قوناعىنا قىسىردىڭ تايىن سوياتىن كەرەيدىڭ اتاقتى بايى ۇلتاراق

استانا. قازاقپارات - التاي تاۋ سىلەمدەرى اتام زاماننان بەرى تۇركىلەردىڭ كيەلى بەسىگى، شۇرايلى قونىسى بولىپ كەلگەن. سول قونىستىڭ يەسى، تۇركىنىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ قالعان قازاقتار سوڭعى ەكى عاسىر تاريحىندا ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىرگەنىمەن كيەلى التايدان ايىرىلمادى، «اعاجاي التايداي جەر قايدا!»، «تاۋى دا، تاسى دا التىن التايىن» ەرلىكتىڭ جىرى مەن ورلىكتىڭ كيەسى ەتىپ اسقاقتاتىپ كەلدى.

ولاي دەيتىنىمىز بۇگىندەر ءتورت مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا تەلىمدەلىپ قالعان ءور، كەندى، تاۋلى، موڭعول التاي سىلەمدەرىندە قازاقتار مەكەن ەتىپ كەلەدى. (سۋرەتتە: ۇلتاراق بايدىڭ بەيىتى).

ولار تەك كۇن كەشىپ قانا قويماي، نەبىر قيىن-قىستاۋ كەزدە ءبىر-بىرىنە سۇيەۋ، قينالعان كەزدە تىرەۋ بولىپ كەلگەندىگىن بىرەۋ بىلسە دە، بىرەۋ باعامداماي كەلدى. سەبەبى ونىڭ تاريحي ماڭىزىن سارالايتىن زەردە، نازار سالار نيەت تە از دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولمايدى، تىيىم دا بولماي قالعان جوق. تەك التاي قازاقتارى عانا ەمەس، ومبى-تۇمەن، استارحان، سىر قازاقتارى، ىلە قازاقتارىنىڭ شەكارانىڭ ەكى جاعىندا ايدىڭ امانىندا زورلىقپەن اجىراپ، شەرمەندە كۇي كەشكەنىمەن اراداعى بىرلىك پەن ىنتىماقتى مەيلىنشە ساقتاپ، قال-قادىرى جەتكەنشە ۇرپاققا امانات ەتۋدى ۇستانعاندىعى ءمالىم.

تومەندە وسىنداي ەرلىك، ەلدىكتىڭ ۇيتقىسى بولعان ەل اۋزىندا، تاريح حاتىندا قالعان قازاقتىڭ قازىنالى قارتتارىنىڭ ءبىرى، قادىرلى ەلاعاسى تۋرالى ازدى-كەم ءسوز قوزعاماقپىز.

التايدىڭ قوبدا بەتىندە ХІХ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «كەرەيدىڭ داۋلەتى اسقان ۇلتاراعى، قىسىردىڭ تايىن سويعان قوناعىنا» دەپ ەل اۋزىندا جومارتتىعى مەن مارتتىگىمەن ۇلگى بولىپ قالعان اۋقاتتى جان ۇلتاراق باي ءومىر سۇرگەن. ۇلتاراق باي اباق كەرەيدىڭ شەرۋشىسىنىڭ وجىق رۋىنان تارايدى. وراسان مول داۋلەت بىتكەن اۋقاتتى جان وڭىردە «اتپەن ءۇي تىكتىرگەن باي» بولعان. شاڭىراعىنىڭ ۇلكەندىگى سونداي، تۇيەگە ارتۋعا كەلمەيتىندىكتەن كوشكەن كەزدە 7-8 جىگىت شاڭىراقتى ۇزىن سىرعاۋىلمەن زۋزالىپ الىپ جۇرەدى ەكەن، تىككەن كەزدە 3-4 جىگىتتىڭ قارماۋىن قاجەت ەتەدى ەكەن. ال كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنىڭ بيىكتىگى سونداي بويى سۇڭعاق جىگىتتەردىڭ ءوزى كەرەگىنىڭ 4-5 كوگىنە اياعىمەن شىعىپ ۋىقتى بايلايدى دەگەن اڭگىمە قالعان. راسىندا دا، بايدىڭ ءۇيىن تىككەن جۇرتىنىڭ ىرگەسىن مورلاعان ءىزى قازىرگى بايان-ولگيدىڭ دايىن وڭىرىندە جالاڭاش، تاستىبۇلاق، ويعىردىڭ جالپاق ولكەسىندە ۇشىراسادى.

اتاق داڭقى الىسقا كەتكەن ۇلتاراقپەن قۇدا-جەكجات بولۋعا ىنتىققاندار قاتارىندا قارامەن قۇدا بولمايتىن تورە جاڭگىر دە بولعان. التايدا ەل بيلەگەن تورەنىڭ توقالىنان تۋعان ۇلى بيەكەگە ۇلتاراقتىڭ ورتانشى قىزى دياشتى ايتتىرعان. ال التايدا اتاعى مەن ءبىلىم پاراساتى اسقان ابدىكەرىم بولىس ۇلتاراق بايعا حات جازىپ، ەلشى جىبەرگەن ەكەن. ايتپاعى مىناۋ بولعانعا ۇقسايدى: «كەرەيدىڭ ناعىز بايى بولسا قالىڭ مالىن تولەپ بىزدەن قىز السىن، وعان شىداماسا قىزىن بەرسىن. ءبىراق، قويار شارتىمىز بار، مىڭ جامبى نەمەسە ءجۇز قاراكوك (ءتۇستى) ات بەرسىن، ونى بەرە الماسا قىزىنىڭ قالىڭ مالىنىڭ كولەمىن ايتسىن دەگەن ەكەن».

ابدىكەرىم بولىسقا جاۋاپ رەتىندە ۇلتاراق جايساڭنىڭ ايتقانى «مەن جامبى ۇستايتىن سارت پەن نوعايدىڭ ساۋداگەرى ەمەسپىن، مال ۇستاعان كەرەي سالتىنانمىن. قويعان تالابى بويىنشا 5-6 جاسار 1000 قاراكوك اتىن الىپ، قۇدالىققا كەلىسسىن»، - دەسە كەرەك. وسىلايشا، قارعىباۋىن بەرىپ، ءولى-ءتىرىسىن سويىپ، ءجۇز اتان، قاراكوك جىلقىلارىن ايداتىپ قۇداندالاسقان.

ۇلتاراقتىڭ ۇلى بەكەي ابدىكەرىم بولىستىڭ قىزى نۇرعىزارمەن نەكەلەسۋگە توقتاسقان كەزدە اياق استى ۇلتاراق باي مەزگىلسىز قايتىس بولادى. ءبىراق، قازاقتىڭ اتا جولىن بەكەم ۇستاناتىن باي مەن بولىس ەمەس پە، ۋادەدە تۇرىپ بايدىڭ جىلى وتكەن سوڭ نۇرعىزاردى ۇزاتادى. ەرۋلىككە قارۋلىق، ەلدىكتىڭ ءسان-سالتاناتىن پاش ەتەتىن، قوجىراعان كونە سالت پەن اتا جولىن جاڭعىرتاتىن ادەتىمەن بولىس جاعى دا ۇلكەن دايىندىقپەن قىزدارىن اتتاندىرادى. وتاۋلاتىپ ۇزاتقان قىزعا ارناپ، ون تايلاققا قوڭىراۋ تاعىپ، 15 اتانعا باستىرىپ جاساۋ مۇكاممال تيەپ، 18 قۇدا-قۇداعيى دايىندالادى. تولىق جاساۋداعى قىسقاش-كوسەۋگە دەيىن كۇمىسپەن اپتاتىپ، كەرەگەنىڭ باستارىن التىنداتقان ەكەن. بۇل جالپى قازاقتىڭ جولىنا سايعانىمەن، ءسان-سالتاناتتىڭ قوجىرىپ كورپەگە قاراي ىقشامدالاتىن كەزدىڭ باسى ەدى.

وسى تۇستا ۇلكەن ءبىر داۋ تۋادى. گاپ، قۇدالار جاعىنىڭ باس قۇداعا ارناپ تىككىزگەن اقباس قۇندىز ىشىگىنە بايلانىستى تۋىندايدى. ۇلتاراق باي دۇنيە سالعان سوڭ ونى بۇزدىرىپ، الپىس جاعالى كيىمگە ءجۇرىن، جاعا ەتكەنىن ەستىگەن كەرەيلەر جاعى نارازى بولسا كەرەك. بۇل قۇلاعىنا جەتكەن شەرۋشىنىڭ ۇلىعى سۇگىرباي دا «باي ولسە دە ءۇش جىل ازا تۇتاتىنىنىن بىلمەي مە، اكەلىپ تۇل قىلىپ جاپسا بولماي ما، ارتىنداعى ەلىنە كورسەتسە بولماي ما؟!»، - دەپ نازالانادى. ونى جىگىتتەر ءوزىنشە پايىمداپ، ارۋاقتى ەلەپ-ەسكەرمەگەن قۇدالاردىڭ جولىن توسىپ، كەلىندى عانا الىپ، قۇدالاردى كەرى قايتارماققا نيەتتەنەدى.

بۇل وقيعا دەرەۋ قۇلاعىنا جەتكەن ۇلتاراقتىڭ جەسىرى التىن بايبىشە شەرۋشىنى باسقارعان سۇگىرباي گۇڭدى شاقىرتادى. شەرۋشىنىڭ ەڭ ۇلكەن شاڭىراعىنداعى (رۋدىڭ ەڭ كىشىسى قاراشاڭىراق يەسى بولاتىن زاڭدىلىق بويىنشا) بايبىشە شاقىرتقان سوڭ كەلگەن ۇلىققا ول ءوز ءۋاجىن ايتادى. «بايىم ءولىپ، اقتى ءبىر سالىپ، قارانى ءبىر سالىپ كۇيىك تارتىپ وتىرعاندا كورەيىن دەگەن قىزىعىمدى قايتارۋشى بولما. مەنىڭ قۇدا-قۇداعيىمدى سوققىعا شەرۋشىنىڭ جىگىتتەرى جىقسا مەن ومىراۋىمدى كوككە ساۋام» (ياعني قارعىس جاماندىق تىلەيمىن بارشاڭا دەگەنى) دەگەندە اتا جولىنا جىعىلعان سۇگىرباي تەنتەك جىگىتتەردى تىنىشتاندىرعان ەكەن. وسىلايشا قۇدا-قۇداعيلار بەيبىت كەلىپ-كەتەدى، باي مەن بولىس قۇدا بولادى.

مۇنى ەستىگەن التاي قازاقتارى ۇزاق ۋاقىت بويى ايتار اڭگىمە، الار ونەگە رەتىندە ۇزاققا ساقتاعان سونشالىق كەيىن اۋىزدان اۋىزعا جەتىپ، 1994- جىلى ۇلتاراق بايدىڭ نەمەرەسى سەيسەنبايدىڭ اۋزىنان بىرىككەن قازاق-موڭعول ەتنوگرافيالىق ەكسپەديسياسى بارىسىندا جازىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

شىنىمەن-اق، اتاق داڭقى اسقان ۇلتاراققا قيساپسىز مال بىتكەن: جىلقىسى ون مىڭ، سيىرى بەس مىڭ، بىرنەشە سوقىر، قيساپسىز قوي-ەشكى. زەكەتكە جىل سايىن مىڭداعان مال شىعارعان. جىلقىسىنىڭ سانىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماعاندىعى سونشالىق، بەلگىلەنگەن سايعا يىرىتكەندە ساي اڭعارى تولىپ تۇرسا كوڭىلى تولادى ەكەن. سونشاما داۋلەتتى يگەرۋگە قولاستىندا جۇزدەگەن وتباسى مالشى-قوسشىسى تۇگىلى ءۇيىنىڭ كيىزىن پىشەتىن مىسەكەر شەبەر ۇستاعان، ەر-توقىم، ات ابزەلدەرىنە جاۋاپ بەرەتىن ارنايى ادامى بولعان.

ەل اراسىنداعى بەدەلى بيلىك ايتۋ، ەل باسقارۋدى ۇلكەن ۇلى ءدۇتبايعا ەرتە اماناتتاعان باي جومارتتىعىعى مەن مەيىرىمدىلىگى ارقاسىندا مارتەبەسى اسقاقتاپ وتىرعان. جالشى قىزمەتكەرلەرىنە ولشەپ-ءتاماپ ەمەس، تىرشىلىگىنىڭ قاجەتىنە ساي اس-سۋ، كيىم-كەشەك، ات-كولىك بەرىپ وتىرعان. اتاعى مەن ونەگەلى اڭگىمە ايتاتىن، ءوزى اتقۇمار ەلدىڭ جيىنى مەن بەرەكەسىن ۇلىقتاعان بايدىڭ اۋىلى تۇسەلدى، قوناق قۇرعامايتىن تىپتەن ەلدىڭ ماسەلەسىن تالقىلايتىن ءماجىلىس وتەتىن ورتالىعى بولعان. سوندىقتان دا سوعىمعا جۇزەدەگەن جىلقى، مىڭداعان ۇساق مال سوياتىن دەيدى ەل اۋزىنداعى اڭگىمە.

قوبدا بەتىندە مال جايىلىمى تاپشى، ۇرانقايلارمەن اراداعى ءدۇردارازدىققا قاراماي ۇلتاراق بايدىڭ ءورىس-قونىسىنا ۇلاڭعايىر جەر بەرگەن. باي ءوزى جالپاق، كوكمويناقتى قىستاپ، جاز جايلاۋى اقسۋ، ءۇشبۇتا (بۇل ءتورت التايدىڭ تۇيىسەر تۇسىندا)، جالاڭاش، سىرعالى، كۇزەۋى جىلاندى، قارا ايىرىق ءتارىزدى ەكى-ءۇش ءجۇز شاقىرىمعا يەلىك ەتكەن.

ۇلتاراققا بىتكەن قيساپسىز مال مەن داۋلەتتىڭ قۇتى ونىڭ جارىققارىن دەگەن اتى مەن قارابۋراسىندا بولعا دەسەدى ىرىمشىل جۇرت. جارىققارىن ات جەكە دارا جۇرەتىن ساياق، قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋعا جۇرتتان كۇنى-بۇرىن بارىپ الادى ەكەن، ال قىستا ۇڭگىر تاسقا جالعىز بەكىنىپ، قورعاناتىن بولعان. ال، قارابۋراسى شابىنعان كەزدە ەلگە الەك سالاتىن، وعان بايبىشە مەن ۇلى عانا جۋيتىن كورىنەدى. يەسى ولگەن سوڭ بۋرا دا، ات تا تاستان قۇلاپ، ولگەن ەكەن.

ۇلتاراق باي كوز جۇمعان سوڭ جىلاندى ولكەسىنە جەرلەپ، باسىنا اعاشتان زيرات تۇرعىزعان. قىتاي ۇستالارىن شاقىرتىپ، جانيا دەگەن ءوز اعايىنىن باس ەتىپ سايلاعان. ۇلكەن دوڭبەك، سىرعاۋىلدار تاڭدالىپ، ءسال كەپتىرگەن سوڭ جىلقىنىڭ مايىنا سالىپ قايناتقان. دوڭبەكتەر سەگىز بۇرىشتى كيىز ءۇي فورماسىندا ادام بويىنداي ەتىپ كوتەرىلگەن سوڭ توبەسى كۇمبەز تارىزدى دوعالانىپ كەلىپ بىتكەن. ەشبىر تەمىر ماتەريالدى جۋىتپاي، اعاش شەگەمەن بەكىتكەن. وسىنشاما اعاشتى ماي سىڭگەنشە قايناتۋعا قىرۋار جىلقى مايى قاجەت ەكەندىگى بەلگىلى. سەكسەن جىل وتسە دە ءبۇلىنىپ توزباعان بايدىڭ زيراتىن 1988- جىلى نەمەرەسى سەيسەنباي بالالارى جاڭعىرتىپ جوندەگەن.

بايدىڭ بەدەلى مەن مارتتىگىنە ءتانتى بولعان جەرگىلىكتى جۇرت ونى ۇزاق ۋاقىت ۇمىتپاعانى سونداي، اق ورىس پەن قىزىل ورىس قاشقان-قۋعان تۇستا ۇلتاراقتىڭ ماي سىڭگەن اعاش بەيىتىن ورتەمەك بولعان ورىستارعا سول ولكەدەگى ءبىر تۋبا-مونشاق بايى اراشا ءتۇسىپ، ءبىر ءۇيىر جورعاسىن بەرىپ امان الىپ قالعان دەيدى تاريحي زەردە.

ۇلتاراققا اس بەرۋدى ءۇش جىل بۇرىن بەلگىلىپ، التايدىڭ ءتورت بەتىنە ساۋىن ايتقان. 1909- جىلى جازدىڭ سوڭىندا دايىن ولكەسىندە تاستىبۇلاقتا وتكەن اسقا توعىز تاڭبالى نايمان، ون ەكى اباق تۇگەل قاتىسقان. استا بايگەگە بەس جۇزدەي ات شاپقان ونىڭ جەتپىس پايىزى كومبەگە دەيىن شاۋىپ كەلگەن. كومبەگە دەيىن ەڭ سوڭعى بولىپ جەتكەن اتقا قازاق ءداستۇرى بويىنشا «كوك تايىنشا» سىيىنا توعىز تايىنشا بەرگەن (1992- جىلعى قازاقتاردىڭ العاشقى قۇرىلتايىندا دەگەرەستەگەگى بايگەدە ەڭ كومبەگە دەيىن شاۋىپ ەڭ سوڭى بولىپ كەلگەن 17- اتقا اۆتريالىق قازاق زۇقا شوبەرەسى قىزىرقان التىن ساعاتىن شەشىپ سىيلاعانى وسىنداي كونە سالتتىڭ ۇشقىنى، تۋعالى كورەمەسە دە قانىندا ويناعان كونەلىكتىڭ جاڭعىرىعى ەكەندىگى اقيقات). باس بايگەگە توعىز جامبى تىگىلگەن. بايگەگە جينالعان جۇرت شىققان توبەنىڭ «ايعاي توبە» اتى سونان كەيىن پايدا بولعان دەسەدى.

اسقا جۇزدەگەن جىلقى، مىڭداعان قوي سويىلىپ، ولاردىڭ باس-سيراق، ىشەك-قارىنىن جارلى-جاقىبايلارعا ۇلەستىرىپ تاۋىسا الماعاندىقتان، ءدىني سالت بويىنشا سۋعا اعىزىپ جىبەرگەن ەكەن. بايدىڭ اسقا سويىلاتىن جىلقىسىن ايداپ كەلىپ، ۇلكەندەردىڭ اقىلىنا توقتاماي، ءۇيىردىڭ ىشىنەن تاڭداماستان ارقانعا ىلىككەنىن ۇستاپ سويا بەرگەن. سولايشا نەبىر جۇيرىك، جاس بيە، جورعالار پىشاققا ىلىگىپ كەتە بەرگەن.

استا وشاقتىڭ ورنى بولعان ورىن «ۇلتاراقتىڭ اسىنىڭ وشاعى» تۇكپىركولدە. بۇگىندەر بايدىڭ اتى جەر-سۋدىڭ اتىندا حاتتالىپ ۇمىتىلماعان: بايدىڭ بيەباۋى ءۇشىن ارنايى تارتىلعان جالاڭاش ولكەسىندە قارابۇيرا جاعىنا تارتىلعان «ۇلتاراقتىڭ بۇرما بۇلاعى».

ءبىر اپتاعان سوزىلعان ۇلتاراقتىڭ اسىن بەرىپ، تۇلىن جىققاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي باي اۋلەتىنىڭ بەرەكەسى قاشىپ، قۇتى كەتىپ، داۋلەتى شايقالا باستايدى. سان-ساققا جۇگىرتكەن جۇرت ونى بايدىڭ ءوز باسىنا عانا بىتكەن قۇتپەن، قارا بۋرا، جارىققارىن اتىنىڭ مەرت بولۋىمەن، اسقا جىلقىنى بەي-بەرەكەت سويۋىمەن بايلانىستىرادى. قالاي دەگەنمەن، كەشىكپەي كۇللى الەمدى دۇرلىكتىرگەن ارالاساپىران باستالىپ، اق پەن قىزىلدىڭ دۇربەلەڭى، توڭكەرىس، قاشقان-قۋعان، تاركىلەۋ، بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ، باي-كەدەي بولىپ تاجىكەلەسۋ، كۇرەسۋ ءتارىزدى بىرىنەن سوڭ ءبىرى التاي قازاقتارىنا تىنىم بەرمەگەن وقيعالار ۇلتاراق باي ۇرپاقتارىن تورعاي توز ەتىپ جىبەردى دەيدى قوبدا بەتىندەگى نەمەرەسى سەيسەنباي اقساقال. ولار ءور التايعا جالاماع ايداعان، شۇيگە اۋعان، بۋىرشىن ولكەسىنە ۇركىپ بارعان ءتارىزدى سۇرگىننەن كەيىن مال داۋلەتى ورتايىپ، جيعان-تەرگەن قازىناسى تۇگەلدەي دەرلىك قولدى بولىپ كەتە بارادى. اقىرىندا قۇداسى جاڭگىر تورەنىڭ اۋىلىن پانالايدى. «كەدەي بايىسا قىرىق جىل كەدەي تابى كەتپەيدى، باي كەدەيلەنسە باي تابى قىرىق جىل وشپەيدى» دەگەندەي كەشىكپەي ۇلتاراق بالالارىنا وزىنە جەتەرلىك داۋلەت-مال بىتەدى.

ۇلتاراق بايدىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ۇلى ءدۇتباي زاڭگىنىڭ بالالارىنان تاراعان شاكەي، تۇرىسبەك ۇرپاقتارى شىنجاڭدا التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا. ءدۇتباي زاڭگى 1931- جىلى باقات سۇمىنىنىڭ (قازىرگى ۋلاانحۋس سۇمىنىنىڭ جوعارى جاعى) باستىعى بولىپ تۇرىپ، التاي اسقان. بايقازان ۇرپاقتارى جايىر تاۋى ولكەسىندە تۇرادى. ال توقالىنان تۋعان ءابىش، باقداۋلەت، شىنداۋلەت ۇرپاقتارى قوبدا بەتىندە، ياعني موڭعوليا اۋماعىندا قالعان (ۇلتاراقتىڭ قىزدارى - حاديشا، زەينەپ، ءدىناسىل، جاناسىل، اشەتاي). ۇلتاراق باي ۇرپاعى ويعىر-دايىن ولكەسىنەن قونىس اۋدارىپ كەتكەنىمەن، جاماعايىندارى بولىپ كەلەتىن وجىقتار كۇنى بۇگىن سول قونىستا وتىر. ۇلتاراقتىڭ قارا شاڭىراعىدا وتىرعان سەيسەنباي شىنداۋلەت ۇلى موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ۇزاق جىلدار بويى ساۋدا-تۇتىنۋشىلار سالاسىندا قىزمەت ەتكەن. جۇبايى كۇمىس قاراش قىزىمەن ون ءبىر بالا تاربيەلەپ وسىرگەن ۇلگىلى وتباسى، بايان-ولگەيدىڭ التاي سۇمىنىندا تۇرادى.

باباقۇمار قينايات(2012-جىل)