سىزگە قارسى بولعاندارعا ءبىز دە قارسى تۇرامىز- نوعاي حانىنىڭ بەيبارىسقا جازعان حاتى
مىسىردى بيلەگەن بەيبارىس سۇلتان بابامىز كەزىندە التىن وردا حانى بەركەنىڭ شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا ىقپال ەتكەن. ەگيپەتتىڭ بارشا مەشىتىندە وقىلاتىن قۇتبا نامازى كەزىندە وسى بەركە حاننىڭ دا اتى اتالىپ، ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلگەن.
التىن وردانى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزگەن - بەيبارىس
مىسىردى عاسىردان استام بيلەگەن تۇركىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى -بەيبارىس سۇلتان بابامىز بولعانىن بۇكىل الەم مويىندايدى. 1260- جىلى جولىنداعىنىڭ ءبارىن بەت قاراتپاي جايپاپ كەلە جاتقان قۇلاعۋ حانعا مىسىردىڭ قول استىنداعى سيريا مەن پالەستينا جەرىندە قاتتى سوققى بەرگەن بىردەن-ءبىر كۇش - بەيبارىس ەدى.
جارتى الەمدى تابانىنا سالىپ ۇلگەرگەن شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ كۇشى ماملۇكتەرگە كەلگەندە نەگە جەتپەي قالدى؟! مىسىرلىقتاردىڭ ءوز كۇشىمەن موڭعول ارمياسىن توقتاتۋى مۇمكىن بە ەدى؟ ول شىنىندا دا، مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇنىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بەيبارىس سۇلتان دا جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ول الدىن الا كەرەمەت ديپلوماتيالىق ءجۇرىس جاساپ، قۇلاعۋ حاننىڭ باۋىرى بەركە حاننان جاردەم سۇرايدى. ماسەلە مىنادا، التىن وردا حانى بەركە بۇل كەزدە يسلام ءدىنىن قابىلداپ، مۇسىلمان بولعان، ال ونى ۇگىتتەپ، قاسيەتتى دىنگە كىرۋىنە سەبەپشى بولعان دانا بەيبارىس سۇلتان بولعان.
قىپشاق اتىنىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن بەيبارىس سۇلتان 1260- جىلى مىسىر تاعىنا وتىرىسىمەن كرەستشىلەر مەن موڭعولدارعا قاسيەتتى سوعىس باستادى. باتىس حريستيان مەملەكەتتەرى تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان كرەستى جورىقشىلار مەن قۇلاعۋ حان باستاعان موڭعول شاپقىنشىلارى وزىنە قارسى اسكەري وداق قۇرۋ ماقساتىمەن ءبىر-بىرىنە ەلشىلەر جىبەرە باستاعانىن ەستىپ-بىلگەن بەيبارىس سۇلتان دا وزىنە تىرەك بولاتىن مىقتى اسكەري جانە ساياسي وداقتاس ىزدەيدى.
ءسويتىپ، 1261- جىلى ەدىل جاعاسىنداعى بەركە حاننىڭ باستى ورداسى التىن مۇنارالى ساراي-بەركەگە ەلشىلەر اتتاندىرىپ، ەكى ارادا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناپ، ناتيجەسىندە اسكەري-ساياسي وداق قۇرىلادى. بەيبارىس ەگيپەتتىڭ بايلىعى مەن ۇلىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن التىن وردا حانىنا تاڭسىق نەلەر عاجايىپ سىي-سياپات: التىن جازۋمەن اشەكەيلەنگەن قۇران، ءپىل، جيراف، مايمىل، زەبر، توتىقۇس،ت.ب. ەكزوتيكالىق حايۋاناتتار مەن ءتىل ۇيىرەتىن ءتاتتى شەربەتتەر جىبەرەدى.
بەركە حانعا جولداعان حاتىندا ونى قاسيەتتى يسلام دىنىنە كىرۋگە ۇگىتتەيدى. ال بەركە حان وعان جاۋاپ حاتىندا: «... مەن يسلام ءدىنىن قابىلدادىم. يسلام ءدىنىن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ رەسمي ءدىنى ەتىپ جاريالادىم. قۇلاعۋمەن مەنىڭ ەتىم مەن قانىم ءبىر بولسا دا، ول اللاعا جانە ونىڭ پايعامبارىنا يمان كەلتىرمەيدى، سوندىقتان قارسى سوعىسامىن» دەيدى جانە شىن مانىندە، قۇلاعۋعا قارسى سوعىس اشادى. وسىلايشا بەركە حاننىڭ كومەگىمەن بەيبارىس سۇلتان شىعىستان قۇلاعۋ باستاعان دۇلەي كۇشتى توقتاتىپ، شام ەلىندەگى كرەستشىلەردى تالقاندايدى. كەيىن بۇل وداق ونان ءارى تەرەڭدەپ، بەيبارىس بەركە حاننىڭ تۋعان قىزىنا ۇيلەنەدى جانە ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ اتىن بەركە دەپ قويادى. مەككە مەن مەدينەدە، قۇددىستا، ەگيپەتتىڭ بارشا مەشىتىندە وقىلاتىن قۇتبا نامازى كەزىندە بەركەنىڭ دە اتى اتالىپ، ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلەدى.
ماملۇك بيلەۋشىلەرى تەك قانا موڭعولدارمەن ەمەس، كرەستشىلدەرمەن دە جانقيارلىقپەن سوعىسقان. فرانسۋز كورولى ليۋدوۆيك ۇيىمداستىرعان جورىقتى تاس-تالقان ەتىپ، اسكەرىن قيراتىپ، كورولدىڭ ءوزىن جاقىندارىمەن بىرگە قولعا تۇسىرەدى. كورول ۇلكەن الىم-سالىق تولەپ بارىپ، ارەڭ ەلىنە قايتارىلادى. بۇدان كەيىن دە ماملۇكتەرگە قارسى سوعىس ۇيىمداستىرعان كورول ليۋدوۆيك تاعى دا ماسقارا جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. اقىرى وبا اۋرۋىن جۇقتىرىپ، كەلمەس ساپارعا اتتانادى. 1291- جىلى كرەستشىلدەر قايتىپ قاسيەتتى جەرگە اياق باسپايتىنداي بولىپ تۇگەل قۋىلادى.
1390- جىلى مىسىر بيلىگى ماملۇكتەردىڭ كاۆكازدان شىققان باسقا بۇتاعىنا اۋىسادى. ولار شەركەستەر ەدى. ماملۇكتەر مەن التىن وردا حاندارىنىڭ ورتاق جاۋى بولىپ ەندى اقساق تەمىر ارەناعا شىعادى. دەگەنمەن ءامىر تەمىر مەن وعان قارسى وداقتىڭ اراسىندا ايتا قالارلىق ۇلكەن سوعىس بولماعان، ويتكەنى ازيانىڭ اقساق بارىسى جاۋلارىن جەكەلەي سوعىپ الىپ وتىرعان. الدىمەن توقتامىس حاندى تىزە بۇكتىرىپ، سودان سوڭ تۇرىك سۇلتانى بايازيتتى بىت-شىت قىلعان اقساق تەمىر ماملۇك بيلەۋشىلەرىنە سوقتىقپاعان.
ماملۇكتەردىڭ تاۋەلسىز بيلىگى مىسىردىڭ وسمان يمپەرياسىنىڭ قول استىنا ەنۋىمەن اياقتالادى. دەگەنمەن ماملۇكتەر وسمان يمپەرياسى اياسىندا تاعى دا بىرنەشە عاسىر بيلىك قۇرادى.
ماملۇك مەملەكەتى تەك اسكەري جەتىستىكتەرمەن عانا ەمەس، مادەني سالادا؛ پوەزيادا، ارحيتەكتۋرادا، مەديسينادا دا وزىقتىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. وعان ماسەلەن، تۇڭعىش اراب-قىپشاق سوزدىگىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. سول زاماندا مىسىردا بىردەن ءتورت تىلگە: اراب، پارسى، تۇرىك جانە موڭعول تىلدەرىنە ارنالعان سوزدىك شىعىپتى.
ماملۇك سۇلتاندارى بيلەگەن زاماندا كوركەم ادەبي شىعارمالار دا كوپتەپ پايدا بولعان. سونىڭ ءبىرى قىپشاق تىلىندە جازىلعان، جالعىز داناسى پاريجدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇرعان «حۇسراۋ مەن شىرىن» داستانى. ونىڭ اۆتورى - دەشتى-قىپشاق جەرىنىڭ تۋماسى.
1391- جىلى اياقتالعان سايف سارايدىڭ «گۇلستان بيت-تۇركي» اتتى اتاقتى شىعارماسى مىسىردىڭ ءامىرى تۇركىدەن شىققان تايحاسۋعا ارنالعان.
مىسىرداعى عاجايىپ مەشىتتەر دە ماملۇك بيلەۋشىلەرى تۇسىندا سالىنعان. ارينە، ماملۇك بيلەۋشىلەرى اراسىندا قاتىگەزدىگىمەن دە كوزگە تۇسكەندەرى بولعان. دەگەنمەن تاريحشىلار مىسىردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى، ونەرى ماملۇكتەر تۇسىندا قاتتى وركەندەگەنىن ءبىراۋىزدان مويىندايدى.
ماملۇك بيلەۋشىلەرى مىسىر تاعىندا وتىرعاندا قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىنەن شىققان ءوز زامانىنىڭ نەبىر عۇلامالارى، اقىندارى، عالىمدارى، جازۋشىلارى مىسىرعا، سيرياعا بارىپ، تۇراقتاپ قالعان. بۇل دا التىن وردامەن بولعان تىعىز ديپلوماتيالىق وداقتىڭ ارقاسى ەكەنى ءسوزسىز.
ماملۇكتەر بيلەگەن مىسىر مەن التىن وردانىڭ بايلانىسىن بىلگىسى كەلگەن جانعا بەيبارىس سۇلتاننىڭ بەركە حاننىڭ ميراسقورى نوعاي حانىمەن جازىسقان حاتتارىنىڭ تۇرىك تىلىنەن اۋدارىلعان نۇسقاسى دا كوپ جايدان حاباردار ەتەدى:
«مەنى مۇسىلماندار قاتارىنا تۇرعىزعان اللاعا تاعزىم ەتەمىن. پايعامبارلاردىڭ سوڭعىسى، تۋرا جول سىلتەۋشى اللانىڭ جىبەرگەندەرىن ناسيحاتتاۋشىسى ءارى وعان تاعزىم ەتۋشىلەردىڭ قولداۋشىسى مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) باۋىرلارى بولعان جەرلەستەرىنە جۇرەك جارعان سالەمىمدى ۇسىنامىن. مەنىڭ جازىپ وتىرعان حاتىمنىڭ ەكى باستى ماڭىزى بار: ءبىرىنشىسى - سىزگە دەگەن ۇزاق ءومىر تىلەي وتىرىپ، ساۋ-سالاماتتارىڭىزدى ءبىلۋ؛ ەكىنشىسى - ەرتۋعاننان ەستۋىمىزگە قاراعاندا اكەمىز بەركە حاننىڭ بالالارىنىڭ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ ىشىنەن يسلام دىنىنە كىرگەندەرىمەن حابارلاسسام دەگەن ەكەنسىز. ءبىز وسىنداي جايلى حاباردى ەستىگەننەن كەيىن ءدىني اعايىندارىنا باۋىرلىقپەن قاراعان، دىنىنە بەرىك سۇلتان بەيبارىسقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز ارتا ءتۇستى. قيىر شەتتە ءجۇرىپ مۇنداي ىسكە قادام باسۋ - تەك قانا اللاعا بار جان-تانىمەن تاعزىم ەتۋشى ادال مۇسىلماننىڭ قولىنان كەلەدى. وسى حاتتى جازىپ، ەرتەمىر مەن توق بۇعادان جىبەردىك. باستى ماقساتىمىز - وسى نەگىزگى نيەتىمىزدى جەتكىزۋ ەدى. ءبىز يسلام ءدىنىن قابىلدادىق. اللانىڭ بىرەۋ ەكەندىگىنە، ونىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىنە باس ءيىپ، ەلشىسىن بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سەنىمىمەن قابىلدايمىز. ءبىز اكەمىز بەركە حاننىڭ جولىن قۋۋشىمىز. ياعني اكەمىز سياقتى ءبىز دە مۇسىلماندارمىز. جاراتقانعا باس ءيىپ، ونىڭ امىرىنە تەرىس كەلەتىن ىستەردەن الىس تۇرامىز. حاتتارىمىز جالعاسىپ تۇرسىن. ءبىز سىزبەن ءبىر دەنەنىڭ ەكى قولىندايمىز. سىزگە ۇناعاندار بىزگە دە ۇنايدى. سىزگە قارسى بولعاندارعا ءبىز دە قارسى تۇرامىز».
بۇل - نوعاي حانىنىڭ سۇلتان بەيبارىسقا جازعان حاتى (1220-1271).
نوعاي حانىنىڭ بۇل حاتىنا سۇلتان بەيبارىس تومەندەگىشە جاۋاپ بەرەدى:
«بۇل حاتپەن اللا جولىندا بۇكىل ءومىرىن ارناعان، جۇرەكتەرىنىڭ نۇرى جۇزدەرىن جارقىراتقان، مۇسىلمانداردىڭ كومەكشىسى بولعان نوعاي حاننىڭ مارتەبەلى ۇلكەن ماجىلىسىنە ساتتىلىكتەر تىلەيمىن. اللاه ونىڭ جۇرەگىن يمانمەن تولتىرسىن، وسى ءومىر مەن اقىر زاماندا ەڭ جاقسىلارىن ءناسىپ ەتىپ، ونىڭ ومىرىندەگى ءىس-ارەكەتتەرىن بۇعانعا دەيىنگى يگى ءىس يەلەرىنىڭ تابىستارىنا جەتكىزسىن. ودان كەلگەن سالەم حات شەكسىز قۋانتقانىمەن قاتار، شاتتىققا بولەدى. ءبىز ونىڭ مازمۇنى مەن ماعىناسىنا اسا ءمان بەرۋشىمىز. دىنىنە بەكەم جانە اللاعا باسقا قۇدايلار قوسۋشىلارمەن سوعىستا بەركە حاننىڭ جولىن قۋعان ۇرپاقتارىنىڭ ىزگى ىستەرىن ايتىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. وسى ءىس - ءبىزدىڭ دە باستى ماقساتىمىز. ءبىز اللا تاعالانىڭ «ىزدەگەنىمىز وسى» دەگەن ءسوزىن وقىدىق. ونىڭ قۇدىرەتىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلماندار توبىن كوبەيتىپ، ولاردىڭ كاپىرلەرمەن دىندەرى، اللاسى ءۇشىن سوعىسقاندارىنا كۋا بولدىق. وسىنداي جيحادتاردىڭ كۋاسى بولا وتىرىپ، مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ ءىزىن قۋۋشىلارمەن بىرگە بولامىن دەگەندىگىن ەسىمىزگە تۇسىردىك. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز وسىلاردى ايتا وتىرىپ، ءاربىر باسقان قادامدارىڭىزبەن وعان جاقىنداي تۇسكەندىكتەرىڭىزدى ايتقىمىز كەلەدى. جيهادتا جاراتۋشىمىز جار بولعان بەركە حاننىڭ ۇرپاعىنا اللانىڭ سالەمىن جولدايمىز. كاپىرلەر وسى ومىردەگى سوڭعى باساماقتا كىمنىڭ تۇراتىنىن بىلەتىن بولادى. اللاعا قۇدايلار قوسۋشىلاردىڭ كومەكشىلەرى ءالى دە وپىق جەيدى. زالىمدەرگە كومەكتەسەتىن جاناشىرلار جوق».
يسلام وركەنيەتىنىڭ حالىقتاردىڭ وركەندەۋىنە تيگىزگەن اسا زور ماڭىزىن ءبىر زاماندا قولعا ءتۇسىپ، جالدامالى قۇل بولعان، كەيىن بيلىك تاعىنا دەيىن جەتكەن - ماملۇكتەردىڭ ومىرىنەن انىق كورۋگە بولادى. مۇسىلماندار وسى جالدامالىلاردىڭ كۇشىمەن موڭعولدار مەن كرەستشىلدەردى جەڭىپ قانا قويماي، حاليفاتتىڭ مادەنيەتى مەن عىلىمىن دا بيىككە كوتەرگەن.
تورەعالي تاشەن
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى . 2012 ج