مىرزاتاي جولداسبەكوۆ. جامبىل جايىندا ەستىگەندەرىمنەن

فوتو:
استانا. قازاقپارات - جامبىلدىڭ بايتاق مۇراسى، ونىڭ اقىندىق مەكتەبى، جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ زەرتتەلۋى تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازعان كىسىنىڭ ءبىرىمىن.

بۇل ماقالادا مەن جامبىل جايىندا كەنەن اتامنان، مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ اعالارىمنان ەستىگەندەرىمدى ايتىپ بەرسەم دەيمىن.

جامبىل جابايەۆ قازاق جىرىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن، قايتالانبايتىن جىر-قۇدىرەت، تاڭدايىنا جىر ۇيا سالعان، ءوزىنىڭ ءبىر عاسىرلىق ۇزاق عۇمىرىندا تەك ولەڭمەن سويلەگەن كىسى. «ولەڭ كىرگەن تۇسىنە، جورگەگىندە مەن بولام»، دەيدى اقىن. جامبىل انا قۇرساعىنان اقىن بولىپ تۋعان.

قازان توڭكەرىسى ورناعاندا جامبىل 72 جاستا ەدى. وعان دەيىن كورمەگەن قيىندىعى، شەكپەگەن ازابى جوق. ول ءوزى كورگەن قيىندىقتىڭ ءبارىن دە ولەڭگە قوستى جانە جۇرەگىنەن وتكىزىپ جىرلادى.

«ۇزىناعاش، قاراتاس،

قايراقبايداي قايران جاس،

بەكەتتەن نان قويمايدى،

جالاڭاياق، جالاڭباس.

نەتكەن زامان قاتىباس،

قالاي جانىڭ اشىماس»، - دەيدى.

جامبىلدىڭ كورگەن، باسىنان وتكەرگەن ازاپ-قاسىرەتى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن ازاپ-قايعىسى ەدى. اقىننىڭ:

«اققۋ بولدىم كولدەگى،

دۋاداق بولدىم ءشولى جوق،

سىبىزعى بولدىم ءۇنى جوق»، - دەيتىنى دە،

«وكپەمدى قارىپ اياز

قابىندىرعان،

جامبىلدىڭ جىر توگىلگەن

ءتىلىن بايلاپ،

ۇنىنە تۋعان ەلىن ساعىندىرعان»، - دەيتىنى دە وسى كەز ەدى.

جامبىل دۇنيەگە اسا ءبىر قيىن زاماندا كەلدى. كەدەيدىڭ ءومىرى وتە اۋىر بولدى. كيەرگە كيىم، ىشەرگە تاماق جوق، تەسىك وكپە كەدەي بولدى. بەرگى زاماندا تولعاعان «مەنىڭ ءومىرىم» دەيتىن ءومىرباياندىق جىرىندا اقىن: «ەندى مەنىڭ جىرلايتىن زامانىم تۋدى» دەپ، الاقانىنا سالعان، الپەشتەگەن كەڭەس زامانىن كوسىلە جىرلادى. شىنىندا دا ءومىر وسىنداي ەكەن دەپ ويلادى. كەڭەس زامانىندا، كەڭەس باسشىلارىنىڭ ساياساتىنا جامبىلداي اقىن، جامبىلداي بەدەلدى ادام كەرەك ەدى. سوندىقتان ولار جامبىلدى ءدال تاپتى، پايدالاندى.

جامبىل 1846 -جىلى اقپان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جامبىل تاۋىنىڭ بوكتەرىندە، شۋ وزەنىنىڭ قۇيار ساعاسىنا جالعاسا تىزبەكتەلگەن جامبىل، حان، بايعارا، شاعىرلى تاۋ سىلەمدەرىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. جامبىل دۇنيەگە كەلگەندە جەتىسۋ قوقان حاندىعىنىڭ قول استىندا ەدى. قوقان حانى قۇدياردىڭ جەتىسۋ ەلىنە سالعان لاڭى از ەمەس-تى. ونىڭ داتقالارى ەلدى جايالىققا اينالدىرىپ، اۋزىنا قاقپاق، باسىنا توقپاق بولدى. شاپقىنشىلىقتان ابدەن ەرقاشتى بولىپ تيتىقتاعان قالىڭ جۇرت سىناپتاي سىرعىپ، جوڭكىلىپ كوشە بەرگەن. ىعىسىپ، ۇدەرە كوشكەن سونداي ءبىر بوراندى قىستا ۇلدان انا كوش جونەكەي تۇيە ۇستىندە تولعاتىپ، بولاشاق اقىن ىقتىرما كۇركەدە دۇنيەگە كەلەدى. جامبىلدىڭ ءوزىن كورگەن، ءومىر جولىن بىلەم دەيتىن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، جاۋدان ىعىسىپ كوشىپ كەلە جاتقان اۋىل تولعاق قىسقان ۇلدان انانى كورگەن سوڭ، كوشتى توقتاتىپ، جۇك ارتقان تۇيەلەردى شەڭبەر جاساي شوگەرىپ، اينالا جۇكپەن قورشاپ، كيىز تۇتىپ، ىقتىرما جاسايدى. ۇلدان انا وسى ىقتىرمادا بوسانادى.

جامبىل ابايدان ءبىر-اق جاس كىشى ەدى. سول كەزدە دۇنيەگە كەلىپ، ۇزاق ءارى بايتاق عۇمىر كەشىپ، كەڭەس زامانىندا بيىك شىڭعا شىققان جامبىل ادەبيەت تاريحىنداعى ەڭ ءبىر تاڭعاجايىپ قۇبىلىس ەدى. جىراۋلاردىڭ بايتاق ەپيكالىق ءداستۇرىن، قازاق فولكلورىنداعى يمپروۆيزاتسيالىق تاماشا ءداستۇردى بۇتىندەي جاڭا ارناعا بۇرىپ، جاڭا مازمۇنداعى حالىق پوەزياسىنا اسەم ۇشتاستىرعان جامبىلدىڭ وزىق ونەگەسى، ونەرى، جاڭاشىلدىعى ءالى تولىق اشىلماي، تۇگەل ايتىلماي كەلە جاتقان ءىرى عىلىمي ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى.

جامبىلدىڭ ءار ءسوزىنىڭ، ءار تەڭەۋىنىڭ ءوزى - جاي اقىننىڭ جايشىلىقتا سان ويلانىپ، سان تولعانىپ تاپپايتىن، اۋزىنا تۇسپەيتىن اسىل وبراز، قىمبات سوزدەر. ءبىز اقىننىڭ اسەم اقىندىق ءومىرىن، سىر-سىمباتىن ءالى كۇنگە جەتە تانىتا الماي كەلەمىز. كوركەمدىك ناقىشى، ورنەگى تۇرعىسىنان جامبىل جىرلارى - جىر دەستەسى ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان جوق.

جەتىسۋدىڭ اتاقتى باتىرى ءارى ءابجىل شەشەنى بولتىرىك جاپ-جاس، بالعىن جامبىلعا:

- اتىڭ كىم بالام؟ - دەپتى.

جامبىل:

- اتىم جامبىل - دەپتى.

سوندا بولتىرىك:

- اتىڭ جامبىل بولسا، كوكىرەگىڭ داڭعىل بولار، شىرعالاڭنان ءسوز كەلسە، شىرقاۋشىنىڭ ءوزى بولارسىڭ ءتۇبى، - دەگەن ەكەن. قارت دانىشپان قالاي بولجاعان دەسەڭىزشى. ۇزاق جىلدار تاس توسەنىپ، مۇز جاستانىپ ءۇنسىز جاتقان جامبىل ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ۇلى، جويقىن جىردىڭ قارا بوران داۋىلىن سوقتىرىپ، تەڭىزدەي شايقاپ، دارياداي تاسىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىردى. مەن، اللاعا شۇكىر، تالاي اسىل اعالارىمدى كوردىم، سولاردان ءتالىم الدىق، تاربيەسىن كوردىك، ونەگەسىن الدىق، كوپ اڭگىمە ەستىدىك. كوبىمەن جاقسى بولدىق، ءبىرقاتارىنا شاكىرت بولدىق.

سونداي اسىلدارىمنىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆ ەدى. مەن وقىعان كۋرسقا مۇحتار اعامىز ءۇش جىل ساباق بەردى. ءبىرىنشى كۋرستا «قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى»، ەكىنشى كۋرستىڭ ءبىرىنشى سەمەسترىندە «ماناس تانۋ» دەيتىن ارنايى كۋرستى، ەكىنشى سەمەستردە «اباي تانۋ» دەيتىن ارنايى كۋرستى وقىدى، ءۇشىنشى كۋرستا كسرو حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىنەن ءدارىس وقىدى. اباي جايىندا بايتاق اڭگىمە ايتاتىن ەدى.

ءبىر لەكسياسىنىڭ تۇسىندا مەن: «اعا، ءسىز ابايدى كوردىڭىز بە؟» دەپ سۇرادىم «ءبالى، كورمەگەندە شە، مەن ابايدى كوردىم، ول كەزدە التى جاستا ەدىم، مەنى اجەم اباي اۋىلىنا ەرتىپ باردى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كىردىك، ۇلكەن اقبوز ءۇيدىڭ تورىندە دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ باسىندا دوڭكيگەن قارا شال وتىر ەكەن. اجەم ەكەۋى ۇزاق سويلەستى، مەنىڭ ءىشىم پىسىپ كەتتى، «اجە، قايتامىز، اجە، قايتايىق»، دەي بەردىم. سول كەزدە «ءا، بالا، تەنتەك ەكەنسىڭ عوي»، دەدى. ابايدى بىلگەنىمنىڭ، كورگەنىمنىڭ دە الدى-ارتى وسى. قالعانىن اباي جايىندا جازعان روماننان بىلەسىڭدەر»، دەدى.

مۇحتار اعانىڭ ماناس تۋرالى اڭگىمەسى اعىل-تەگىل بولۋشى ەدى. كەرەمەت تەبىرەنىپ سويلەيتىن. «ءبالى، «ماناستى» «يلليادا»، «وديسسەيامەن» سالىستىرادى جۇرت، سالىستىرۋعا كەلمەيدى، «ماناسپەن» تەڭەسەتىن الەمدە جىر جوق، ول تەك قىرعىز حالقىنىڭ باعىنا عانا تۋعان اسىل دانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق مۇرا دەيتىن.

اۋەزوۆ جامبىلمەن جاقسى قاتىناستا بولعان. جامبىل اتامىزدىڭ اۋىلىنا ءجيى-ءجيى بارىپ تۇرعان. ول كىسىمەن اڭگىمەلەسكەندى جاقسى كورگەن. ەسكى قيسسالاردى جالىقپاي تىڭداعان.

بىردە جامبىلدىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنە، جىرلارىنا ريزا بولعان م. اۋەزوۆ:

- جاكە، اباي قانداي اقىن؟ - دەپ سۇراپتى.

جامبىل قۋاقىلانىپ:

- اباي قانداي اقىن دەيدى، اباي قانداي اقىن دەيدى، - دەپ ادەيى ءبىراز سوزىپتى. اۋەزوۆ ءبىراز ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇسىپتى. سالدەن كەيىن جامبىل:

- اباي اقىن ەمەس، - دەپتى. مۇحتار اۋەزوۆ ودان سايىن مازاسىزدانا باستاپتى. ءبىر كەزدە جامبىل:

- اباي - پايعامبار، - دەپتى. سول كەزدە مۇحاڭ جارىقتىق كوڭىلدەنىپ:

- مۇنى ءسىز عانا ايتا الاسىز عوي، - دەپ اقىندى قۇشاقتاعان ەكەن.

1957 -جىلى م. اۋەزوۆ كەڭەس جازۋشىلارى دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا ءۇندىستانعا بارىپ كەلدى. كەلگەن سوڭ بىزگە سول ساپارى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەسىن ايتىپ بەردى.

- مەنىڭ «اباي جولى» رومانىم ۇردۋ، حيندي تىلدەرىنە اۋدارىلعان ەكەن. مەنىڭ رومانىمدى دا، اتى- ءجونىمدى دە ءبىلىپ جاتىر، ءبىراق ۇلتىمدى بىلمەيدى ەكەن. جەرىمدى دە، سۋىمدى دا، تاۋىمدى دا ايتتىم، ءبارىبىر بىلمەدى. بىردە ءۇندى پارلامەنتىندە كەزدەسۋ بولدى. سول جەردە ءبىر پارلامەنت دەپۋتاتى جامبىلدىڭ «لەنين ماۆزولەيىندە» دەگەن ولەڭىن جاتقا ايتتى. مەن ورنىمنان تۇرىپ: «جاڭا عانا ولەڭىن وقىعان جامبىلدىڭ ەلىنەنمىن، سول كىسىنىڭ ۇرپاعىمىن»، دەدىم. سول كەزدە بۇكىل پارلامەنت ورنىنان تۇرىپ، ۇزاق قول سوقتى. ءبىز عوي جامبىلدى ۇلى اقىن، وسى زاماننىڭ گومەرى دەيمىز. سويتسەك، جامبىل قازاق حالقىنىڭ پاسپورتىنا اينالعان كىسى ەكەن، - دەدى.

1936 -جىلى ماسكەۋدە قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ دەكاداسى وتەتىن بولىپ، ۇكىمەت سوعان قاتىساتىن ۇجىمداردى، كىسىلەردى بەكىتەدى. دەلەگاتسيانى ماسكەۋگە جامبىل باستاپ باراتىن بولادى.

سول-سول-اق ەكەن، ماسكەۋگە:

- قازاقتا جامبىل دەيتىن اقىن جوق، ول ويدان شىعارىلعان، - دەيتىن ارىز قارداي بورايدى. بۇل ارىزدىڭ انىق- قانىعىن تەكسەرۋدى كوكپ ورتالىق كوميتەتى جازۋشىلار وداعىنا تاپسىرادى.

ك س ر و جازۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى ا. فادەيەۆ. ول كىسى ل. سوبوليەۆتى شاقىرىپ الىپ: «سەن اۋەزوۆتىڭ كىتابىن اۋداردىڭ، قازاقتاردى جاقسى تانيسىڭ عوي، قازاقستانعا بارىپ، وسىنداي اڭگىمە بار، سونىڭ انىق-قانىعىنا جەتىپ كەل»، دەيدى.

لەنيد سوبوليەۆ: «الماتىعا شۇعىل تاپسىرمامەن كەلە جاتىرمىن»، دەپ مۇحتار اۋەزوۆكە حابار بەرەدى. مۇحاڭ ابدىلدامەن سويلەسىپ، سوبوليەۆپەن بىرگە جامبىلدىڭ اۋىلىنا باراتىن بولىپ كەلىسەدى. ءسويتىپ، ەكەۋى سوبوليەۆتى اۋەجايدان كۇتىپ الىپ، جامبىلدىڭ اۋىلىنا تارتادى.

سوبوليەۆ: «مۇحتار ومارحانوۆيچ، مەنىڭ ۋاقىتىم وتە تىعىز. جامبىل دەگەن ادامنىڭ بار ەكەنىن، ءتىرى ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزسەم بولدى، بارامىن دا قايتامىن»، دەپتى. الدىن الا حابارلاپ قويسا كەرەك، اتامىز كۇتىپ وتىر ەكەن. ۇيگە كىرىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ جايعاسقان سوڭ، جامبىل جىردان، تاريحتان، شەجىرەدەن بايتاق اڭگىمە توگەدى. مۇحاڭ اۋدارىپ وتىرادى. ءسويتىپ، اسىعىسپىن، بارامىن دا قايتامىن دەگەن سوبوليەۆ قارت جىراۋدىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن تۇنەيدى.

اقىننىڭ ۇلى سۇرە داڭعىلدىعىنا، شەك- شەتى جوق داريا جىراۋلىعىنا، تەڭدەسى جوق اڭگىمەشىلدىگىنە سوبوليەۆ قايران قالىپ:

- بىزگە يمپروۆيزاتسيالىق ونەر وتكەننىڭ رومانتيكاسى ءتارىزدى عوي. مەنىڭ جەكە باسىم «سيرانو دە بەرجەراكتى» ساحنادان ون رەت كورۋگە ءازىرمىن... ءبىراق قازىر دە سوندايلار بار دەۋشىلەرگە، ءومىر بويى ولەڭمەن، ولەڭ بولعاندا قانداي، كلاسسيكالىق ولەڭمەن سويلەيتىن ادام بولادى دەگەنگە سەنبەگەن بولار ەدىم. ال جامبىلدىڭ «ماناستى» ون جەتى كۇن، «كورۇعلىنى» ون بەس كۇن ايتا الادى، بارلىق قازاق ەپوسىن، وزىنە دەيىنگى اقىندار ايتىسىن جاتقا بىلەدى، ءبىر باسىندا ميلليوننان استام ۇيقاس بار دەگەنگە مەنىڭ ەندى سەنبەسكە شارام جوق. جامبىل تۇسىندە دە ولەڭ شىعاراتىن بولۋى كەرەك، بۇل عاجاپ ەكەن! مەن ءۇش كۇندە جامبىل ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءوتتىم، جامبىل «تاينيكتەرىنىڭ» ەسىگىن اشتىم، جامبىل ونەرى - يمپروۆيزاتسيا ونەرى، ءوزى سول ونەردىڭ، پوەزيانىڭ داناسى ەكەن، بۇل راسىندا جانى ءتىرى، بىزگە كورىنىپ تۇرعان گومەر ەكەن، مۇنى كورگەن كىسىدە ارمان جوق، - دەپ جامبىلدى قۇشاقتاپ، ساقالىنان ءسۇيىپ اتتانىپتى.

جامبىل قاراسوزدىڭ دە ءمىنسىز ۇستاسى، ۇستاتپايتىن قاشاعانى. سول جولى جامبىل تەمەكى تۋرالى اڭگىمە- ەرتەگى ايتىپ بەرىپتى، ونىڭ ءوزى ءبىر كۇنگە سوزىلىپتى. تاپجىلماي، ۇيىپ تىڭداعان ل. سوبوليەۆ:

- لەۆ تولستوي تەمەكى تۋرالى اڭگىمە جازسا، ءدال وسىدان ارتىق جازباس ەدى، - دەگەن ەكەن. ءبىز، ادەبيەتشىلەر، جامبىلدىڭ وسى قاسيەتى تۋرالى دا اۋىز تۇشىتارلىق ەشتەڭە دەي الماي كەلەمىز.

«اق باستى الاتاۋدىڭ

جامبىلىمىن،

ولەڭنىڭ ۇلى سۇرە داڭعىلىمىن»، - دەپ ءوزى ايتقانداي، جامبىل - حالىق مۇددەسىن عاسىرلار بويى جىرلاعان قاجىماس قامقوردىڭ داستۇرىندەگى جىرشى، ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداعان مۇددەگەر.

ءسويتىپ، جامبىل 1936 -جىلى ماسكەۋگە دەكاداعا باراتىن بولادى. ول كىسىنى الماتىعا الىپ كەلۋدى ۇكىمەت ءابدىلدا تاجىبايەۆقا تاپسىرادى. ابەكەڭ اقىن اتامىزدىڭ ۇيىنە كەلەدى. كەلسە، اقىن ۇيىندە جوق. كورشىسى ءتاۋىپ قۇرداسىنىڭ ۇيىندە وتىر ەكەن.

- اسسالاۋماعالەيكۇم! - دەپ كىرىپ كەلىپتى.

جامبىل اتامىز:

- الەيكۇماسسالام، قاي بالاسىڭ؟ - دەپتى جۇلىپ العانداي.

- ءابدىلدا تاجىبايەۆ دەگەن اقىنمىن، - دەپتى

جامبىل:

- قولىڭدا دومبىراڭ جوق، نەعىلعان اقىنسىڭ، - دەپتى.

ءسويتىپ، اڭگىمەلەسىپ، دەكادانىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرىپ، «وسى دەكاداعا اقىنداردى ءوزىڭىز باستاپ بارساڭىز، قازاقتىڭ اقىندىعىن تانىتساق دەپ جاتىر باسشىلارىمىز»، دەيدى ءابدىلدا.

- تورىنەن كورى جاقىن، كونى قۋراعان شالدى نە قىلاسىڭدار اۋرەلەپ ءيت ولگەن جەرگە، شىراقتارىم، - دەپ بارعىسى كەلمەيدى جامبىل. سول كەزدە ءتاجىباي ءتاۋىپ:

- ءاي، جامبىل، سەن ۇنەمى كوپتىڭ ءسوزىن سويلەپ، كوكەيىندەگىسىن تاۋىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ ادامىسىڭ. مەن بىلسەم، توقساننان اسقان شاعىڭدا سەنىڭ باعىڭ جانعالى تۇر، بارعانىڭ ءجون بولادى، - دەپ جامبىلدى كوندىرەدى.

جامبىل ۇيىنە كەلىپ كيىنىپ، ماشيناعا ءمىنىپ، جۇرگىزۋشىنىڭ جانىنا وتىرادى. ءابدىلدا ارتقى جاعىنا مىنەدى. ءسويتىپ، جولعا شىعادى. بۇل جامبىلدىڭ ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ماشيناعا مىنگەنى ەكەن. ول كەزدە بۇگىنگىدەي اسفالت جول جوق. ويقىش-ۇيقىش. الدىندا وتىرعان جاكەڭ ماشينانىڭ تۇتقاسىنان تاس قىپ ۇستاپ الىپتى. ويلى-قىرلى جەرلەرمەن ماشينا جۇيىتكي جونەلەدى. ماشينا زۋلاپ كەلەدى. جەر دوڭگەلەنەدى. اتامىز تۋمىسىنان قۋاقى، يۋموريست ادام بولعان عوي. قۋتىڭداپ جان-جاعىنا قاراپ قوياتىن كورىنەدى. وقتىن-وقتىن ارتىندا وتىرعان ءابدىلداعا دا قاراپ قويادى ەكەن. ءبىر كەزدە ءابدىلداعا قاراپ:

- ءاي، بالا، سەن ءالى قالماي كەلە جاتسىڭ با؟ - دەپتى. سوندا ول كىسى ماشينانىڭ الدىندا وتىرعان ادام ارتىندا وتىرعان كىسىدەن وزىپ كەتەدى دەپ ويلاسا كەرەك.

ءابدىلدا جامبىلدى ءوز ۇيىنە تۇسىرەدى. اناسى ايمانگۇل اقىندىقپەن اتى شىققان، نارتايمەن دە ايتىسقان، ۇلكەن ونەر يەسى، داستارقاندى، اجارلى كىسى ەكەن. جارىقتىق قۇراق ۇشىپ، اتشاپتىرىم داستارقان جايىپ، جامبىلعا كيىم تىكتىرىپ بايەك بولادى. داستارقان ۇستىندە جامبىل شەشىلىپ سويلەي قويماپتى. توماعا-تۇيىق وتىرىپتى. وسىنى سەزگەن ايمانگۇل:

- ءابدىلدا، مىنا كىسى سەنى بالاسىنىپ وتىر، سەن بارىپ مۇحتاردى، ءسابيتتى، عابيتتى شاقىرىپ كەل، - دەپتى.

ءابدىلدا بارىپ مۇحاڭدى، سابەڭدى، عابەڭدى شاقىرىپ كەلەدى. ولار دا تەز جەتىپتى. جاكەڭ دە جادىراپ، مارە-سارە بولىپتى.

سول ءتۇنى بايتاق اڭگىمە ايتىلىپتى.

سودان ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا قوناقتار ۇيىنە قايتادى.

تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ ءابدىلدا:

- تاتە، كيىنەيىك، ۇكىمەتكە بارامىز، - دەپتى.

جامبىل ءازىل-شىنى ارالاس:

- ءاي، بالا، ۇكىمەتىڭە ءوزىڭ بارا بەر، مەنەن سالەم ايتا بار، مەن بارمايمىن. شەشەڭ جاقسى ادام ەكەن، شەشەڭدى ماعان بەر، الىپ اۋىلعا قايتايىن، - دەپتى جارىقتىق. سوندا ايمانگۇل انامىز:

- شالدىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، بۇل كىسىنى ماسكەۋگە اپارامىز دەپ جۇرگەندە شەشەڭنەن ايىرىلىپ قالىپ جۇرمە، - دەگەن ەكەن بالاسىنا ازىلدەپ.

ەرتەڭىنە ۇكىمەت باسشىلارىمەن جولىعادى. ولاردىڭ جاساپ وتىرعان قامقورلىعىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.

قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، كومپوزيتورى، ءانشىسى كەنەن ازىربايەۆپەن ون ءبىر جىل ارالاستىم، قاسىندا ءجۇرىپ سىرىن ۇقتىم، تۋعان بالاسىنداي، ىنىسىندەي، سىرلاسىنداي بولدىم. اۋزىنان تالاي اڭىز- اڭگىمەلەردى جازىپ الدىم، جانىنا جالاۋ بولدىم. كەنەن ازىربايەۆ جامبىلدىڭ سوڭىندا قىرىق جىل بىرگە جۇرگەن وكشەلەس ءىنىسى، سۇيىكتى شاكىرتى.

كەنەن ازىربايەۆ ايتادى:

- 1921 -جىلى ۇزىناعاشتا وستەپكە (ۆىستاۆكا) بولدى، سول كورمەگە جەتىسۋ وڭىرىنەن اياعى جەتەتىن جەردەن اقىندار تۇگەل شاقىرىلادى. تەگىس جينالدىق. ارامىزدا جامبىل عانا جوق. ەستۋىمىزشە جامبىلدى قىڭىر، ءتىلى اشتى، ەشكىمدى تىڭدامايدى، جيىننىڭ شىرقىن بۇزادى دەپ شاقىرماپتى. ۇلكەن اق وردا تىككەن، سونىڭ ىشىندە وتىرمىز. كۇزدىڭ قارا سۋىعى. جاڭبىر جاۋىپ تۇر. ءبىر كەزدە ەسىكتىڭ الدى ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. سويتسەك، جامبىل كەپ قالىپتى. ول كىسىنى ەشكىم كىرگىزبەيدى. كىرگىزبەگەن سوڭ ءۇيدى اينالىپ، تۋ سىرتىنان كيىز ءۇيدىڭ ۇزىگىن ءتۇرتىپ جىبەرىپ، دومبىراسىن بۇلعادى. جامبىلدىڭ دومبىراسى عوي، ءبارىمىز تانيمىز. جۇرەگىمىز زۋ ەتە قالدى. ءۇيدىڭ ءىشى ابىر-سابىر. جۇرتتىڭ ءبارى تۇرەگەپ تۇر. ارامىزدا ۇكىمەت باسشىلارىنان وراز جاندوسوۆ، جۇبانىش بارىبايەۆ وتىرعان. وراز جاندوسوۆ تاتە، تاتە دەپ جالىنىپ ىشكە كىرگىزدى. جامبىل ابدەن توڭعان، قالشىلداپ تۇر. وراز جاندوسوۆ جامبىلعا قاراپ: «تاتە، پاتشا تاقتان قۇلادى. باي جويىلدى، كەدەي بايعا تەڭەلدى. كەدەيدىڭ زامانى تۋدى. جاقسى ءومىر باستالدى. مىنا اقىندار وسىنى، كەڭەس وكىمەتىن جىرلاپ جاتىر. قانە، جايعاسىپ، وسىنى جىرلاڭىز»، دەيدى. قالشىلداپ، ءوزى ابدەن توڭعان، ساقالىنان جاڭبىردىڭ سۋى تارام-تارام بوپ اققان اقىن وتىرماپتى، تۇرەگەپ تۇرىپتى. ءبىر كەزدە:

«نيكولايدىڭ تۇسىندا

كيگەنىمىز تورقا بولدى،

مىنگەنىمىز جورعا بولدى.

اكەڭنىڭ اۋزىن پالەن ەتەيىن.

سوۆەت دەگەن شىعىپ

سورعا بولدى»، - دەپ قالدى. توردە وتىرعان تورەلەردىڭ ەستەرى شىعىپ كەتىپتى. جۇبانىش بارىبايەۆتىڭ اكەسى قوردايدا ورىستارعا جالدانىپ، سيىر باعىپ «اكتاس» قازۋشى ەدى. بارىبايەۆقا قاراپ تۇرىپ: «ۋ تاس جاققان، سيىر باققان، اكەڭنىڭ اۋزىن...» دەپ سالدى. سوندا وراز جاندوسوۆ: «تاتە، تاتە، سابىر ەتىڭىزشى، ءبىر اشۋىڭىزدى ماعان بەرىڭىزشى»، دەپ ارەڭ توقتاتتى.

سول جولى جامبىل «مەنىڭ ءومىرىم» دەيتىن بايتاق اڭگىمەسىن جىرلاپ بەرگەن. «شىڭىراۋدا تۋدىم، تۇنەكتە ءوستىم. وسى كۇندى جەتپىس جىل اڭساپ كۇتىپ ەم. ءدال بۇگىن مەنىڭ جىرلايتىن، مەنىڭ شەشىلەتىن، مەنىڭ شابىتتى كۇنىم ەدى»، دەپ بابىنداعى بايگەدەي جوسىلىپ، جورعاداي توگىلىپ، ۇزاق تولعاۋ ايتتى. «زامانا تولعاۋىن» جىرلادى.

كەنەكەڭ، اتتەڭ، بۇل جىردىڭ تولىق نۇسقاسى جەتپەدى كەيىنگى ۇرپاققا دەپ وكىنىپ وتىراتىن.

جامبىل وزىنە دەيىنگى اقىن-جىراۋلاردىڭ مۇراسىن تولىق بىلگەن ادام. ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە قايران قالاسىڭ. جامبىل كوپتەگەن اقىنمەن ايتىسقان. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى - قۇلمامبەتپەن ايتىسى. قۇلمامبەتتىڭ ءوزى «ءسوزىمنىڭ قىل سىيمايدى اراسىنا» دەپ بەكەر ايتپايدى. كىسىنى بەتىنە قاراتپاعان اقىن. 1881 -جىلى قاپشاعايدىڭ جاعاسىندا، ەسكى كوپىردىڭ استىندا ايتىسقان ەكەن. قۇلمامبەت ەشبىر اقىندى شىداتپاعان ەكەن، جارىقتىق. سول جەردە توعىز اقىندى جەڭىپتى. ولاردىڭ دومبىرالارىن تۇسىنا ءىلدىرتىپ قويىپتى. نامىستانعان شاپىراشتىلار جامبىلدى شاقىرتادى. ادەپكىدە قۇلمامبەت جامبىلدى قومسىنادى. قۇلمامبەتتىڭ اتاق-داڭقىن، اقىندىعىن قاتتى سىيلاعان جامبىل ادەپكىدە ەداۋىر جۇرەكسىنەدى. ءبىراق قۇلمامبەتتىڭ ءسوزى جانىنا باتقان سوڭ، جاكەڭ دە توماعاسىن سىپىرعان تاۋ قىرانىنداي ءدۇر سىلكىنىپ شىعا كەلەدى. دومبىراسىن قولىنا الىپ، قۇلمامبەتتىڭ الدىنا كەلەدى دە وعان قاراما-قارسى وتىرا قالادى. ەكى اقىننىڭ ايتىسى وسىلاي باستالادى.

ايتىستا جامبىل جەڭىسكە جەتەدى. بۇل جونىندە جاكەڭ: «قۇلمامبەتتى مەن جەڭگەن جوقپىن. باتىر اتامىز قاراساي مەن اقىن اعامىز ءسۇيىنبايدىڭ اتاعى عوي جەڭدىرگەن. ايتپەسە قۇلمامبەت بۇكىل ىلە وڭىرىنە اتاق-داڭقى شىعىپ، اۋزىمەن قۇس ىلگەن ورەن جۇيرىك اقىن ەدى عوي»، دەپ وزىنەن جاسى ۇلكەن اقىننىڭ جولىن سىيلاپ، قۇرمەتپەن ايتادى ەكەن.

سول ايتىستان كەيىن جامبىل مەن قۇلمامبەت ەكەۋى ءجيى ارالاسىپ تۇرادى.

«قازداي قالقىپ، ەرىنبەي ولەڭ

تەردىم جاسىمنان،

مايكوت اقىن، قۇلمامبەت ورىن

بەردى قاسىنان.

مايلىقوجا، قۇلىنشاق ءپىرىم

ەدى باس ۇرعان،

ايتقاندارى نۇسقا ەدى،

جارالعان ءسوزى اسىلدان»، - دەپ جامبىل مايكوت پەن قۇلمامبەتتى وزىنە تەڭ ساناپ، مايلىقوجا مەن قۇلىنشاقتى ءپىر تۇتقان.

قۇلمامبەت ءبىر كۇنى جامبىلعا كەلىپ: «ءاي، جامبىل، سەن جامباسىڭا جۇمساقتى تاۋىپ الدىڭ. قىرعىزدىڭ حانى شابدەنگە ءجيى بارىپ تۇراسىڭ. مەنى دە اپارسايشى»، دەپتى.

ءسويتىپ، ەكەۋى اتقا ءمىنىپ، جوتامەنەن شابدەنگە تارتقان ەكەن. قۇلمامبەتتىڭ ناشا تارتىپ اندا-ساندا ەلتىپ قالاتىنى بار ەكەن. جولدا قۇلمامبەت ناشالاپ قالسا كەرەك. ولار كەلسە، قىرعىزدىڭ حانى پاۋەسكەسىن جەكتىرىپ، پەتەربورعا جۇرمەكشى ەكەن. جامبىل كەلگەسىن، «و، جامبىل، ءوزىڭدى دە ساعىندىم، ءسوزىڭدى دە ساعىندىم»، دەپ جۇرمەي قالىپتى. كەشكە حاننىڭ ورداسىندا وتىرىپ، شابدەن جامبىلدان: «جىرلاردان نە بىلەسىڭ؟» دەپ سۇراپتى. جاكەڭ ءبارىن بىلەمىن، «كورۇعلىنى» دا ايتام، «مىڭ ءبىر ءتۇندى» دە ايتامىن دەيدى. ايتقاندا قانشا ۋاقىت ايتاسىڭ دەيدى حان. اس، دارەت، ناماز ۋاقىتىن ەسەپتەمەگەندە، وتىز ءبىر كۇن، وتىز ءبىر ءتۇن ايتامىن دەپتى.

ەرتەڭىنە شابدەن جولعا جۇرمەكشى بولىپ، جامبىلعا سىي-سياپات جاسايدى. قۇلمامبەت ەلتىپ ۇيىقتاپ قالادى. شابدەن جامبىلدان:

- قاسىڭداعى مىنا كىسىڭ كىم ەدى؟ - دەپ سۇرايدى.

جامبىل:

- اتقوسشىم ەدى، - دەپتى.

شابدەن جۇرگەلى جاتقاندا جامبىل قۇلمامبەتتى جۇلقىلاپ وياتادى. قۇلمامبەت تۇرا سالا جىردى اعىتىپ قويا بەرىپتى. شابدەن تاڭعالىپ، «اتقوسشى دەگەنىڭ شوڭ شايىر عوي»، دەيدى. «ءيا، قۇلمامبەت دەيتىن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى وسى»، دەپ تانىستىرعان ەكەن جامبىل. «اتاقتى قۇلمامبەتتىڭ ءدال ءوزى مە؟» دەپ شابدەن تاعى ءبىر كۇن جولدان قالىپ، جىر تىڭداعان ەكەن.

كەنەن 1928 -جىلى بازار-نازار ەسىمدى ەكى ۇلىنان بىردەي ايىرىلىپ، تەنتەك قويداي تەڭسەلىپ جۇرگەن كەزى. ءبىر جولى ۇزىناعاشتىڭ بازارىنا بارادى. ءومىرزاق قارعابايەۆ بازاردىڭ تورىندە «ماڭدايىنىڭ اعى بار، تاعى ايتارىم تاعى بار. مۇنى تاپقان ادامنىڭ، ماڭدايىنىڭ باعى بار» دەپ جوق ىزدەپ تۇر ەكەن. سالەم بەرىپ، بازاردى ارالاپ، ەندى قايتايىن دەپ اتىنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، تارتپاسىن تارتىپ تۇرسا، بىرەۋ كەلىپ بۇيىرىنەن قامشىمەن ءتۇرتىپتى، قاراسا جامبىل ەكەن. سالەم بەرەدى. «كەنەنبىسىڭ؟ ءوزىڭنىڭ موينىڭ قىلقيىپ، اتىڭنىڭ بۇتى تىرتيىپ نە بولىپ كەتكەنسىڭ؟ قۇداي ءوزى بەردى، ءوزى الدى. قۇدايعا قارسىلىق قىلاسىڭ با؟ اماندىق بولسا، كەلىن تاعى قۇرساقتى بولادى. سول كەزدە كەلىپ قۇتتى بولسىن ايتامىن»، دەپتى. سول بازار-نازاردان كەيىن تورتكەن تۋعان. ونىڭ تولىق اتى تورتكەمپىربىرشال. ءبىراق تورتكەن تۋعاندا جامبىل كەلمەگەن. كوركەمجان دەگەن ۇلى تۋعاندا كەلىپ، جىر توگىپ، «قۇدايدان قۇنىڭدى الدىڭ، كەنەن» دەگەن ەكەن.

ولەرىنىڭ الدىندا ناشارلاپ جاتىر دەگەن سوڭ عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ءابدىلدا تاجىبايەۆ ەمحاناعا ءجيى بارىپ تۇرىپتى. بارعان سايىن:

- تاتە، ءبارى جاقسى بولادى، ستالين ءوزى قاداعالاپ وتىر. ءتاۋىر بولىپ كەتەسىز»، دەيدى ەكەن. بىردە ابدەن قينالعاندا: «سوۆەت ۇكىمەتى اسپانعا جانسىز تەمىردى ۇشىرىپ جاتقاندا، مەنىڭ تىنىسىمدى كەڭەيتەتىن ءدارى تاپپاعانى نەسى؟» دەگەن ەكەن.

ءبىر كۇنى قىسىلعاندا عابيت پەن ءابدىلدانى تاعى شاقىرتىپتى. جۇباتۋ ءۇشىن ولار: «تاتە، ءبارى جاقسى بولادى، ستالين ءوزى قاداعالاپ وتىر»، دەگەندى تاعى دا قايتالايدى. جامبىل سوندا قولىن بۇلعاپ: «قاراسايدان قالعان، سارىبايعا كەلىپ قونعان قىزىل جولبارىسىم بار ەدى، قاجىسام، قينالسام، شارشاسام قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ قاسىمدا جاتۋشى ەدى. سول قىزىل جولبارىسىم باعانا، كىشى بەسىندە باتىسقا قاراي كەتتى، «پۇشايت، پۇشايت، پۇشايت!» دەپ ءۇش رەت شاقىردىم، قارامادى. ەندى قامدارىڭدى جاساي بەرىڭدەر!» دەپتى. ءسويتىپ، جۇزگە قاراعان جاسىندا اقىننىڭ الىپ جۇرەگى توقتاپتى.

 

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ

 

Egemen Qazaqstan