعى بىلگەن. ءبىراق كىتاپتىڭ ىشىندە قازاقشا سىلتەمە، تۇسىنىكتەمەلەرى بار ەكەن. سونى وقىپ قارىق بولىپ ءجۇرمىن ەمەس پە. پاراقتاپ قاراپ وتىرسام قازاقشا ءتورت جول ولەڭ تۇر:
«اشۋشاڭ ادام اقىرعاق،
زەيىنسىز ادام زەكىرگەك...» - دەپ باستالىپتى. وسىنداعى «اقىرعاق»، «زەكىرگەك» دەگەن سوزدەردى قارا ارىپپەن جازىپ قويىپتى. تومەندەگى سىلتەمەسىندە مەن بۇل ءسوزدى «اقىت ءۇلىمجى وعلى قارىمساقوۆتىڭ شىعارماسىنان الدىم» دەپتى. مىناۋ مەنىڭ بالا كەزىمدە جىرىن جاسىرىن جاتتاپ وسكەن اقىت اتام ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا قالدىم. سويتسەم ءدال ءوزى ەكەن.
- عالىم سارسەن امانجولوۆ اقىتتىڭ بۇل ولەڭدەرىن قايدان العان؟
- كىتاپتىڭ سوڭىندا «اقىتتىڭ بۇل ولەڭدەرى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا تۇر» دەگەن سىلتەمەسى بار ەكەن. مەن وسى ىزبەن اقىتتىڭ قولجازبالارىن كورەيىن دەپ ۇستازىم مالىك عابدۋللين اعاما باردىم. قولجازبا قورىنا كىرۋدىڭ ءوزى قيامەت ەكەن. ماكەڭ ماعان «كىرۋگە رۇقسات» دەيتىن قاعاز جاساتىپ بەردى. باردىم. ەسىكتىڭ كوزىندە وتىرعان باكەنە قىزمەتكەر قولىمداعى سومكەمدى سىپىرىپ الىپ قالدى. توردە سارى كىدىر تارتقان بىرنەشە ايەل وتىر. وسىلاي دا، وسىلاي قوردا اقىت ءۇلىمجى وعلى دەگەن اقىننىڭ كىتاپتارى بار ەكەن سونى كورەيىن دەپ كەلدىم، دەدىم.
- قوردا اقىتتىڭ قانداي كىتاپتارى بار ەكەن؟
- بەس كىتابىن الىپ كەلدى. العاشقىسى 1897 - جىلى باسىلىپتى. ۇمىتپاسام مىنالار:
1. تارجۇما-ي احيد بين ءۇالاد گۇلىمجى التايسكي (قارىمساقوۆ) باستىرعان مۇحاماد-ناجيب گالياكباروۆ. قازان. ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى. 1897 - ج. 44 بەت. داستان.
2. قيسسا- ي جيھان-شاھ تاممۋز-شاه ۋگلي. احيد گۇلىمجى ۇعلى (قارىمساقوۆ). باستىرعان قۇسايىنوۆتار. قازان. ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى. 1902 - ج. 34 بەت. داستان.
3. ءاحۋال- ي قيامات. احيد بين گۇلىمجى ۇعلى (قارىمساقوۆ). باستىرعان كاريموۆتار. قازان. 1908 - ج. 20 بەت. ولەڭدەر.
4. ميناحىب پيران گازيز-ان. احيد گۇلىمجى ۇعلى (قارىمساقوۆ). قازان. 1909 - ج. ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى. 32 بەت. قيسسا.
5. ءابيات گاحيديا. احيد بين گۇلىمجى ۇعلى (قارىمساقوۆ). باستىرعان حۋساينوۆ بالالارى. قازان. 1909 - ج. 14 بەت. ولەڭدەر.
وسى كىتاپتاردى كورىپ ءبارىن بەلگىلەپ الدىم. اقىتتىڭ وسىنداي مول دۇنيەسى قولدارىندا تۇرسا دا جەرگىلىكتى فيلولوگتار پالەندەي زەرتتەي قويماپتى. بۇل كىتاپتار جايىندا ايتىلعان پىكىردى دە كەزدەستىرە المادىق. ءالى دە سولاي.
- ءسىز وقۋ ءبىتىرىپ ەلگە بارعان سوڭ ەل اراسىنان اقىت قاجىنىڭ جىرلارىن جيناۋمەن اينالىستىڭىز. حالىق اراسىندا اقىننىڭ جىرلارى تولىق ساقتالىپ پا؟
- ەلگە بارىپ سۇراستىرىپ كورسەم، ەكىنىڭ ءبىرى اقىتتىڭ ولەڭدەرىن اعىتىپ قويا بەرەدى ەكەن. ءبارى ءبىلىپ تۇر. سودان باي-ولكە ايماقتىڭ 12 سۇمىنىن ارالاپ اقىننىڭ جىرلارىن جينادىم. تۇك بىلمەيدى-اۋ دەگەن تاۋداعى شوپاننىڭ ايەلى ءتورت جول ولەڭىن جاتقا ايتادى. ءتىپتى اقىت قاجى وقىتقان العاشقى 13 شاكىرتتىڭ كوبىسىنىڭ كوزى ءتىرى. اتاقتى شەجىرە، اقىننىڭ شاكىرتتەرى - مۇزباي، نۇعان اقساقالدار كادىمگىدەي تاڭدى-تاڭعا جالعاپ جىر جىرلايدى.
جالپى العاندا اقىت قاجى شىنجاڭ-التاي ولكەسىنە اسىپ كەتىپ قايتا كەلگەن ءبىر-ەكى جىلىن ەسەپتەمەسەك، اقىننىڭ 35 جىل عۇمىرى موڭعول جەرىندە وتكەن. بالا وقىتقان. ول كىسىنىڭ شىعارماسىندا موڭعوليالىق قازاقتاردى «قوبدا قازاقتارى» دەپ ايتادى.
- جيعان-تەرگەندەرىڭىزدى جيناق ەتىپ باستىردىڭىز با؟
- جيناعان دۇنيەلەرىمدى ىرىكتەپ-سۇرىپتاپ، جانرلىق تاراۋلارعا ءبولىپ 1969 - جىلى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى» دەيتىن مونوگرافيالىق جيناق ەتىپ باستىردىم. كەلەسى 1970 - جىلى قالعان جيعان دۇنيەلەردى «حالىق اقىندارى» دەگەن اتپەن كىتاپ ەتىپ شىعاردىم. ءبىراق بۇعان اقىت قاجىنىڭ تۋىندىلارى ەنگەن جوق. ويتكەنى، ول ءوز الدىنا ءبىر كىتاپ بولاتىن بولدى. ايماقتىق باسپاحانانىڭ شاماسى بەلگىلى جۇقا سارعىش قاعاز، ءتۇرتىپ قالساڭ تەسىلىپ كەتەتىندەي ۇلبىرەپ تۇر. ساپاسى دا ونشا ەمەس.
- وسى 1970- جىلى باي-ولكەدە جارىق كورگەن جيناققا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان - مامىر» اتتى داستانى تۇتاس ەندى...
- شاكارىم قاجىنىڭ شىعارمالارى شەتتەتىلىپ، ءوزى «حالىق جاۋى» رەتىندە الاستاتىلعانىن ءبىزدىڭ جاق بىلە بەرمەيتىن. بىلەتىن مەن جانە مەنىمەن قارايلاس قازاقستاندا وقىپ، ءبىلىم العان بىرنەشە ازامات عانا. ولار: «قابيداش مىناۋىڭ باسىڭا پالە بولىپ جۇرمەي مە؟» دەپ ەسكەرتكەن سىڭاي جاسايدى. مەن ايتامىن: «بىلەتىن سەندەر ايتىپ قويماساڭدار، كىم ءبىلىپ جاتىر. پالە شىقسا سەندەردەن كورەم!» دەپ وزدەرىنە سەس كورسەتكەن بولامىن.
- ەگەر جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورنى بىلگەن جاعدايدا قالاي بولار ەدى؟
- تۇك تە ىستەمەيدى. شاكارىم جاۋ بولسا كەڭەس ەلىنە جاۋ، وعان ايدالاداعى موڭعولدىڭ قاتىسى قانشا. ونى دا ەسكەرىپ ءبىلىپ وتىرمىن ەمەس پە...
- بۇل جيناقتى قازاقستانعا اكەلىپ ءمۇيىزى قاراعايداي پروفەسسورلارعا كورسەتپەدىڭىز بە؟
- كىتاپتىڭ جيىرما شاقتىسىن قۇشاقتاپ الماتىعا الىپ كەلدىم. اتىن اتاماي-اق قويايىن قازىر ءبارى دەرلىك مارقۇم بولىپ كەتتى ابىز اقساقالدار جيناقتاعى شاكارىمدى كورىپ قۇلاقتارىن قايشىلاپ، وسقىرىنىپ، ۇركەكتەي باستادى. جەتەكشىم مالىك عابدۋللين مارقۇم: «ءيا، قابيداش قاراعىم، بۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟» دەپ قويادى. مەن ايتامىن: «شاكارىم سىزدەرگە جاۋ ما، جوق پا، ول ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەسەپ ەمەس. بۇل موڭعولدا شىققان كىتاپ. سوندىقتان بۇنى شەتەلدە بولىپ جاتقان وقيعا دەپ قاراڭىزدار» دەدىم. سوندا دا اعالارىمنىڭ تۇنەرگەن تۇرىنە قاراپ ءىشىم قورقىپ تۇر. ءوزىم حالىق جاۋىنىڭ بالاسىمىن. اكەم 1937 - جىلى ۇستالىپ اتىلىپ كەتكەن. موڭعولياعا «مىنا جىگىتتەرىڭ ءبۇلدىرىپ جاتىر» دەپ، حات جازىپ ۇياتقا قالدىرۋى ابدەن مۇمكىن عوي.
- ءبىراق ونداي بولماعان شىعار؟
- ءدال وعان بارمادى. وسىلاي ءبىر دۇرلىگىپ الدىق تا، شىمعا سىڭگەن سۋداي باسىلىپ قالدىق.
- ءسىز كانديداتتىقتى «اقىت تانۋدان» قورعادىڭىز با؟
- جوق. مەن اقىت تانۋدىڭ العاشقى سۇرلەۋىن نەگىزدەگەنىم بولماسا، تاقىرىبىم باسقا بولاتىن. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ونەر جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە قورعادىم. كەڭەس مۇشەسىنىڭ قۇرامىندا اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ تا بار ەكەن. بۇرىن سىرتتاي كورگەنىم بار. سول كىسى ءوز ءسوزىن بارلىقتارىڭىز ايتقان پىكىرگە تولىق قوسىلامىن، دەپ باستادى دا وقىس ءتور جاققا بۇرىلىپ: «سىزدەر جىلى ۇيدە وتىراسىزدار. جاعدايلارىڭ جاقسى. عىلىممەن اينالىسۋعا بارلىق مۇمكىندىكتەرىڭ بار. سويتە تۇرا بايقاپ وتىرسام، قازاقتىڭ ابايدان كەيىنگى اۋليە اقىنى اقىتتى بىلمەيتىن كورىنەسىزدەر» دەپ سالدى.
وسى جەردە العاش رەت اقىت ماسەلەسى قوزعالدى. عالىمدار «ويباي-اۋ ول كىسى تۋرالى ماتەريالدى قايدان تابۋعا بولادى» دەپ ءبىر-بىرىنەن سۇراسىپ جاتىر. «كىمگە نە كەرەك ءبارىن مەن تاۋىپ بەرەيىن» دەدىم. «ويباي سويتە عوي، اينالايىن!» دەپ، ءبارى شۋىلداسىپ قالدى. ارتىنان ىزدەپ، سۇراعان ادام بولمادى. ابدەن بەرتىندە 1992- جىلى ءبىزدىڭ ەلگە عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ باردى. وسى تۇرسەكەڭ بۇعان دەيىن جارىق كورگەن اقىتتىڭ ولەڭدەرىن، قيسسا-داستاندارىن جيىپ-تەرىپ قولتىعىنا قىسىپ الىپ كەتتى.
- ءسىز «اقىت تانۋدىڭ» سىرتىندا موڭعوليالىق اقىن-جىرشى اقتان بابي ۇلىنىڭ شىعارماسىن العاشقى بولىپ زەرتتەپ، عىلىمي باعا بەرگەن جوقسىز با؟
- اقتان بابي ۇلىن موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ 1960 - جىلعا دەيىنگى جامبىلى دەسەك دۇرىس. وتە العىر، سوزگە ۇرىمتال، وقىس سۋىرىپ سالىپ ايتا بەرەتىن داڭعىل اقىن. 1940 - جىلى باي-ولكە ايماعى ورناعان تۇستا قازاقستاننان ادامدار كەلىپ، باسپاحانا اشىپ، گازەت شىعارايىق دەسە، ۇستاپ الار بىردە-ءبىر ءتىلشى جوق. سودان ايماق باستىقتارىنا بارسا، ولار ايتاتىن كورىنەدى: «ويباي قىتايدان جۋىقتا قاشىپ كەلگەن اقتان دەيتىن جىرشى بار، قىزىلقايىڭ جاقتا ولەڭ ايتىپ قاڭعىپ ءجۇر، سونى ۇستاپ الىپ ءتىلشى جاساڭدار!» دەيدى. ءوزى كورىنگەن باستىقتى ولەڭگە قوسىپ ءيت اۋرەسىن شىعارادى ەكەن، مىقتى بولسا گازەتتەرىڭە ماقالا جازسىن، دەگەنگە كەلەدى. سودان اقتان اقىندى قوبدا بەتىندە تۇڭعىش رەت جارىق كورگەن «وركەندەۋ» گازەتىنە ءتىلشى ەتىپ قويادى.
شىنىن ايتۋ كەرەك 1960 - جىلدارى الماتىدان وقىپ بارعان ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر اقتاندى اقىن ەمەسسىڭ دەپ، شەتكە قاعىپ جىبەردى. كەزىندە حالىق مويىنداپ، مەملەكەت باسشىسى چويبالسىن ارقادان قاققان ابىرويى ءتۇسىپ قالدى. ءبىراق بۇل كىسىنى اقىن رەتىندە تولىق مويىنداعان موڭعول جازۋشىلارى. كەزىندە اقتاننىڭ «بۇركىت» پوەماسىن «موڭعول ادەبيەتىنىڭ وزىق تۋىندىسى» دەپ باعالادى. موڭعول تىلىنە اۋدارىپ جەكە كىتاپ ەتىپ تاراتتى. ۇزىندىلەرى ورتا مەكتەپتىڭ ادەبي وقۋلىقتارىنا ەندى. ءالى دە سولاي وقىتىلىپ جاتىر.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان دۇركىن-دۇركىن اۋرۋ مەڭدەپ جاعدايى ونشا بولمادى. ولەڭدى اراب ارپىمەن جازادى. ونى وقيتىن ادام از. سودان احاڭا ايتىم، ءسىز ولەڭدى جازباي-اق ايتا بەرىڭىز مەن قاسىڭىزعا جازىپ وتىراتىن حاتشى قويىپ بەرەيىن. الدىندا الماتىدا وقىعاندا جامبىل اقىننىڭ قارتايعاندا قاسىندا حاتشىسى بولىپتى دەگەندى ەستىگەنىم بار، سونى ىستەپ جۇرگەن ءتۇرىم. قازاق ادەبيەتىنەن ورتا مەكتەپتە ساباق بەرەمىن، سونى پايدالانىپ جوعارى كلاسس وقۋشىلارىن ءبىر-بىردەن كەزەككە قويدىم. وسىلاي كوپ دۇنيەسىن جازىپ الىپ قالدىم.
- وسىلارىن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارىپ بەرە الدىڭىز با؟
- بارلىق ولەڭدەرىن جيناپ تاڭدامالىسىن شىعارىپ بەردىم. ءبىراق ءور-التايدىڭ ارداگەر ۇلانى قارا وسپان تۋرالى سۇمدىق داستانى بار ەدى، سونى ايماقتىق پارتيا كوميتەتى الدىرىپ تاستادى. موڭعولياداعى قازاق اقىندارى ىشىنەن العاش رەت تولىق جيناعى شىققان وسى احاڭ بولدى.
- وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارى موڭعوليالىق قازاقتار اراسىنا بارىپ جۇمىس ىستەگەن اباي قاسىموۆ پەن ءشارىپ وتەپوۆ تۋرالى نە بىلەسىز؟
- قازاقستاندىق كومينتەرن وكىلى اباي قاسىموۆ پەن كومسومول ءشارىپ وتەپوۆتەر 1930- جىلداردىڭ باسىندا بارعان. 1935 - جىلعا دەيىن حالىق ىشىندە اعارتۋشىلىق، ساۋاتتاندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن. 1936 - جىلى قايتا شاقىرتىپ العان. بۇل كىسىلەر العاش كەلگەن جىلى قوبدا بەتىندەگى ەلدىڭ مالىنا «سارىپ» دەيتىن اۋرۋ كەلىپ كوپ مال قىرىلىپتى. سول سەبەپتى ەلدىڭ اۋزىندا: «قازاقستاننان اباي مەن ءشارىپ كەلدى، مالعا سارىپ كەلدى» دەيتىن ماتەل قالعان.
اباي قاسىموۆ ايەلى تاشەنكەمەن بىرگە بارعان. تاشەنكە مارقۇم جاركەنت ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. ەكەۋى قىزىلقايىڭ دەگەن جەردە مۇعالىم بولىپ جۇرگەندە جاڭا تۋعان تۇڭعىش ءسابيى شەتىنەپ كەتەدى. تاشەنكە اپاي بالاسىنىڭ قايعىسىنا شىداماي كوكتەي سولىپ، قاپ-قارا بولىپ كۇيىك شالىپتى. تىم بالاجان ادام ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءيت بايلاسا توقتامايتىن قيىر جونعا شىعىپ كەتكەن تاعى قازاقتىڭ ورتاسىنا كوندىگۋ وڭاي دەيسىز بە. جانى شىرقىراپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي قينالادى. وسى جاعدايدى كوزى كورگەن كورشىسى تۇركىستان دەيتىن ادام ءوزىنىڭ جاڭا تۋعان قىز بالاسىن شاراناسىنان سىپىرىپ الىپ تاشەنكەنىڭ قولىنا ۇستاتىپتى. جاس ءسابيدىڭ ءيىسىن يىسكەپ بارىپ ايەلدىڭ جانى قالعان دەيدى بىلەتىندەر.
- الگى قىزدى سول كۇيى قازاقستانعا الىپ كەتكەن بە؟
- ول بالانى قازاقستانعا الىپ كەتكەن. اتى - روزا ەكەن. كومينتەرننىڭ بالاسى ەسەبىندە 1939 - جىلعا دەيىن ماسكەۋدە تاربيەلەنگەن. 1939 - جىلى اباي قاسىموۆتى الماتىدا اتقان. شەشەسى 1940 - جىلى بەلگىسىز سەبەپپەن تاعى دا الماتىدا قازا تاپقان. اكەسى اتىلدى، شەشەسى ءولدى: جەتىم قالعان روزانىڭ تاعدىرى ادام ايتقىسىز قيىن بولعان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە «حالىق جاۋىنىڭ» قىزىن كىم جولاتادى.
وسىلاي روزا قاسىم قىزى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن كورىپ ءجۇرىپ ەرجەتكەن. استانا ماڭىنداعى ەرەيمەنتاۋ اۋىلىندا تۇرىپ ەكى جىلدىڭ الدىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى.
- شىنايى اكەسى تۇركىستان تۋعان قىزىنىڭ تاعدىرى جايلى بىلە الدى ما ەكەن؟
- قايداعى بىلگەن تۇركىستان اقساقالدىڭ ءوزىن 1938 - جىلى «حالىق جاۋى» دەپ تانىپ، موڭعوليادا اتىپ تاستاعان.
- ءشارىپ وتەپوۆ تە قۋعىن كوردى مە؟
- ول كىسىنى دە كوپ جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن. مەن الماتىدا وقىپ جۇرگەندە شاكەڭنىڭ ءۇيى تيميريازيەۆ كوشەسىندە تۇرادى. بارىپ سالەم بەردىم. ۇيىنە قوناققا شاقىردى. سوندا ايتىپ وتىردى باي-ولكە ايماعىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە كەنەت قازاقستانعا شاقىرتتى. كەلگەن جەردە سوتتاپ جىبەردى. سودان حرۋششەۆتىڭ زامانىندا ءبىر-اق بوساپ شىقتىم، دەدى.
ارتىنان قوبدا بەتىندە وتكىزگەن ءومىرى جايلى «جالىنداعان جاستىعىم - كومسومولىم» دەيتىن كىتاپ جازدى. ول تۋىندىسى 1981- جىلى «جالىن» باسپاسىنان كىتاپ بولىپ شىقتى. 1970 - جىلداردىڭ باسىندا ايماق اكىمشىلىگى ءشارىپ وتەپوۆتى باي-ولكەگە شاقىرىپ ۇلكەن قۇرمەت كورسەتتى. ۇكىمەتتىڭ «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتادى.
- العاش باي-ولكە ايماعى ورناعان تۇستا وقۋ اعارتۋ ءىسىن جولعا قويۋ ماقساتىمەن قازاقستاننان ونشاقتى مۇعالىم بارادى. وسى ادامداردىڭ حالىق اعارتۋ ىسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە. سولار تۋرالى نە بىلەسىز؟
- 1940 - جىلى باي-ولكە جەكە ايماق بولىپ ورناعاننان كەيىن ەكى ەلدىڭ ءبىلىم مينيسترلىكتەرى اراسىندا شارت جاساسىپ، ناتيجەسىندە قازاقستاننان 10 مۇعالىم باي-ولكەگە بارعان. ءبىر قىزىعى بارلىعى بىردەي قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ماماندارى ەكەن. سويتسە، ماسكەۋدەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىنە «موڭعول دەيتىن ەلدىڭ ازاماتتارى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى قالايدى، ادام جىبەرىڭدەر» دەپتى. وسىلاي كەلىپ قالعان. سودان ايماقتىڭ باسشىلارى ايتادى: «ءبىز قازاقتىڭ ءتىلىن سەندەرسىز-اق بىلەمىز. بىزگە فيزيكا، حيميا، اريفمەتيكا، گەوگرافيا ت.ب. ۇيرەتىن ادامدار كەرەك. ايتەۋىر كەلىپ قالعان ەكەنسىزدەر بوسقا جاتپاي الىس اۋىلدارعا بارىپ مەكتەپ اشىڭىزدار، بالا وقىتىڭىزدار» دەيدى.
ول زاماندى بىلەسىز، پارتيانىڭ مىندەتى كۇشتى. الگى ادامدار ءبىر-ءبىر تۇيەگە ءمىنىپ الىپ الىس اۋىلدارعا كەتەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بارعان جەرلەرىنە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپ، ۇلكەن ىستەر اتقاردى. قازىرگى باي-ولكەلىك اعايىندار الدىمەن وسىلارعا قارىزدار.
ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا بارلىعىن مايدانعا شاقىرىپ الىپ كەتەدى. جەتى مۇعالىمدى قازاقستانعا دا كەلتىرمەي تۋرا بارناۋل ارقىلى مايدانعا جىبەرەدى. قالعان ۇشەۋىن الماتىعا الىپ كەلەدى.
- وسى ون ادامنىڭ ءبىرى تانىمال ءتىل ءبىلىمىنىڭ عالىمى تولەۋباي قوردابايەۆ ەمەس پە؟
- ون ادامنىڭ ءبىرى تولەۋباي قوردابايەۆ كەيىن قازاقستانعا اتى ءماشھۇر عالىم بولدى. جارىقتىق اققول دەگەن جەرگە بارىپ مەكتەپ اشقان، تاۋدان قىزىل قاراعايدى جاياۋ تاسىپ ءجۇرىپ، باستاۋىش مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىن ءوز قولىمەن سالعان. كەپكەن قاراعايدى جاڭقالاپ پارتا-ۇستەل جاساعان. قاسىندا جارى بىرگە بولعان.
وزدەرى وسىلاي قينالىپ جۇرگەندە جاڭا تۋعان بالاسى شەتىنەپ كەتكەن. تولەۋباي اعامىزدى بەرتىندە ايماققا شاقىرىپ قوناق ەتىپ جىبەردىك. وسى كەلگەن ساپارىندا 40 جىلدىڭ الدىندا قايتىس بولعان بالاسىنىڭ زيراتىن ءدال تاۋىپ بارىپ، دۇعا وقىدى.
- قابا ءسىزدىڭ ۇيدەگى روزا امان قىزى بەكبوسىنوۆا اپامىز بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، سارقانت اۋدانىنىڭ تۋماسى. جەڭگەمىزدى قوبدا بەتىنە قاراي قايتىپ الىپ قاشتىڭىز؟
- روزا ەكەۋمىز ينستيتۋتتا ءبىر توپتا، ءبىر پارتادا وتىرىپ وقىدىق. العاش كوردىم دە «ىزدىراستي» دەپ قالدىم. ول مەنى ورىسشا بىلەدى ەكەن دەپ ويلاپ قالدى. وسىلاي تانىستىق.
سول زاماندا كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتتارى شەتەلدىكتەرمەن ۇيلەنۋگە بولادى دەيتىن زاڭ بار ەكەن. ءاسىلى موڭعول مەن كەڭەس وداعى قۇشاق ايقاستىرىپ، ەڭىرەگەن دوس بولدى. ونىڭ دا پايداسى تيگەن شىعار، وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن جەڭگەڭدى تاۋ-تاستىڭ ورتاسىنداعى تۇيىق ارالدا جاتقان اۋىلىما الداپ-سۋلاپ اپارىپ الدىم.
- بارعاننان كەيىن روزا اپاي موڭعولدىڭ ازاماتتىعىن الدى ما؟
- ەگەر ول كىسى موڭعولدىڭ ازاماتتىعىن الىپ قويسا، مىنا جاقتاعى توركىنىنە كەلىپ-كەتۋ توقتايتىن بولدى. ونىڭ بەر جاعىندا مەنىڭ دە الماتىمەن قاتىناسىم اۋىرلايتىن كورىندى. سول سەبەپتى اپايىڭ ول ەلدىڭ ازاماتتىعىن قابىلدامادى. سول دۇرىس بولعان ەكەن. ونى قايدان ءبىلىپ ءجۇر دەسەڭىز، ماعان دەيىن موڭعولدىڭ رەسەيدەن وقىعان زيالىلارى ورىستىڭ قىزدارىنا ۇيلەنگەن. سولار وسىلاي ىستە دەپ اقىل قوستى.
- نەكەلەرىڭىز الماتىدا قيىلدى ما؟
- الماتىدا ۇيلەندىك. نەكە كۋالىك الاتىن جەرگە بارساق، سونداعى ورىس قىزدار ايتادى: «ايەلىڭىز ءسىزدىڭ فاميليانى الۋ كەرەك» دەپ. سودان جامان تىلىممەن ويباي سالدىم: «بۇل نە سۇمدىق ءبىزدىڭ اۋىلدا كەلىن اتاسىنىڭ اتىن اتاۋ دەگەن اسا اۋىر قىلمىس سانالادى. ءبۇيتىپ قور قىلماڭدار، ۇيرەنگەن وزدەرىڭ اتالارىڭنىڭ اتىن اتاي بەرىڭدەر!» دەپ، جاتىپ كەلىپ تۋلادىم.
- جارىڭىزدى باي-ولكەگە العاشقى رەت قالاي الىپ باردىڭىز؟
- روزاعا شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت بەرمەي باسى ءبۇتىن التى اي قاڭعىدىم. زورعا دەگەندە پاسپورت قولعا ءتيدى. «قازاقستاننان ايەل اكەلەم» دەپ اۋىلعا ايتىپ قويعام. «قابيداش، قازاقستاننان قاتىن اكەلگەلى جاتىر» دەپ اعايىندار قىستاي قىرىلىپ قالا جازداپتى. روزا جەڭگەڭ ەكەۋمىزدى كادۋىلگى ايماق بولىپ قارسى الدى. ەل-جۇرت ۇلاناسىر توي جاسادى. سودان ەكى جىل بويى ايماقتىڭ حالقى كۇن ارالاتپاي ەكەۋمىزدى قوناققا شاقىرادى. تانىمايتىن، تۇسىندە كورمەگەن ادامدار كۇندە تاڭەرتەڭ كەلىپ تۇرادى: «ءاي، قاراعىم، اناۋ الىستان كەلگەن كەلىنگە ۇيدەن ءدام تاتىرايىق، جالعىز كەلدى عوي، ەلىن-جەرىن ساعىنىپ جۇرگەن شىعار» دەپ، قيىلادى. حالىق روزانى حان كوتەردى.
- 1966 - جىلى باي-ولكەگە جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ باردى. قالاي قارسى الدىڭىزدار؟
- سابەڭ كەڭەس ەلىنەن كەلگەن ارنايى دەلەگاسيانىڭ ورىنباسارى ەكەن. باستىعى حوحولوۆ دەيتىن بۋريات شاتىس ورىس. جازۋشىنىڭ وسى ساپارى تۋرالى موڭعول ەلى جاساعان ءۇش تاباق دەرەكتى فيلم بار. ءبىر تاباعى 10 مينۋتتان. سونىڭ بىرەۋى باسى ءبۇتىن قازاق ورتا مەكتەبىندەگى جازۋشىنىڭ كەزدەسۋىنە ارنالعان. ونى ۇيىمداستىرعان جەڭگەڭ ەكەۋمىز. ۇلكەن پلاكاتقا «سوۆەتتىك سوزگە قالامى كورمەگەن استە مۇقالىپ، مۇنى جازعان ادامى كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» دەپ جازىپ، ءىلىپ تاستادىق. ولەڭدەرىن كلاسس سايىن جاتتاتتىق. سابەڭ كەلگەندە كەز كەلگەن وقۋشى شىعارماسىنان جۇلىپ الىپ ءۇزىندى وقىعاندا، سابەڭ شالقاسىنان ءتۇستى. ءسوز بەرگەندە ايتتى: «اينالايىندار-اۋ مەنى ول جاقتاعى قازاق جاقسى بىلە مە دەسەم، سەندەر ولاردان دا جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭدەر» دەدى. تەبىرەنگەنى سونشالىق كوزىنە جاس الدى. ەرتەڭىندە ايماقتىق دراما تەاتردا اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەستى. سوندا تاعى دا وسى ءسوزدى ايتتى.
سۇحباتتاسقان: بەكەن قايرات ۇلى
2012-جىل