قازاق تاريحىنىڭ العاشقى قادامدارى

استانا. قازاقپارات - ەجەلگى ءداۋىردى ءبىز شارتتى تۇردە ادامنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى دەپ اتايمىز.

وعان تاريحي تالداۋ جاساۋ قيىن ءىس. ءبىز تاريحي وقيعانى تالداۋعا، ءار ءتۇرلى بولجامدار جاساۋعا تىرىسامىز، ءبىراق ناتيجەسىندە شىققان جاۋاپ شىندىقتان الىس بولادى. ك. ياسپەرس وسىعان وراي: «ادامنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى ەڭ تەرەڭ قۇپيا، ءبىز ونى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەي كەلەمىز»، - دەپ وتە تاۋىپ ايتقان بولاتىن.

امەريكالىق سوتسيولوگ ە. فروممنىڭ «ادام جاراتىلىس ەۆوليۋتسياسىنىڭ ناتيجەسى، ول تابيعاتتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى، ءبىراق ونىڭ تابيعات الدىنداعى ءبىر باسىمدىلىعى ساناسى. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ - ادام زەرتتەۋگە بولاتىن تابيعات بولشەگى» دەگەن پىكىرى دە كوڭىل اۋدارۋعا تۇرادى.

قازاقستان جەرىنە ادام بالاسىنىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ قونىستانا باستاعانى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان ميلليون جىلدان ءارى ۋاقىت مولشەرى. ول ءداۋىردى تاريحي ادەبيەتتەر ەرتە پالەوليت دەپ اتايدى (پالەو- كونە، ليتوس- تاس). ولاردى ادام دەگەننەن گورى ادام تەكتەس گومينيد دەپ اتاعان ءجون، سەبەبى ادامزات بالاسىنا ءتان كوپتەگەن قاسيەتتەر ول زاماندا ءالى دە قالىپتاسپاعان بولاتىن. قازاقستان جەرىنە گومينيدتەردىڭ قاي جاقتان كەلگەنى انىقتالعان جوق، مۇمكىن، وڭتۇستىك- شىعىس ازيادان، مۇمكىن، كىشى ازيادان كەلگەن بولار دەگەن جورامال بار. سونىمەن قاتار، ادامزات بالاسىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسىنە ورتالىق ازيا وزىنشە ۇلەس قوستى دەيتىن دە عىلىمي تۇجىرىمدار بار.

قازاقستان جەرىنە تاس ءداۋىرىنىڭ قاي كەزەڭى بولماسىن ەسكەرتكىشتەردى مول قالدىرعان. ولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە تاستان جاسالعان قارۋ - جاراقتاردىڭ ورنى بولەك. پالەوليتتەن كەيىن ارالىق ءداۋىر مەزوليت كەلدى دە، ونى ءوز كەزەگىندە نەوليت الماستىردى، ول ءۇش مىڭجىلدىققا سوزىلدى جانە تاريحقا قوسقان جەمىسى بارىنەن دە مول بولدى. نەوليت ءداۋىرىنىڭ باستى جاڭالىعى وندىرگىش شارۋاشىلىقتىڭ پايدا بولۋى، تاس وڭدەۋدىڭ جاڭا (ميكروليت) قالىپتاسۋى.

قازاق اڭىزدارىندا ادامزات تاريحى «توپان سۋمەن» بايلانىستىرىلادى. توپان سۋ باسۋ كەزەڭى سوڭعى مۇز باسۋ داۋىرىمەن (شامامەن ب. ز. ب. 12-10-مىڭجىلدىقتار) بايلانىستى بولۋى كەرەك، تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنەن اتلانتيكا جانە باسقا دا سۋلار دەڭگەيى كوتەرىلەدى. توپان سۋدان كەيىن كەلگەن گولوتسەن ءداۋىرىنىڭ باستالۋىمەن قاتار كەلگەن قۇرعاقشىلىق زامانى تابيعي ورتانى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ب. ز. ب. V مىڭجىلدىقتىڭ سوڭى جانە IV مىڭجىلدىق باسىندا قازاقستاننىڭ گيدروجۇيەسى قۇرىپ، ۇلكەن ايماقتار شولگە اينالدى. كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءزىل، ءمۇيىزتۇمسىق سياقتى ءىرى، ءارى ءجۇندى جانۋارلار قۇرىدى، ادامدارعا ەندى كىشكەنتاي جانۋارلاردى ۇستاۋ ءۇشىن جاڭا ءادىس- ءتاسىل، قارۋ- جاراق ويلاپ تابۋ كەزى كەلەدى. ادامزات ومىرىندەگى وسى سياقتى سىن بىرتىندەپ جابايى اڭداردى قولعا ۇيرەتۋ مەن قاراپايىم ەگىنشىلىكتى باستاۋعا يتەرمەلەدى.

بۇل رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردى ءبىر جاعىنان ءتۇسىندىرۋ دە وڭاي. تاس ءداۋىرىنىڭ ءبىر ميلليون جىلعا سوزىلعان دامۋىندا ادامداردىڭ تاجىريبەسى كوبەيە ءتۇستى، وندىرگىش شارۋاشىلىق نەگىزى سالىندى. ەگەر ادامزات تاريحىن تەك ەكى كەزەڭگە عانا ءبولۋ قاجەت بولسا، ونىڭ شەكاراسى بولۋعا نەوليت، ياعني جاڭا تاس ءداۋىرى لايىق دەپ ەسەپتەيمىز.

پالەوليتتەن نەوليتكە كوشۋ كەزبە اڭشىلار مەن تەرىمشىلەردىڭ وتىرىقشى نەمەسە جارتىلاي وتىرىقشى ءومىر سالتىنا كوشۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. اڭشى قاۋىمداردىڭ وكىلدەرى بولعان وتىرىقشى ادامدار العاشقى بولىپ جانۋارلاردى ۇيدە ۇستاي باستادى، كەيىن كەلە وسى نەگىزدە مال شارۋاشىلىعى پايدا بولدى، كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋىن قاداعالاۋ ارقىلى ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزدەرى سالىندى.

تاريحي ادەبيەتتە نەوليت الدىڭعى ازيادا ەۋرازيانىڭ دالالى ايماعىنا قاراعاندا ەرتەرەك باستالدى دەلىنەدى. ب. ز. ب. IX-Ⅷ مىڭجىلدىقتا كەيبىر ايماقتاردا ەگىن- مالشىلىق شارۋاشىلىقتارىن يگەرۋ جۇزەگە اسقان فاكتىلەر كەزدەسەدى. وكىنىشكە وراي، عىلىمي ادەبيەتتە قازاقستان وندىرگىش شارۋاشىلىقتىڭ ورتالىعى بولدى دەگەن پىكىرلەر جوق.

ءبىزدىڭ جەرىمىزدە دامىعان وندىرگىش شارۋاشىلىقتىڭ قۇرىلۋ پروتسەسىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن ەجەلگى دومەستيكاتسيا ورتالىقتارى الدىڭعى جانە ورتا ازيا بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر بار. ەكىنشى جاعىنان تاريحي دەرەكتەر كونە زامانداعى ۇلى قونىس اۋدارۋلاردىڭ، مىسالى شۋمەر زامانىنداعى كوشى-قون، قازاق جەرىنەن تاياۋ شىعىس، ەۋروپا سياقتى ايماقتارعا باعىتتالعانىن جانە العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولعانىن كورسەتەدى.

بۇل كەزەڭدە ءالى دە جىلقى قولعا ۇيرەتىلمەگەن، سول سەبەپتى قونىس اۋدارۋشىلار وگىزدەر جەگىلگەن اۋىر اربالارمەن قوزعالعان. وسى تاجىريبەلەردىڭ ارقاسىندا ەنەوليتتىڭ ورتا كەزەڭىنە قاراي قازاقستان جەرى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ايماعىنا اينالدى، سونىمەن قاتار قازاق جەرىندە العاش رەت تارى ءوسىرۋ تاجىريبەسى سىناقتان وتكەنىن دالەلدەگەن تۇجىرىمدار دا قىزىق.

اۆتور: جامبىل ارتىقبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

e-history.kz