قازاقي اۋىل اتاۋلارى نەلىكتەن وزگەرتىلگەن - ارحيۆ ديرەكتورىنىڭ مالىمەتى
ەسكىرگەن، ءمان- ماعىناسى جوق اتاۋلاردى وزگەرتۋ باعىتىندا وڭىردە اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر، تەك سوڭعى ءۇش جىلدا 400-گە جۋىق كوشە اتى وزگەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
وبلىستىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى ساۋلە مالىكوۆانىڭ ايتۋىنشا، وڭىردە جەر- سۋ اتاۋلارىن قايتارۋعا، تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋعا قاتىستى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. وسىندايدا ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزگە الىنادى ەكەن.
«بۇل - ۇلكەن ماسەلە. قازاقي اتاۋ بەرۋ جونىندە الدىمىزعا جوسپار قويا وتىرىپ، مۇنىڭ دەرەكتىك، ارحيۆتىك، عىلىمي نەگىزدەرىن ىزدەيمىز. ارحيۆ قۇجاتتارىن قوپارا وتىرا بۇل ەلدى مەكەندەردىڭ XIX عاسىردا، XX عاسىردىڭ باسىندا اتاۋلارى قازاقي بولعانىن كوردىك. رەسەيدىڭ ومبى، ورىنبور، ماسكەۋ، سانكت- پەتەربۋرگ ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەر نەگىز بولا الادى. سونىمەن بىرگە رەسەي مەملەكەتى 1887 -جىلدان باستاپ 1916 -جىلعا دەيىن اقمولا وبلىسى بويىنشا «پامياتنايا كنيجكا» دەگەن كىتاپ شىعارىپ وتىرعان. ول كىتاپتار بىزدە بار. سوندا بىزدەگى ەلدى مەكەندەردىڭ قازاقي اتاۋلارى جازىلعان.
اتاۋلاردى وزگەرتۋگە سەبەپكەر بولعان بۇل - جەرگە ورنالاستىرۋ جانە ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ باس باسقارماسى شىعارعان 1901 -جىلعى باسىلىم. ول 1908 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە قايتا جارىق كورگەن. وسىندا قازاقي ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن كورسەتە وتىرىپ، كەيىن كەلىمسەكتەردىڭ ورنالاسۋىنا بايلانىستى اۋىل- سەلولاردىڭ اتاۋىن وزگەرتكەندىگى جونىندە جازىلعان. بۇل ەڭبەكتەر - ەلدى مەكەن اتاۋلارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى»، - دەيدى ساۋلە مالىكوۆا.
س ق و- دا قازىرگى ۋاقىتتا 661 ەلدى مەكەن بار. سونىڭ تەك 225- ءى عانا قازاق اتاۋىمەن اتالعان. وڭىردەگى 13 اۋداننىڭ ەكەۋى - مامليۋت جانە تيميريازيەۆ اۋداندارىنان باسقاسى قازاقشا. بۇل تاۋەلسىزدىك جىلدارى قول جەتكىزگەن جەتىستىگىمىز. دەسەك تە ءالى اتقاراتىن جۇمىس كوپ. ماسەلەن قىزىلجار اۋدانىندا 70 ەلدى مەكەننىڭ تورتەۋى عانا قازاقشا اتالعان. تايىنشا اۋدانىندا 85 اۋىل بولسا، 16-سى عانا قازاقي اتاۋعا يە. ايىرتاۋ اۋدانىندا 77 ەلدى مەكەننىڭ 34- ءى عانا قازاقشا.
«پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ەڭبەگىندە بابالارىمىزدان مۇرا بولعان قاسيەتتى جەرىمىز - ەڭ باستى بايلىعىمىز، دەلىنگەن. قىسقاشا ايتقاندا، «ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرى كونە زامانىمىزدىڭ وزەگىندە جاتىر»، دەيدى. وسى تاريحىمىزدىڭ ءبىر بەتىن اشاتىن بۇل ەلدى مەكەندەردىڭ، جەر- سۋ جانە كوشە اتاۋلارى. ول دا تاريحىمىزدان مالىمەت بەرىپ، بولاشاق ۇرپاقتى وسى نىساندار ارقىلى تاربيەلەيدى»، - دەيدى ارحيۆ ديرەكتورى.
ساۋلە مالىكوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ جەر- سۋ اتاۋى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا، ءبىر وقيعاعا بايلانىستى نەمەسە بەلگىلى تۇلعانىڭ ەسىمىمەن اتالعان. سوندىقتان بۇل اتاۋلاردا تۇنعان سىر كوپ.
«ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى - ساۋمالكول اۋىلىنىڭ تاريحىنا توقتالار بولساق، ول كەرەمەت تابيعاتىنا بايلانىستى وسىلايشا ساۋمالكول اتانعان. رەسەيدىڭ قۇجاتتارىندا وسى ەلدى مەكەن تۋرالى جازىلادى. 1861 -جىلى «كرەپوستنويلىق پراۆو» جويىلعاننان كەيىن مۇندا باسقا ۇلت وكىلدەرى كوشىپ كەلگەن. ولار كەلە سالا ءوز سەلوسىن «كريۆوزەرنوە» دەپ اتايدى. كەيىن كەڭەستەر زامانىندا بۇل اتاۋدى دا وزگەرتىپ، بەلگىلى ريەۆوليۋتسيونەر، ءبىراق، ءبىزدىڭ وڭىرگە ەش قاتىسى جوق ۆولوداروۆتىڭ ەسىمىن بەرەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى تاريحي قۇجاتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەلدى مەكەننىڭ ادەمى - ساۋمالكول اتاۋىن قايتاردىق»، - دەيدى تاريحشى.
مۇنداي ەلدى مەكەندەر س ق و- دا كوپ. سونىڭ ءبىرى - تايىنشا اۋدانىنداعى چكالوۆ ەلدى مەكەنى. XIX عاسىردىڭ كارتاسىن قاراساق، ول جەردە جانمىرزا، الاكول دەگەن اتاۋلارى بولعان ەكەن.
«وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارى وڭىرگە كوپتەپ، كۇشتەپ حالىقتار جەر اۋدارىلا باستادى. الدىمەن كۋلاكتار، كەيىن پولياكتار كەلدى. سول كەزدە وسى جەردىڭ اتاۋى «بليۋحەرگە» اۋىسقان ەكەن.
1934 -جىلى اتاقتى ۇشقىش چكالوۆتىڭ ەسىمى بەرىلەدى. بۇل ەلدى مەكەننىڭ دە ەرتەدەگى اتاۋى بولعانىن دالەلدەپ تۇرمىز. جاقىندا ونىڭ اتاۋىندا دا وزگەرىستەر بولادى عوي دەگەن ويدامىن.
بىلتىر وبلىستىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءبىز ەلدى مەكەندەرگە بارىپ، تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ، نە سەبەپتى ەسكىرگەن اتاۋلاردى اۋىستىرۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ايتتىق. ءبىر بولىگى ءبىز كەلتىرگەن ۋاجبەن كەلىستى، الايدا، ءالى دە وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت»، - دەيدى ساۋلە مالىكوۆا.
كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋگە قاتىستى دا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. ارحيۆ ديرەكتورىنىڭ ايتۋىنشا، پەتروپاۆلدا وعان نەگىز بولاتىن رەسمي قۇجاتتار بارشىلىق. ولاردىڭ بارلىعى ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ قاراۋىنا الىنىپ، جۇمىس ىستەلدى.
جالپى سوڭعى ءۇش جىلدا س ق و- دا: 2020 -جىلى - 129، 2021 -جىلى - 124، بىلتىر - 121 كوشە اتاۋى وزگەرتىلدى. سونىمەن قاتار مەكتەپتەرگە، مادەنيەت وردالارىنا ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى.
«ەڭ الدىمەن قىزىلجار اتاۋىنا توقتالساق، بۇل ەلدى مەكەننىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانى، ونىڭ قازاقتىڭ جەرى ەكەنى، بەكىنىستىڭ تەك 1752 -جىلى عانا سالىنا باستاعانى رەسمي تاريحي قۇجاتتارمەن دالەلدەندى. وتكەن عاسىردىڭ 20-30- جىلدارى، كەيىن 50- جىلدارى ءسابيت مۇقانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە دە ايتىپ كەتكەن بولاتىن. رەسەيدىڭ ومبى ارحيۆىندە قىزىلجار ەكەنىن دالەلدەيتىن جانە دە وسى جەرگە قونىستانۋعا اسكەري ورگانداردان سۇرانىم سالعان قونىستانۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرى بار قۇجاتتاردى الىپ وتىرمىز. سوندا وسى جەردى قىزىلجار ءوڭىرى دەپ اتاعان ەكەن.
1925 -جىلى كەڭەستەر ورناعاننان كەيىن بۇل قالانى پەتروپاۆلدان قىزىلجارعا وزگەرتۋ جونىندە شەشىم قابىلدانىپ، ءبىر جىلداي قازاقشا اتالعانى تۋرالى ءبىز بۇگىندەرى ايتىپ ءجۇرمىز، وعان دەرەكتەرىمىز بار»، - دەيدى ساۋلە مالىكوۆا.
2020 -جىلى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ءارحيۆى كوشەلەردىڭ رەسمي تۇردە ءبىرىنشى اتالۋىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ءبىز انىقتامالىق جاسادى.
«بۇل وتە قۇندى قۇجات. «قالا كوشەلەرى، تاريحي، مادەني، اقپاراتتىق كود» دەپ اتالادى. وسىندا 300-دەن استام كوشەنىڭ اتاۋى، ءار اتاۋعا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. قاي ۋاقىتتا، كىممەن قويىلدى، قانداي وزگەرىستەر ەنگىزىلدى - بارلىق اقپارات جينالدى.
قازىرگى ۋاقىتتا وسى پەتروپاۆلدىڭ وزىندە ءمان- ماعىناسى جوق، ۆاگوننايا، تەپلىە كۋستى، پروحلادنايا، اسفالتنايا سياقتى نەمەسە يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەسكىرگەن كراسين، دزەرجينسكي، كارمەليۋك سياقتى اتاۋلار جەتكىلىكتى»، - دەيدى ساۋلە مالىكوۆا.
اۆتور
اقەركە داۋرەنبەك قىزى